DITA NDËRKOMBËTARE E GJUHËS AMTARE
…en së dashunit së botësë sanë… – Gjon Buzuku
Nga Visar Zhiti
Pasi lexova një letër të bukur, që më shungëlloi përbrenda, e kishte qëmtuar dhe sjellë për ne shkrimtari Sokol Çunga, ishte e para 131 vjetëve, ku Jani Vreto i shkruante Sotir Koleas, ndër të tjera kështu:
“… të nderojmë mëmënë, gjuhënë, e të ndritonemi e të qytetëronemi me atë na ndih e drejta […]. Kur të themi mësonjëtore ndë gjuhët t’ënë Shqipenë, duhetë të kemi ndë mënt se mësimin’ e diturisë ta marrmë me gjuhët t’ënë Shqipenë, edhe gjuhë të huaj të mësojmë me kanone ndë gjuhët t’ënë Shqipenë…”
…më preku fjala, kumti dhe përzgjedhja… Dhe m’u ndërmend kur dikur, larg, por jo dhe aq shumë larg e aq shumë dikur, në burgun e Spaçit na erdhi Fjalori i ri i Gjuhës Shqipe, nuk na e solli komanda e burgut, por shoku ynë i prangave, mësues gjimnazi kishte qenë, i letërsisë, Ron Çobani, ia kërkoi t’ja sillte e shoqja, meqenëse Fjalori rëndonte, pakësoi nga pesha e ushqimeve që lejohej, etj, etj. Më pas në liri unë shkruajta një poezi, është në librin tim “Thesaret e frikës”, poezia patì fat, shkrimtarja Ani Gjika, përkthyese e shkëlqyer, e ktheu në gjuhën angleze, u botua në një revistë amerikane, është dhe në librin tim me poezi, “Gathering Light” që doli vjet në Kinë, dy gjuhësh, anglisht dhe kinezçe, këtë poezi e përktheu nga anglishtja e Anit përkthyesja Guo Xiaoqian… Etj, etj.
Më vjen mirë që shqipja jonë shihet nëpër botë…
Dhe desha t’i them këto sot si një monolog të brendshëm dhe po sjell këtu dhe poezinë, edhe përkthimet e saj, ndoshta vetëm sepse, siç e thotë që në krye të herës Gjon Buzuku ynë:
“en së dashunit së botësë sanë”.
FUTJA E FJALORIT
TË GJUHËS SHQIPE
NË BURGUN E SPAÇIT
Nga Visar Zhiti
Nga porta e parë
e kaluan në të dytën
nëpër një udhë mbuluar
me tela gjembash
si kujtesa e krimit.
Në portën e tretë kishte vetëm kthetra. Dhe e shfletuan
se mos qe fshehur brenda
ndonjë copë shpresë a ngushëllim
që ta mbysnin.
Kontrolluan në kishte fjalë të vizuara për t’u gjetur qëllimin
dhe t’ia hiqnin. Se vizimet janë nerva, damarë të gjakut.
Në portën e katërt e kontrolluan sërish Fjalorin
e madh të Gjuhës Shqipe
sa një arkivol foshnje. Dhe
nuk e di në cilën portë u vendos
që t’ia jepnin të burgosurit
veprën. Ia kishin blerë prindërit duke sjellë ushqime
më pak. Buka
të zëvendësohet me fjalë? Ca mish me foljet,
mbiemrat me ëmbëlsirat?
Pasthirma do apo cigare
apo kuptimet e dyta, prejardhjen,
përdorimet, humbja, gjyqi,
pse the kështu,
ç’deshe të thoshe, agjitacion
dhe propagandë kundër shtetit, neni 55, para-grafi I, dënohet fjala dhe erdhi Fjalori i Gjuhës Shqipe
në burg,
i bardhë, ballëpërballë
me Kodin Penal,
Abeli kundër Kainit.
U tronditëm. Na kishte marrë malli.
Iu mblodhëm rretherrotull
si Gurit Filozofal.
(Ne kishim mësuar të lexonim
në Ah-betare
psherëtimash!)
Gjuha është burrë, ndërsa neve
së pari na flet nëna, se kush tha.
Fëshfërinin fletët e librit si fustanellë. Kërkonim fjalët e dashurisë.
Ato, ato… A e di ti
që shtojzovalle vjen nga urimi:
shtona Zot vallet? Dhe
kushtrimi ka kuptimin:
kusht asht’ trim! Ne
guxojmë
të themi: kemi frikë në ferr,
vdesim në duart e një tjetri
që jemi po vetë. Na rrahin të vdekur, thyhen brinjët e verbit të fatit, nxihen si vendet e plagëve,
fjalë të zeza të gjuhës shqipe,
të huazuara
…diktaturë… spiun… parti…
shtohen britmat, i bërtasin
të burgosurit që
s’bën dot normën nëndhé,
te të vdekurit,
atij që përkëdhel kalin
si perëndimin atëror të diellit,
që lexon në rrjesht horoskopin e syve.
Dhe e çojmë dorë më dorë, ç’kërkojmë të gjejmë aty, ngrohtësinë e rrënjëve, limfën fjalëformuese,
kuptimet e shumta
si gjethnajë habije?
Fjalorin dikush e mbështjell
me arnojcë batanijeje
si me kohën
apo mjegullat e pushtimeve barbare,
dalin fjalët,
bashkë me barin çajnë dyshemenë
e ftohtë, i përkëdhelim me duart
plot plagë, dhembja
ngjyen fjalët, rmbushen fletët…
Ti e ke këtë libër, pyet ofiCeri i shërbimit, pa ta shohim Ç’ke fshehur?
C-ja si u bë Ç? Cili në çfarë? Me ç’prangë? Njollat e gishtave
bëjnë pis semantikën
si të ishte sharje. Shpërthejnë
ato si plumbat
mbi të burgosurin
që donte të arratisej,
përpëlitet kumti i pëgjakur
dhe e përpin toka.
Dhëmbë të thyer, parashtesa, prapashtesa të flakura.
Na i dogjën prapë fjalët në Çamëri bashkë me vatrat,
mbush grushtet me hi amanetesh
dhe i shpërndaj nëpër varre.
I masakruan fjalët, na i këputën
më dysh, gjysma tjetër
është matanë telave me gjemba,
në Kosovë dhe unë flas jerm,
me lidhëza të vdekura, s’kuptohem, nyje të helmuara.
Krim i madh mbi fjalët…
si një tren lufte
që çan një kope të bardhë delesh
dhe ikën trembja e tyre, ikën…
Nën ullinjtë arbëreshë
pushojnë tufat me kangjele të trishta.
E mbajmë Fjalorin me duart e zemrës
si shpresën,
aq sa duam ta hamë për ta bërë palcë të eshtrave tona
të lodhura
për të mos mbetur të paqenë.
Ti, Gjuha Jonë,
që shpjegon dhe emra Perëndish, lutju atyre të zbutet ndëshkimi,
të bashkohen fjalët
si buzët kur puthen. Fjalët janë njerëz
dhe gjuha më shumë se popull: gjithçka e gjallë
dhe qytetet e vdekura, netët
e kështjellave, zjarret,
udhët nëpër trupin e jetës nën yllësitë e dëshirave, portat, kërkëllima
e tyre, varret, heshtja e eshtërt, klithmat – edhe të pemëve,
bërthama e frutit, uritë, porositë, shenjtët, urtitë, zogjtë dhe
shiu, ndërgjegjja në gur, dëshmitë
e tokës, çarjet
dhe dramat, të pathënat, rrënjët, magjitë, torturat, liria
deri dhe veturat e dashurisë, trenat, rënkimet, djepet e rinj,
agullimat që s’kanë lindur ende,
i presim të vijnë bashkë
me fëmijët –
se belbëzon foshnjërisht
dhe agu fjalët e ditës së parë
të krijimit të botës. Dhe ashtu
le të bëhet…
WHEN THE DICTIONARY
OF THE ALBANIAN LANGUAGE
ENTERED SPAÇ PRISON
Translated by Ani Gjika
From the first gate
to the second
through a barbed-wire path
like crime’s memory.
At the third gate there were
only claws. And they leafed
through it lest any hope
or consolation be hidden inside
to kill him.
They checked for any underlined words to find motive
and remove it. Because underlined marks are nerves, blood vessels.
At the fourth gate they checked
the Dictionary
of the Albanian Language again
the size of a baby’s coffin. And
I don’t know at which gate it was decided to give the book
to the prisoner. His parents
had afforded it
by bringing him less food. Can words
replace bread? Can verbs
replace meat,
adjectives sweets?
Do you prefer shouts or cigarettes
or implied meanings, origins,
usage, loss, trial, why did you say so,
what did you mean to say, agitation
and anti-government propaganda, Article 55, paragraph 1,
the word is punished
and so the Dictionary of the Albanian Language arrived in prison,
white, face to face
with the Penal Code,
Abel against Cain.
We were shocked. We had missed it.
We circled it as though it were
the Philosopher’s Stone.
(We had learned to read
by the moans’ textbook).
Language is a father, while the first
to speak to us are mothers,
someone said.
The book’s pages ruffled like skirts. We were looking for the words
of love.
They, they… Did you know
that: shtojzovalle (nymph) comes from the greeting: shtona Zot vallet? (let us dance, Lord)?
And: kushtrimi (battlecry) means: kusht asht’ trim (the one that’s brave)! We dare
to say: we are afraid in hell,
we die in the hands of another
who is none other than ourselves. They beat us dead, the ribs
break, blackened like wounds,
black words of the Albanian language, borrowed
… dictatorship… spy… party…
the shouts increase, yelling
at the prisoner who
can’t perform the norm so near
the dead.
And we pass it from hand to hand. What do we seek
to find there? The warmth
of the roots, the word-forming lymph,
multiple meanings like a foliage
of disbelief?
Someone wraps the dictionary
with a patched up blanket
as with time
or the mists of barbaric invasions,
words come out,
words and grass break the cold floor,
we caress them with our hands full
of wounds, pain
colors the words, the pages fill out…
Is this your book, asks the officer,
let me see it. What are you hiding?
Finger stains sully semantics
as if they’re profanity.
They explode like bullets
on the prisoner
who wanted to escape,
the bloodied body writhes and
the earth devours it.
Broken teeth, prefixes, discarded
suffixes.
They burned our words and hearths again in Çamëria,
I fill my fists with the ashes
of promises
and scatter them over the graves.
They massacred words, cut them
in half, the other half
is on the other side of the barbed wire, in Kosovo and I’m talking
in delirium,
in dead conjunctions, I’m not understood.
A great crime commited on words…
like a war train
that plows through a white flock
of sheep
and their fear flees…
We safeguard the Dictionary
with our hearts
as hope, so much so that we want
to eat it
and turn it into the marrow
of our tired bones
not to remain non-existent.
You, Our Language,
you who also explain the names
of the gods,
ask them to soften the punishment, ask words to join
like lips when kissing. Words are people
and language is more than people: everything is alive
the dead cities, castle nights, fires,
journeys through the body of life under the stars of desire, gates,
their grief, graves, the golden silence, the cries – even of the trees,
the core of the fruit, hungers, messages, saints, wisdom, the birds and rain, earth’s testimonies,
its cracks
and dramas, the unspoken, the roots, the magic, the torture, the freedom
even love, trains, groans,
new cradles,
suns that have not yet dawned,
we are waiting for them to come
with the children —
because even dawn speaks
like a newborn the words
of the first day
of the world’s creation.
And so it is done…
***
