Shoqëria shqiptare dhe sfidat e “revolucionit individual”…
Nga Gëzim Tushi, Mjeshtër i Madh
Fran Gjoka, Gazetar
Sido që të përpiqemi të analizojmë situatën sociale apo të bëjmë argumentime sociologjike e psikologjike të saj, e vërteta është që si kurrë më parë shoqëria shqiptare është përfshirë nga dallgët e një kaosi të fortë shpirtëror dhe konfuzioni të gjërë moral. E shoqëruar kjo me një tendencë individualizmi, madje përtej normave të postmodernitetit normal, e cila po ndikon në një proces të përshpejtuar të “fragmentarizimit social” të saj. Nga ana tjetër po përballemi në jetën e përditshme me njerëz që u mungon “dimensioni social” dhe për pasojë po bëhen preh e instikteve kriminale dhe dinakërive të shumta të pavetëdijes. Shoqëria po bëhet heterogjene dhe gjithnjë e më shumë me kohezion social të cunguar. Në këto kushte të anomalive sociale të zgjeruara ka filluar të shfaqet një krizë evidente edhe në opinionin publik, në gjykimet e njerëzve për të vlerësuar me objektivitet shkaqet e problemeve të shumta me të cilët po përballemi si shoqëri.
Kudo që të hedhësh sytë të duket se ke të bësh me njerëz të shqetësuar, që kanë problem ekzistenciale e kalimtare, me veten dhe me të tjerët. Shpesh ka konflikte midis dëshirave personale dhe mundësive sociale për t’i realizuar ato. Një situatë shqetësimi e shpeshherë edhe depresioni për njeriun, që duke qenë në këtë situatë, nuk është në gjëndje të “njohë vetveten”, aftësitë dhe mundësitë individuale për t’u përballur me vështirësitë e jetës. Një konflikt nganjëherë i pakuptueshëm kur njeriu bëhet depresiv dhe nuk është në gjëndje të “administrojë” lirinë individuale apo atë ta vendosë në korrelacion me synimet e jetës së përbashkët sociale. Në këtë shoqëri të re që ka në bazë të saj diversitetin dhe vlerat morale relative, njeriu është konfuz për të gjetur drejtpeshimin që duhet për të shmangur pesimizmin, dëshpërimin dhe depresionin. Në garë të përditshme, me frikën e dështimit dhe vështirësitë e shumta për të arritur suksesin individual, duket sikur njeriu ndodhet në një terren të vështirë, pa patur një busull sociale të orientimit të vetes.
Në këto kushte është bërë evident fenomeni i vetmisë, i izolimit social, i shkëputjes dhe margjinalizimit nga jeta sociale. Kjo situatë po shoqërohet me depresionin e zgjeruar të njerëzve që nuk e kanë të qartë në se jetojnë apo janë thjeshtë vanitozë e qënie që qëndrojnë duke vegjetuar. Shumë situatë depresive kanë shkaqe të natyrave të ndryshme, që kanë të bëjnë me ndryshimet e mëdha konceptuale e morale. Sistemi i vlerave të së kaluarës ka ndryshuar radikalisht, shumë gjëra tabu e të paprekshme nga hierarkia e vlerave të dikurshme është “përmbysur”. Kjo bën që shumë njerëz me aftësi të kufizuara të riorientimit postmodern të jetës, duket sikur kanë mbetur në një lloj shkretëtire morale, në të cilën nuk ka më “piketa të sigurta” për orientimin e jetës individuale. Dhe kjo i mërzit njerëzit duke i shpënë ata në shumë raste në depression të thellë, për shkak të mungesë së aftësisë përshtatëse dhe gjetjes së rrugëdaljes.
Kjo sepse shoqëria e sotme shqiptare nuk ka dhe nuk ofron një sistem të njëtrajtshëm mendimi për të ndikuar në formatimin e “individualitetit empirik” të çdo njeriu. Kufijtë e sotëm të “natyrës njerëzore” në shoqërinë shqiptare janë tejet likuid, të ndryshueshëm e të papërcaktueshëm. Idetë e vjetra “magjepsëse” për shoqërinë, humanizmin, solidaritetin, identitetin, individualitetin, etj. kanë ndryshuar pothuaj radikalisht. Për fat të keq, një shkak tjetër i shfaqjes së depresionit është fakti se shumë njerëz, duke mos kuptuar dhe pranuar “tingullin e kohës” dhe imperativat e saj, në vend që të bëjnë përpjekje për të qenë koherent me të, ndërmarrin veprime alogjike e shpesh “donkishoteske”, duke ju kundërvënë me një logjikë primitive e egocentriste logjikës së saj imperative.
Ne besojmë se këto situata që po zhvillohen me ritëm e dinamizëm të lartë sociale, shpesh në mënyrë spontane dhe jashtë mundësisë së çdo lloj kontrolli social, për shkak se janë dobësuar, në mos janë hequr fare “gardhet sociale” të dikurshme, që rregullonin jetën dhe formatonin sjelljen e individit, po shoqërohen për fat të keq me një ndjenjë të thellë të dobësimit të “besimit publik” të qytetarit shqiptar. Edhe kjo është një arsye që rrit marzhin e dëshpërimit social, e cila pastaj konvertohet në një lloj depresioni, që bëhet i vështirë për t’u përballuar. Njerëzit tanë duhet të kuptojnë atë që ka ndodhur në shoqërinë tonë këto tri dekadat e fundit, kur realisht ka ndodhur një revolucion i vërtetë, i cili përmbysi konceptin e “Shoqërisë së Madhe” me dimension totalitar në favor të favorizimit të dimensionit individual me hierarki më të zbutur dhe përtej përshtatjes pasive me “psikologjinë e turmave”.
Ky është një proces i vërtetë emancipimi, por që ka kostot dhe vështirësitë e veta, sepse kërkon një tjetër lloj “kulture adoptimi” të njeriut me realitetet e reja të kësaj shoqërie individualiste, liberale, pa shumë “tutkall social”. Duam apo nuk duam, ky është modeli i shoqërisë dhe demokracisë që po ndërtojmë. Me të mirat dhe difektet e saj. Me më pak vlera të përbashkëta, por me më shumë liri mendimi. E cila është e përshtatshme për njeriun adoptiv e mendjehapur, por shumë i vështirë për njeriun e frikësuar nga e reja apo që është vanitoz, i paguximshëm dhe energji të flashkuara përballë dallgëve të forta të kësaj jete, të cilat në më të shumtën e rasteve duhen përballuar individualisht.
E keqja sociale dhe depresioni …
Është e paimagjinueshme, por ja që ndodh dhe kështu. Një fundjavë tejet e rëndë në aspektin psikologjik, social dhe human. Vrasje të grave në mënyra të ndryshme, dhunë të tmerrshme, që do t’ua kishte zili dhe inkuizicioni! Quo vadis, Shqipëria ime?! Veçanërisht zonat e varfëra të qytetit apo të fshatit, pothuajse përherë përjetojnë thyerje të strukturave sociale, duke çuar në rritje krimesh. Dhe ndodh në Shqipëri që krimi të ketë një sistem koncentrik, me rrathët e “ferrit” që zgjerohen, gjithnjë në ngritje të dhunës dhe terrorit në familje. Njerëz të stresuar, të deziluzionuar, që nuk dinë të respektojnë as normat më elementare shoqërore dhe në strukturën familjare.Pothuajse çdo ditë media zhurmëmadhe jep raste të krimit në familje. Vetëvrasje dhe vrasje.
Me një shpërndarje gjeografike pothuajse gjithëshqiptare. Ka treva të veçanta, ku çdo tre ditë shënohet nga një i vdekur apo gati për të vdekur nga vetëhelmimet, hedhjet nga lartësitë ose duke përdorur mjete e rrugë të tjera. Akoma edhe më të shëmtuara janë rastet kur babai vret djalin dhe anasjelltas, vëllai motrën, burri gruan… Ngjarje të tilla po bëhen aq të shpeshta në truallin shqiptar sa që shoqëria, politika, opinioni, shteti dhe institucionet e tjera sikur po mësohen me to. Nuk qarkullon kot mendimi tek qytetarët, sipas të cilit në Shqipëri tashmë asgjë s’na bën përshtypje. Shkurt: Kronikat e zeza na kanë lodhur. Krimi në familje po na rrënon. Po vë në diskutim ekzistencën e familjes dhe pas kësaj të shoqërisë. E turpshme për ne që vazhdojmë të jetojmë me shpresën e humbur se pas reflektimit diçka do të korrigjohet, se politika dhe pushtetbërësit do t’i vënë gishtin kokës për të shëruar disi këtë plagë të shëmtuar të kohës. Pas rastit të përditshëm të krimit familjar, që jepen me aq zell nga media, vijnë prej saj edhe shkaqet, motivet: “Ishte në gjendje të rëndë depresive, i sëmurë psikik, i dehur…”. Janë të rralla rastet kur bëhen përpjekje për të dalë përtej këtyre “argumentave“, që s’bindin askënd. Të merresh me pozimin e problemit, me informimin e publikut është njëra prej detyrave funksionale të medias, por jo e gjitha.
Qytetarët dhe shoqëria në tërësi duan të dalin përtej konstatimit, duan analiza dhe konkluzione për problemin. Duan të njihen me shkaqet e këtij krimi makabër, duan të dinë pse-të jo thjeshtë për kuriozitet, por për të marrë masa parandaluese. Në pamundësi për të mënjanuar dukurinë, së pari, për ta zbutur, mund të bëjnë presion mbi shtetin në të gjitha nivelet dhe strukturat e tij dhe mbi të gjitha institucionet e edukimit dhe të arsimit për formën e qeverisjes dhe të drejtimit.Në këtë kuptim, shkaqet e krimit që jep media janë thjeshtë një përpjekje për të gjetur arsye të paarsyeshme, sepse gjendjet depresive tek njerëzit nuk krijohen menjëherë, se budallenjtë, me përjashtime të rralla, nuk lindin të tillë, por formohen, se pijanecët kronikë e kanë një hall që shkrehen shumë pas alkoolit.
Përtej këtyre “motiveve“ vrastare, tejet tronditëse e shkatërruese për familjen e sotme, janë shkaqe, motive dhe arsye të tjera me arsye sociale, psikologjike dhe ekonomike, që duan analiza dhe konkluzione që studiuesit e të gjitha fushave dhe gazetarët duhet të merren me to dhe t’i japin rekomandime shoqërisë dhe shtetit për ta kapërcyer fenomenin rrënqethës. Pa pretenduar se analizës do t’i shkohet deri në fund, po përmendim vetëm disa prej shkaqeve që e ngacmojnë mendimin qytetar dhe atë intelektual, i cili është i ndjeshëm ndaj fenomenit dhe që mund të ndikojë mjaftueshmërisht në përmirësimin e situatës.Shkolla nuk e përgatit brezin e ri për të përballuar vështirësitë e jetës, për të kapërcyer konfliktet e brendshme që krijohen tek të rinjtë nga dëshira për një jetë ndryshe dhe pamundësia, për arsye sociale, race, financiare, psikologjike e traditë e familjes për të arritur një synim të tillë.
Kur intensiteti i llojeve të këtyre konflikteve është i lartë, shkakton lodhje të mëdha mendore tek nxënësit, çka nënkupton një mundësi më shumë për të kryer krim. Shkolla, sidomos ajo e mesme dhe me një numër të madh nxënësish, ka nevojë për një psikolog ose sociolog për t’u marrë me shëndoshjen e mendjes të të rinjve të stresuar.Sipas studimit, “Strategjia kombëtare e zhvillimit ekonomik dhe social”, tregon se një pjesë e konsiderueshme e popullsisë është analfabete. Ky grup i madh social përbën kontigjentin më të pranueshëm për krim. Vetëm në Shqipëri mund të ndodhë që miratohen ligje, siç është prej vitesh ai për detyrimin shkollor dhe nuk zbatohen. Arsimimi i brezit të ri dhe trajnimi i asaj kategorie me probleme për mënyrat e të jetuarit, të sjellurit dhe të vepruarit në qendra të specializuara, përben një shans më tepër për parandalimin e krimit familjar. Presionet, kërcënimet, dhuna në formën emocionale dhe fizike, neglizhimi dhe ndalimi i adoleshentëve nga më të rriturit për ta bërë jetën sipas perceptimit të tyre, paçka se ajo mund të jetë edhe iluzive, janë pararendëse të krimit familjar.
Një fëmijë i dhunuar dhe i keqtrajtuar në familje do të sillet e të veprojë si i tillë edhe ai kur të rritet. Dhuna gjeneron vetëm dhunë. Kontingjenti i fëmijëve të dhunuar është më i rriskuar për t’u vetëvrarë, sidomos tipat e ndjeshëm, që preken shpejt, janë më të zbuluar ndaj kësaj forme krimi. Familja ka nevojë të rikthehet në funksionin e saj vërtet edukues. Papunësia të çon në varfëri dhe kjo e fundit i jep krahë zhurmës, grindjeve, dhunës, vrasjes në familje, por edhe vetëflijimit të kryefamiljarit, kur ai nuk ka mundësi t’i ushqejë, t’i veshë, t’i argëtojë e shkollojë fëmijët. Të papunët përbëjnë pjesën më të madhe të të dënuarve. Papunësia, për të përballuar kushtet minimale të jetesës, është shtyesi kryesor që çon të zotët e shtëpisë drejt vetëvrasjes pasi zgjidhja është e papranueshme.
Aq më tepër që situata në familje me një veprim të tillë nuk lehtësohet, përkundrazi rëndohet. Qeverisjet e këqija për 25-vite me radhë, kriza morale e shpirtërore në veçanti dhe humbja e besimit e kanë thyer shpresën e shqiptarëve se ky vend mund të bëhet. Është një psikologji që duhet ndryshuar me veprime konkrete e dashamirëse nga shteti ynë, por edhe nga bashkësia ndërkombëtare, e cila duhet të investojë sa më shumë në Shqipëri. Për sa kohë shteti nuk mbështet e favorizon maksimalisht biznesin e vogël dhe të mesëm, si dhe prodhimin vendas, për arsye që tashmë dihen, hapja e vendeve të reja të punës është vetëm një slogan dhe mashtrim elektoral i radhës. I vetmi vend i Evropës ish komuniste është Shqipëria ku 10% e qytetarëve të pasur zotërojnë 30% të pasurisë kombëtare dhe ku polarizimi i jetës, në një kohë relativisht të shkurtër, është i jashtëzakonshëm. Jeta boshe, pa të ardhme, me trysni të gjithanshme dhe të vazhdueshme, e shoqëruar me padrejtësi, varfëri morale dhe materiale dhe ku ligjin e bëjnë “të fortët“, ata që kanë para, qeveritarët partiakë, klanorë dhe kulisarë e depersonalizon individin, e shkurajon atë.
Lodhja mendore është aq e madhe sa në një moment të caktuar i riu ose e reja, nëna ose kryefamiljari mund të kryejnë edhe krimin.Në këto raste vrasja nuk ndodh rastësisht, përkundrazi ajo ka një skenar të parapërgatitur nga autori. Në mendjen e vrasësit zhvillohet një luftë e frikë psikologjike e të kundërtave. Gjatë periudhës së përpunimit kriminal, ai shpeshherë rri i mërzitur dhe më vete. Jeta e vetmuar, pa aktivitet dinamik, pa objektiva dhe ideale e varfëron botën emocionale dhe shpirtërore të individit dhe e hedh atë në një jetë boshe. Në këtë kuptim, njerëzit duhet ta jetojnë jetën larg burgut të vetmisë. Shokët dhe të afërmit duhet t’i ndihmojmë për t’u integruar me shoqërinë. Hallet e njerëzve duhen dëgjuar e vlerësuar me shumë kujdes. Zyrtari, kushdo qoftë ai, duhet të bëjë të pamundurën për t’ja zgjidhur në kohë dhe brenda kuadrit ligjor ankesën që ka parashtruar qytetari. Së paku, ta mbajë me shpresën se diçka do të bëhet dhe për aq kohë sa ai ta kapërcejë krizën momentale nervore. Zbutja e varfërisë përmes përmirësimit të politikave të punësimit, një farë drejtësie relative sociale dhe investime më të shumta për argëtimin e njerëzve, do të ulnin numrin e rasteve të krimit familjar dhe tentativës për ta kryer atë. Shumë konflikte në familje agravojnë deri në ekstrem dhe bëhen vrasës si rezultat i xhelozisë që ushqehet nga mjedisi përrreth, nga komuniteti i vogël, ku si rregull jetohet me trillime. Emancipimi i shoqërisë deri në atë masë që askush të mos hyjë në jetën private të individit mbetet detyrë parësore e shkollës, familjes, OJF, institucioneve shtetërore të specializuara etj. Krimi në familje çdo ditë godet. Alarmi ka kohë që është dhënë. Reagimet e shoqërisë, shtetit dhe institucioneve janë të vakta. Po të vazhdohet kështu familja mund të shpërbëhet. Shoqëria degradon dhe mjedisi social bëhet i pamundshëm për të jetuar. A mund të vazhdojmë kështu? Deri kur?