TEJKALIMI I MODERNIZMIT TE POEZIA NË PROZË

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Ato që thuhen tani” nga Natasha Lako është  një poezi në prozë, që realisht ndjek formatin e një poezie lirike, por me një stil të afërt me prozën për shkak të përdorimit të gjuhës së rrjedhshme e të paprerë nga struktura klasike e vargjeve. Elementët poetikë si figurat stilistike, simbolet dhe imazhet i japin tekstit ngarkesë emocionale, pa u kufizuar nga rima apo ritmi tradicional i poezisë. Në vend të kësaj, poezia zhvillohet si një rrëfim i brendshëm, ku zëri lirik krijon  lidhje të ngushtë mes lexuesit dhe përjetimeve të tij, duke alternuar mes pyetjeve dhe përgjigjeve, që krijojnë një atmosferë meditimi. Në këtë rast, ajo përdor stilin e prozës për të prurë  rrjedhshmëri të lartë dhe eksploruar ide të mëdha dhe abstrakte, si përballja me botën moderne, identitetin, dashurinë dhe brishtësinë e njeriut. Pikërisht kjo e bën atë poezi në prozë, ku: ndërsa forma është e lirshme, ndjenja poetike është e pranishme dhe zotëruese. Poezia në prozë kombinon elementet poetike me formatin e prozës, rruan intensitetin emocional dhe estetik të poezisë, por tejkalon, kapërcen kufizimet strukturore të vargjeve, madje dhe vargjet e lira, pse përqendrohet në përdorimin e gjuhës figurative, simboleve, ritmit të brendshëm dhe imazheve poetike për të krijuar efektin estetik.

Kam folur për poezinë në prozë te libri im “Blatimet poetike të Niko Kacalidhës”, ndaj këtu  skicoj informacionin se: Së pari poezia në prozë është lëvruar në Francë (Bodler , Rembo, Valeri) etj, më pas në vendet e tjera europiane: Rainer Maria Rilke, Arthur Rimbaud, dhe Fyodor Tyutchev, në SHBA: Ëilliam Carlos Ëilliams dhe T.S. Eliot, në Amerikën Latine: Octavio Paz dhe Jorge Luis Borges, në Greqi Elitis, Engolopulos, Ricos, Empirikos etj. Në poezinë shqipe e ka lëvruar së pari Koliqi, pastaj Martin Camaj, ndërsa pas viteve ‘90 e kanë lëvruar suksesshëm Kacalidha, Lleshanaku dhe sigurisht edhe Natasha Lako.

I-Poezia e Natasha Lakos “Ato që thuhen tani” mund të shihet si një përballje e vazhdueshme, ku lexuesi vihet para një sërë kontrastesh, edhe pse fjala “përballje” nuk përmendet në tekstin poetik, por haset si fenomen në shumë nivele, duke filluar nga realiteti i jetës moderne e deri te konceptet abstrakte të ekzistencës dhe artit. Në të,një tension i brendshëm zhvillohet mes së shkuarës e së tashmes, mes traditës dhe inovacionit , mes përvojës personale dhe kolektive, mes artit  modernist e tejkalimit të tij. Në poezi përballja e koncepteve shprehet përmes figurave e imazheve që shfaqin realitete të ndryshme. Edhe pse fjala “përballje” nuk përmendet drejtpërdrejt në poezi, ajo shfaqet përmes situatave të tensionit e kontrastit midis personazheve, ideve dhe botës së tyre shpirtërore.

Një nga përballjet kyçe në poezi  është ajo midis individit dhe shoqërisë bashkëko-hore të industrializuar. Personazhi i “unë” dhe “ti” qëndrojnë përballë kësaj bote, e cila shfaqet përmes imazheve: ” gjithë ato eko të thella godinash metali, gjithë ato tabela faqendritura/gjithë ato lajme kacavjerëse, gjithë ato aksidente të papritura”  të cilat janë simbole të jetës së industrializuar, që krijojnë një boshllëk shpirtëror. Kjo përballje reflekton krizën e individit që nuk gjen vendin e tij në botën moderne, dhe kërkon tejkalimin e saj.

Referencat mitologjike si Tezeu dhe amazonat krijojnë një tjetër përballje, këtë herë midis së kaluarës mitike heroike dhe realitetit modern. Thelbi I vargut: “Shigjeta e parë është e mundur, amazona nuk është më, dhe Tezeu ka harruar betejën e tij” shpreh humbjen e idealit heroik e mitik përballë një bote të industerializuar, ritmet e së cilës s’kanë nevojë për mite e legjenda. Mirëpo, pikërisht referencat mitologjike, (amazona dhe Tezeu) janë elementët që shfaqin tejkalimin e modernizmit, i cili I kishte këta heronj mitikë si simbole të tij .

Një tjetër përballje ndodh në nivel emocional, midis ndjenjave të sinqerta, dhe atyre sipërfaqësore e të paqëndrueshme. Vargu” fjalën të dua të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade” tregon për një dashuri të zhvlerësuar, të sipërfaqëshsme ku vetë shprehja më shpirtërore e saj : ”të dua” është kthyer në një frazë formale, pa ndjeshmëri e vërtetësi. Te ky varg përballja është midis dashurisë së sinqertë të dikurshme dhe asaj sipërfaqësore në botën moderne. Nga ana tjetër pikërisht kjo përballje, tregon edhe se moderniteti poetik tejkalohet, duke vendosur në qendër një botë ku ndjenjat e shprehura nuk janë të sinqerta dhe të qendrueshme. Vlen të themi se: në vargjet ku përmenden “pulëbardhat që fluturojnë” te ky imazh i lirisë dhe natyrës ndeshim një përpjekje për të shpëtuar nga realiteti modern, por pavarë-sisht tij, mendojmë se kjo më shumë se shpëtim i dashurisë, është shfaqje e ndjenjave të poetes, e cila karakterizohet  nga optimizmi, që nuk “harron” ta shfaqë në poezitë e saj.

Në poezi, ekziston edhe përballja e trupit të individit me normat shoqërore. Vargu: “së bashku me pudrën në faqe dhe, qelizat e tua të vdekura, të miat nënkupto, në bashkësinë e trupit me diellin” shfaqin përpjekjet për të ruajtur “për sytë e botës” një pamje artifice, që nuk ka jetë, çka dëshmon se trupi i njeriut është shndruar në objekt i dukjes së jashtme ku shoqëria imponon format dhe mënyrën e veshjes dhe të paraqitjes së jashtme, duke shfaqur kështu përballjen midis identitetit të individit dhe imponimit të shoqërisë moderne. Këtu përballja është mes identitetit të individit dhe presioneve të “bukurisë” sipërfaqsore moderne, mirëpo ky varg tregon dhe sesi estetika e jashtme është kthyer në një maskë, që mbulon (fytyrën) jetën e vërtetë, duke i dhënë përparësi dukjes përpara thelbit. Tejkalimi i modernitetit ndodh përmes kritikës së normave shoqërore që i kushtojnë rëndësi dukjes së jashtme, duke e bërë trupin, sidomos fytyrën të humbasë origjinalitetin e tij.

Sigurisht që përballja jo vetëm që shfaqet, por është dhe artistike. Poezia e Lakos largon kufijtë e vendosur nga format e tradicionalitetit modern e klasik dhe kërkon një shprehje më të hapur, e cila pasqyron sfidat e kohës së sotme, gjë që shprehet te vargu: “Çliruar nga frymëzimi që përballoi mijëra vjet” ku përballja është midis frymëzimit të së kaluarës dhe nevojës për një mënyrë të re të të shprehurit në botën moderne. Në këtë mënyrë vargu tregon një largim nga traditat poetike të kaluarës, duke shfaqur kërkim të ri frymëzimi që është më i lidhur me përvojat bashkëkohore. Lako, si poete me përvojë e talent refuzon të kufizohet nga formatet e së kaluarës, pra dhe të modernizmit, dhe përpiqet të gjejë një formë të re të shprehjes poetike.  Ky formulim i vargut është një lëvizje e mirëmenduar e Lakos drejt një forme të re arti, ku ajo kërkon të tejkalojë modernizmin.

II-Natasha Lako, është një poete moderne e kuotës së lartë europiane dhe në poezinë e saj “Ato që thuhen tani” tejkalon rrymat moderniste përmes një stili të ndërlikuar në simbolikë dhe imazhe. Poezia e saj në prozë shfaq tejkalimin e  modernizmit, duke përdor një gjuhë që sfidon lexuesin me thellësinë e saj dhe thyerjen konvencioneve tradicionale moderne e klasike të poezisë.

Risia e gjuhës poetike që Lako përdor në këtë poezi në prozë karakterizohet nga thyerja e konvencioneve poetike, të cilën e realizon përmes vargjeve të pasura me simbole e metafora të pazakonta, që i japin poezisë një shumëkuptimësi, e cila kërkon  shumësi interpretimesh. Vargu “fjalën të dua të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade” sfidon hapur konceptet e qarta të modernizmit, duke para-qitur një botë poetike  komplekse, përtej kuptimit sipërfaqësor.

Gjithashtu thyerja e strukturave moderniste është e dukshme në këtë poezi. Vargu nuk ndjek rregullsinë strofore apo metrike, por lëviz lirshëm midis vargjeve të gjata e të shkurtra, dhe kjo jo rastësisht. Poetja Lako e lëviz vargun duke reflektuar shpirtin e trazuar të botës moderne. Vargje si “gjithë ato lajme kacavjerëse, gjithë ato aksidente të papritura” shprehin në fakt (dhe në paraqitje) një realitet bashkëkohor të fragmentuar, larg strukturës së disiplinuar të poezisë moderne e klasike.

Tejkalimi i modernizmit në poezinë e Lakos është i dukshëm në mënyrën se si ajo përdor rrjedhën e lirë të mendimit e ndjenjave, pa ndjekur një narrativë të qartë apo linjë logjike. Psh, në vargun “Si do të përballosh ti, nënkupto unë,” ku ndjenja dhe përvoja personale “kapërcejnë” tejë kufijve të individualizmit tipik modernist, duke krijuar një zë që ndërthuret me atë të tjerëve në mënyrë dialoguese.

Dialogizimi i brendshëm është tjetër teknikë që tejkalon modernizmin, ku Lako ndërthur zërat “unë” dhe “ti,” madje përfshin edhe një “ne” kolektiv, siç shihet në vargjet “Tradhëti të jetës sime, tëndes nënkupto, ju dua si pulëbardhat që nisen në fluturim.” Ky shumëdimensionalitet e largon poezinë nga qasja individualiste e modernizmit dhe e fut në një hapësirë kolektive ku zërat ndërthuren dhe reflektojnë bashkërisht mbi gjëndjen njerëzore.

Prandaj themi se poezia “Ato që thuhen tani” e Lakos, përmes këtyre (dhe të tjerë) elementëve poetikë dhe stilistikë, përfaqëson një tejkalim të modernizmit, dhe krijon një qasje të re ndaj lirizmit dhe fragmentimit, qasje që reflekton një botë  komplekse dhe të fragmentuar.

III-Tejkalimi i modernizmit në poezinë në prozë të Lakos e dëshmojnë edhe figurat artistike që ajo përdor si simbole, metafora, imazhe dhe personifikime, të cilat e shfaqin tejkalimin, si përmes kompleksitetit të tyre, ashtu edhe përmes ndërthurjes me ndjeshmëri të ndryshme. Kjo është e kuptueshme, Natasha Lako është një mjeshtre e vargut poetik modern, kështu edhe figurat artistike që ajo krijon në shërbim të idesë së saj poetike janë të tilla që dhe lexuesi duhet të ngrihet në një nivel intelektual që ti ndjejë dhe përjetojë. Siç edhe pritej, figurat e saj nuk janë të kufizuara në një kuptim të vetëm, por mbartin shtresa  shumkuptimore që shkojnë përtej modernizmit, dhe  ofrojnë një ndjesi universal e subjektive njëkohësisht.  Madje Lako, siç e cikëm më lart,  krijon një dialog të brendshëm midis tyre, duke lënë hapësira interpretimi, pse nuk  kufizohen në një rregull llogjik apo strukturë lineare, duke tejkaluar kështu traditën e modernizmit përmes rrjedhjes së lirë të mendimit dhe imazhit. Le të shprehemi më qartë duke e parë me disa shembuj:

Te vargu:”yzengjia e artë e hënës që kërkon këmbë të bukura”ku hëna personifikohet dhe simbolizon diçka të perfeksionuar(këmbë). Kjo metaforë tejkalon modernizmin sepse nuk ka vetëm një kuptim të thjeshtë, por ka një dualitet ku hëna, si object qiellor, lidhet me kërkesa njerëzore, gjë që shpie në një sfidë eksistenciale.

Personifikim: “çiltërsinë që me pafajësinë bie në dashuri” ku, çiltërsia e pafajësia bëhen subjekte që “bien në dashuri”, krijon një imazh abstrakt dhe emocional, duke i dhënë cilësive njerëzore veprime që thellojnë kuptimin dhe  tejkalojnë thjeshtësinë moderniste.

Metafora komplekse: “fjalën “të dua” të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade” tejkalon narrativat e thjeshta. “Të dua”-ja, një fjalë e zakonshme dashurie, është kthyer në një kope që endet nomade, e lëvizshme,  jo serioze, e përkohshme. Një ndërlikim i tillë metaforik e distancon poezinë nga modernizmi i thjeshtuar.

“gruaja e pashfaqur ende që vazhdon të heqë vetullën prapa një rrufeje” simbol i një femre (të pashfaqur) që rri prapa një rrufeje, (që ndoshta përfaqëson një forcë të brendshme, një shpërthim emocional) shpreh nj personifikim dhe imazh poetik, që zhvendos lexuesin në një botë tjetër, përtej thjeshtësisë moderniste.

Simboli i heroit mitik “tezeu, fitimtari i parë i botës që ty, nënkupto mua, na e kanë grabitur” përdoret për një humbje të madhe historike dhe personale. Ndjeshmëria personale  e ndërlidhur me mitologjinë ,shpreh ndjenjën e një humbjeje ekzistenciale dhe të përjetshme, duke krijuar një lidhje të ndërlikuar me të kaluarën dhe fatin njerëzor.

Imazhi: “zembreku i zemrës” te vargu: ” çfarë të mbetet ty, nënkupto mua, në zemrën e zemrekut të zemrës më thuaj” krijon lidhje mekanike me ndjenjat njerëzo-re, duke e shndruar zemrën në një mekanizëm që mund të ndalet a prishet në çdo moment. Kjo përmbys konceptin e zakonshëm të zemrës si burim ndjenjash dhe e shtyn lexuesin të mendojë për një lloj tensioni të vazhdueshëm dhe të komplikuar, që përfaqëson tejkalimin e modernizmit në këtë poezi.

Po kështu,imazhi:”pudra në faqe dhe qelizat e tua të vdekura” kontraston delikatesën e jashtme me brishtësinë e përkohshmërinë e jetës, duke krijuar ndjesi  dualizmi të ekzistencës njerëzore. Ndërthurja e këtyre imazheve jep një perspektivë që shkon përtej modernizmit, duke u fokusuar në dualitetin dhe pasigurinë e jetës.

Kështu pra, në thelb, këto figura dhe imazhe janë ndërtuar nga Lako në mënyrë të ndërgjegjshme mbi kompleksitetin e ndjesive dhe botës shpirtërore të individit, dhe i kërkojnë lexuesit të hyjë në interpretimin e tyre, të mos kufizohet vetëm me kuptimin sipërfaqësor, pasi ato kanë tejkaluar “kufijtë” e poezisë moderne, që bazohet në qartësinë e imazheve apo simboleve.

IV-Vlen të themi se poezia në prozë “Ato që thuhen tani” e Lakos, megjithëse nuk ndjek strukturat e poezisë klasike dhe moderniste, shfaq  vlera artistike  në recitimin para një auditori që e njeh poezinë dhe ndien fuqinë e saj. Ajo vërtet nuk përmban rimë apo ritme të rregullta, por mbështetet te ritmi i brendshëm, që buron nga rrjedhshmëria e mendimeve dhe ndjeshmëria e fjalëve. Recitimi i kësaj poezie mbart  melodiozitet të veçantë, që i drejtohet më shumë shpirtit sesa veshit, duke krijuar lidhje emocionale me dëgjuesin. Pavarësisht se tejkalon traditat e modernizmit, poezia në prozë me lirizmin e saj, i lejon recituesit të përcjellë emocionin me ndjeshmëri. Audienca që ka njohje me poezinë moderne është më e aftë të përjetojë nuancat që poezia në prozë mund të ofrojë.

Recitimi i poezisë në prozë, si ajo e Natasha Lakos, ofron një mundësi unike për të përjetuar pasurinë e saj artistike. Kjo formë poetike i jep lexuesit dhe dëgjuesit të vemëndshëm një hapësirë për të reflektuar mbi temat që trajtohen. Ndryshe nga forma moderne dhe klasike e poezisë, që kërkon ritëm dhe metrikë të saktë, poezia në prozë shpreh lirshmëri dhe e bën recitimin të ngrohtë dhe të afërt,duke krijuar atmo sferë intime midis recituesit dhe audiencës.

Në këtë kontekst, vargjet e Lakos, plot me imazhe dhe metafora, i japin mundësi recituesit të shprehë emocionet që barten me ato. Recitimi i kësaj poezie në prozë lejon dëgjuesit të kalojnë përmes ndjesive shpirtërore, ku ata mund të preken nga pasazhet që flasin për tradhtinë dhe zhgënjimit, si dhe për imazhet e lirisë që ofrojnë shpresë. Potenciali emocional i recitimit të poezisë në prozë është i madh,  ajo më shumë se çdo poezi mund të ndezë debat e diskutim, duke i dhënë audiencës rastin për të eksploruar temat dhe sfidat e jetës moderne. Kështu, recitimi bëhet një akt që transcendon  fjalët e zgjedhura me kujdes nga Lako, duke krijuar  përvojë të paharru-eshme për ata që e dëgjojnë.

V-Në poezinë “Ato që thuhen tani” të Lakos, aspekti filozofik dhe ai psikologjik janë dy shtresa kuptimore që funksionojnë në harmoni, por ruajnë distancën nga njëra-tjetra, duke krijuar një thellësi shumëdimensionale, dhe ofruar lexuesit mundësinë për të interpretuar poezinë në disa nivele të mendimit dhe përjetimit.

Aspekti filozofik përqendrohet në pyetje që lidhen me ekzistencën, të vërtetën dhe marrëdhëniet e njeriut me botën moderne dhe atë kozmike. Lako adreson dilemat e njeriut bashkëkohor, të cilat lidhen me shkëputjen nga ndjenjat, përvojat e lidhjet me veten dhe universin përreth. Këto shqetësime filozofike përshkojnë gjithë poezinë e saj: Te vargu “Tezeun, fitimtarin e parë të botës që ty, nënkupto mua, na e kanë grabitur” eksplorohet humbja (harresa) e heronjve të historisë dhe mitologjisë, që përfaqësojnë triumfin dhe identitetin e njerëzimit, e cila mund të shihet si reflektim mbi harrimin e vlerave që përbëjnë bazën e identitetit njerëzor.

Te vargu: “Tradhëti të jetës sime, tëndes nënkupto, ju dua si pulëbardhat, që nisen në fluturim.”metafora e fluturimit të pulëbardhave përfaqëson kërkimin për çlirim nga jeta e përditshme. Njeriu filozofik kërkon të shkëputet nga tradhtia e përditshmërisë dhe kaosi i jetës urbane për të rigjetur një ekzistencë të vërtetë e të thjeshtë.

Nga ana tjetër, aspekti psikologjik është më intim dhe emocional, ai përqendrohet te përvojat e individit përballë sfidave të botës moderne. Këtu Lako shqyrton ndikimin që materializmi dhe jeta urbane kanë mbi psikikën njerëzore:”Gjithë ato eko të thella godinash metali, gjithë ato tabela faqendritura.” Këto vargje shfaqin ndjenjën e ndrydhjes nga industrializimi. Ndërtesat e mëdha prej metali dhe dritat e forta përfaqësojnë një burim ankthi, duke krijuar një atmosferë alienimi dhe distancimi nga ndjenjat autentike.

Te vargu:”Fjalën të dua të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade.” ndjenjat personale shpërbëhen, duke humbur kuptimin e tyre të vërtetë. Dashuria bëhet e lëvizshme, e paqëndrueshme, duke krijuar pasiguri dhe ndarje shpirtërore tek individi.

Ndryshimi midis dy aspekteve është I dukshëm: Aspekti filozofik i poezisë eksploron pyetjet e ekzistencës dhe identitetit njerëzor, duke e vendosur individin përballë dilemave të kohës moderne. Kjo është qasje më racionale dhe abstrakte, ku njeriu përballet me humbjen e traditave. Ndërsa aspekti psikologjik është më intim dhe emocional, duke shprehur tensionet e brendshme të njeriut që përjeton ankth dhe alienim nga bota që e rrethon. Këto dy aspekte krijojnë një kontrast të fuqishëm në strukturën e poezisë.

Në përfundim themi se: Poezia në prozë e Natasha Lakos mund të shihet si një tempull poetik, i ndërtuar në nivelet më të larta të artit, ku edhe “besimtarët” e saj kanë vështirësi të mgjitem për të kryer ceremonitë  shpirtërore. Krijimi i poesisë në prozë në këtë nivel artistik, dëshmon për një talent të spikatur, për një përkushtim që shkon përtej të zakonshmes, duke dëshmuar se, Lako  tashmë është një nga banoret më të shquara, një “priftëreshë” e kësaj poezie të ndërlikuar në këtë tempull, që i jep zë përballjeve të individit me botën e re dhe krijon një hapësirë ku ndjesitë dhe mendimet më të thella gjejnë strehë.

Sarandë, më shtator 2024.

ATO QË THUHEN TANI

Natasha Lako

Si do të përballosh ti, nënkupto unë,

gjithë ato eko të thella godinash metali, gjithë ato tabela faqendritura,

gjithë ato lajme kacavjerëse, gjithë ato aksidente të papritura, gjithë ato kthina ku, thuhet ‘qoftë larg!’ përditë, gjithë ato gama kalendarike për të cilat dikush patjetër do të dalë të thotë janë, vetëm të miat, përfshi yzengjinë e artë të hënës që kërkon këmbë të bukura, fjalën të dua të kthyer në kope, për të mbetur gjithnjë nomade, gruan e pashfaqur ende që vazhdon të heqë vetullën prapa një rrufeje, çiltërsinë që me pafajësinë bie në dashuri pa asnjë peshë tjetër idiote, si do të përballosh ti, nënkupto unë, Tezeun, fitimtarin e parë të botës që ty, nënkupto mua, na e kanë grabitur, së bashku me amazonat dhe gjirin e tyre të prerë ku qëndron edhe shigjeta e parë e mundur.

Çfarë të mbetet ty, nënkupto mua, në zemrën e zembrekut të zemrës më thuaj, nga ushtria e freskët e fjalëve që hyjnë në kompjutër, nga furtuna, e vetmja e mbetur pa zot, dhe ylberi i vetmi i mbetur pa zot, në duart me pluhurin dhe të puthurën, në poezitë që vriten të parat, e përfshirë ti, nënkupto unë, në këtë masë kaq të pangopur, në atë materien totalitare që të mundon e të thith, deri në kontrollin e trupit që rri në çdo kufi së bashku me pudrën në faqe dhe, qelizat e tua të vdekura, të miat nënkupto, në bashkësinë e trupit me diellin, në vazhdim të emisionit ’Trupi dhe Shëndeti’ i vetmi që jeton në TV që nga koha e diktaturës, e lidhur me gjithë ato, medikamente që zgjaten të kërkojnë edhe të nesërmen.

Tradhëti të jetës sime, tëndes nënkupto, ju dua si pulëbardhat, që nisen në fluturim.

E çliruar nga frymëzimi, që përballohet me mijëra vjet,

do të këtë mbetur vetja jote, imja nënkupto, e lehtë, vetëm në këmishën tënde të pastër, që është edhe e imja, në shtegun që të çon në ca flokë të gjatë.

N.Lako “Kundërpërfytyrimi” Botim i dytë ONUFRI , Tiranë 2023. f 106