DITA NDËRKOMBËTARE E GJUHËS AMTARE

…en së dashunit së botësë sanë… – Gjon Buzuku

Nga Visar Zhiti

Pasi lexova një letër të bukur, që më shungëlloi përbrenda, e kishte qëmtuar dhe sjellë për ne shkrimtari Sokol Çunga, ishte e para 131 vjetëve, ku Jani Vreto i shkruante Sotir Koleas, ndër të tjera kështu:

“… të nderojmë mëmënë, gjuhënë, e të ndritonemi e të qytetëronemi me atë na ndih e drejta […]. Kur të themi mësonjëtore ndë gjuhët t’ënë Shqipenë, duhetë të kemi ndë mënt se mësimin’ e diturisë ta marrmë me gjuhët t’ënë Shqipenë, edhe gjuhë të huaj të mësojmë me kanone ndë gjuhët t’ënë Shqipenë…”

…më preku fjala, kumti dhe përzgjedhja… Dhe m’u ndërmend kur dikur, larg, por jo dhe aq shumë larg e aq shumë dikur, në burgun e Spaçit na erdhi Fjalori i ri i Gjuhës Shqipe, nuk na e solli komanda e burgut, por shoku ynë i prangave, mësues gjimnazi kishte qenë, i letërsisë, Ron Çobani, ia kërkoi t’ja sillte e shoqja, meqenëse Fjalori rëndonte, pakësoi nga pesha e ushqimeve që lejohej, etj, etj. Më pas në liri unë shkruajta një poezi, është në librin tim “Thesaret e frikës”, poezia patì fat, shkrimtarja Ani Gjika, përkthyese e shkëlqyer, e ktheu në gjuhën angleze, u botua në një revistë amerikane, është dhe në librin tim me poezi, “Gathering Light” që doli vjet në Kinë, dy gjuhësh, anglisht dhe kinezçe, këtë poezi e përktheu nga anglishtja e Anit përkthyesja Guo Xiaoqian…  Etj, etj.

Më vjen mirë që shqipja jonë shihet nëpër botë…

Dhe desha t’i them këto sot si një monolog të brendshëm dhe po sjell këtu dhe poezinë, edhe përkthimet e saj, ndoshta vetëm sepse, siç e thotë që në krye të herës Gjon Buzuku ynë:

“en së dashunit së botësë sanë”.

FUTJA E FJALORIT

TË GJUHËS SHQIPE

NË BURGUN E SPAÇIT

Nga Visar Zhiti

Nga porta e parë

e kaluan në të dytën

nëpër një udhë mbuluar

me tela gjembash

​​​si kujtesa e krimit.

Në portën e tretë kishte vetëm kthetra. Dhe e shfletuan

se mos qe fshehur brenda

ndonjë copë shpresë a ngushëllim

​​​​​                                 që ta mbysnin.

Kontrolluan në kishte fjalë të vizuara për t’u gjetur qëllimin

dhe t’ia hiqnin. Se vizimet janë nerva, damarë të gjakut.

Në portën e katërt e kontrolluan sërish Fjalorin

e madh të Gjuhës Shqipe

​​sa një arkivol foshnje. Dhe

nuk e di në cilën portë u vendos

që t’ia jepnin të burgosurit

veprën. Ia kishin blerë prindërit duke sjellë ushqime

​​​​​                              më pak. Buka

të zëvendësohet me fjalë? Ca mish me foljet,

​​​​                    mbiemrat me ëmbëlsirat?

Pasthirma do apo cigare

apo kuptimet e dyta, prejardhjen,

përdorimet, humbja, gjyqi,

pse the kështu,

ç’deshe të thoshe, agjitacion

​        dhe propagandë kundër shtetit, neni 55, para-grafi I, dënohet fjala dhe erdhi Fjalori i Gjuhës Shqipe

në burg,

i bardhë, ballëpërballë

me Kodin Penal,

Abeli kundër Kainit.

U tronditëm. Na kishte marrë malli.

Iu mblodhëm rretherrotull

si Gurit Filozofal.

(Ne kishim mësuar të lexonim

në Ah-betare

​​​​​                             psherëtimash!)

Gjuha është burrë, ndërsa neve

së pari na flet nëna, se kush tha.

Fëshfërinin fletët e librit si fustanellë. Kërkonim fjalët e dashurisë.

Ato, ato… A e di ti

​që shtojzovalle vjen nga urimi:

shtona Zot vallet? Dhe

kushtrimi ka kuptimin:

kusht asht’ trim! Ne

​​​​​                                                          guxojmë

të themi: kemi frikë në ferr,

​​​      vdesim në duart e një tjetri​

që jemi po vetë. Na rrahin të vdekur, thyhen brinjët e verbit të fatit, nxihen si vendet e plagëve,

fjalë të zeza të gjuhës shqipe,

të huazuara

…diktaturë… spiun… parti…

shtohen britmat, i bërtasin

të burgosurit që

s’bën dot normën nëndhé,

te të vdekurit,

atij që përkëdhel kalin

​​si perëndimin atëror të diellit,

​​që lexon në rrjesht horoskopin e syve.

Dhe e çojmë dorë më dorë, ç’kërkojmë të gjejmë aty, ngrohtësinë e rrënjëve, limfën fjalëformuese,

kuptimet e shumta

si gjethnajë habije?

Fjalorin dikush e mbështjell

me arnojcë batanijeje

​​​​​​                                     si me kohën

apo mjegullat e pushtimeve barbare,

​​​​       dalin fjalët,

bashkë me barin çajnë dyshemenë

e ftohtë, i përkëdhelim me duart

plot plagë, dhembja

ngjyen fjalët, rmbushen fletët…

Ti e ke këtë libër, pyet ofiCeri i shërbimit, pa ta shohim Ç’ke fshehur?

C-ja si u bë Ç? Cili në çfarë? Me ç’prangë? Njollat e gishtave

bëjnë pis semantikën

si të ishte sharje. Shpërthejnë

ato si plumbat

​                               mbi të burgosurin

​​​që donte të arratisej,

përpëlitet kumti i pëgjakur

dhe e përpin toka.

Dhëmbë të thyer, parashtesa, prapashtesa të flakura.

Na i dogjën prapë fjalët në Çamëri bashkë me vatrat,

mbush grushtet me hi amanetesh

​​​​dhe i shpërndaj nëpër varre.

I masakruan fjalët, na i këputën

më dysh, gjysma tjetër

është matanë telave me gjemba,

në Kosovë dhe unë flas jerm,

me lidhëza të vdekura, s’kuptohem, nyje të helmuara.

Krim i madh mbi fjalët…

​​si një tren lufte

​​​që çan një kope të bardhë delesh

dhe ikën trembja e tyre, ikën…

Nën ullinjtë arbëreshë

pushojnë tufat me kangjele të trishta.

​​​E mbajmë Fjalorin me duart e zemrës

si shpresën,

aq sa duam ta hamë për ta bërë palcë të eshtrave tona

​​​​​​                                    të lodhura

për të mos mbetur të paqenë.

Ti, Gjuha Jonë,

që shpjegon dhe emra Perëndish, lutju atyre të zbutet ndëshkimi,

të bashkohen fjalët

si buzët kur puthen. Fjalët janë njerëz

​​     dhe gjuha më shumë se popull: gjithçka e gjallë

dhe qytetet e vdekura, netët

e kështjellave, zjarret,

udhët nëpër trupin e jetës nën yllësitë e dëshirave, portat, kërkëllima

e tyre, varret, heshtja e eshtërt, klithmat – edhe të pemëve,

bërthama e frutit, uritë, porositë, shenjtët, urtitë, zogjtë dhe

shiu, ndërgjegjja në gur, dëshmitë

e tokës, çarjet

dhe dramat, të pathënat, rrënjët, magjitë, torturat, liria

deri dhe veturat e dashurisë, trenat, rënkimet, djepet e rinj,

agullimat që s’kanë lindur ende,

​​                i presim të vijnë bashkë

me fëmijët –

se belbëzon foshnjërisht

dhe agu fjalët e ditës së parë

të krijimit të botës. Dhe ashtu

le të bëhet… ​

WHEN THE DICTIONARY

OF THE ALBANIAN LANGUAGE

ENTERED SPAÇ PRISON

Translated by Ani Gjika

From the first gate

to the second

through a barbed-wire path

​​like crime’s memory.

At the third gate there were

only claws. And they leafed

through it lest any hope

or consolation be hidden inside

​​​                            to kill him.

They checked for any underlined words to find motive

and remove it. Because underlined marks are nerves, blood vessels.

At the fourth gate they checked

the Dictionary

of the Albanian Language again

​the size of a baby’s coffin. And

I don’t know at which gate it was decided to give the book

to the prisoner. His parents

had afforded it

​​by bringing him less food. Can words

replace bread? Can verbs

replace meat,

​​​​                                      adjectives sweets?

Do you prefer shouts or cigarettes

or implied meanings, origins,

usage, loss, trial, why did you say so,

what did you mean to say, agitation

​and anti-government propaganda, Article 55, paragraph 1,

the word is punished

and so the Dictionary of the Albanian Language arrived in prison,

white, face to face

with the Penal Code,

Abel against Cain.

We were shocked. We had missed it.

We circled it as though it were

the Philosopher’s Stone.

(We had learned to read

by the moans’ textbook).

Language is a father, while the first

to speak to us are mothers,

someone said.

The book’s pages ruffled like skirts. We were looking for the words

of love.

They, they… Did you know

that: shtojzovalle (nymph) comes from the greeting: shtona Zot vallet? (let us dance, Lord)?

And: kushtrimi (battlecry) means: kusht asht’ trim (the one that’s brave)! We dare

to say: we are afraid in hell,

​​we die in the hands of another

who is none other than ourselves. They beat us dead, the ribs

break, blackened like wounds,

black words of the Albanian language, borrowed

… dictatorship… spy… party…

the shouts increase, yelling

at the prisoner who

can’t perform the norm so near

the dead.

And we pass it from hand to hand. What do we seek

to find there? The warmth

of the roots, the word-forming lymph,

multiple meanings like a foliage

of disbelief?

Someone wraps the dictionary

with a patched up blanket

​​​                                             as with time

or the mists of barbaric invasions,

​​words come out,

words and grass break the cold floor,

we caress them with our hands full

of wounds, pain

colors the words, the pages fill out…

Is this your book, asks the officer,

let me see it. What are you hiding?

Finger stains sully semantics

as if they’re profanity.

They explode like bullets

on the prisoner

who wanted to escape,

the bloodied body writhes and

the earth devours it.

Broken teeth, prefixes, discarded

suffixes.

They burned our words and hearths again in Çamëria,

​​I fill my fists with the ashes

of promises

and scatter them over the graves.

They massacred words, cut them

in half, the other half

is on the other side of the barbed wire, in Kosovo and I’m talking

​​​                                                    in delirium,

in dead conjunctions, I’m not understood.

A great crime commited on words…

​​like a war train

​that plows through a white flock

of sheep

and their fear flees…

​We safeguard the Dictionary

with our hearts

as hope, so much so that we want

to eat it

and turn it into the marrow

of our tired bones

not to remain non-existent.

You, Our Language,

you who also explain the names

of the gods,

ask them to soften the punishment, ask words to join

like lips when kissing. Words are people

and language is more than people: everything is alive

the dead cities, castle nights, fires,

journeys through the body of life under the stars of desire, gates,

their grief, graves, the golden silence, the cries – even of the trees,

the core of the fruit, hungers, messages, saints, wisdom, the birds and rain, earth’s testimonies,

its cracks

and dramas, the unspoken, the roots, the magic, the torture, the freedom

even love, trains, groans,

new cradles,

suns that have not yet dawned,

​we are waiting for them to come

with the children —

because even dawn speaks

like a newborn the words

of the first day

of the world’s creation.

And so it is done…

***