BASHKIMI EVROPIAN NË KËRKIM TË AUTONOMISË GJEOEKONOMIKE: STRATEGJI, VEPRIME DHE PERSPEKTIVA

Nga Av. Viktor Mërkuri – Ekspert i të Drejtës Ndërkombëtare

Historikisht, Bashkimi Evropian ka ndjekur një doktrinë të ndërtuar mbi tre elementë: bindje ndaj parimeve monetare, praktika të kujdesit fiskal dhe inkurajimi i hapësirave të lira të tregtisë dhe investimeve, ndërsa institucionet ndërkombëtare udhëhoqën “shikimin dhe drejtimin”. Megjithatë, ky besim u ndërpre pas ndikimit të merkantilizmit kinez dhe, më pak ndikimisht, për shkak të luftërave tregtare nën Presidentin amerikan Donald Trump. Kjo situatë çoi në një pyetje mbi besueshmërinë e BE-së në mbijetesën e rendit ekonomik liberal.

Në periudhën e fundit, BE-ja ka përjetuar një transformim tejet ndryshues. Pandemia dhe konflikti në Ukrainë kanë sjellë një ndryshim të thellë në perspektivën e “bllokut”. Tashmë, siç ndodh në gjithë botën, politikanët dhe udhëheqësit e BE-së pranojnë vlerën e gjeoekonomisë. Ata kanë kuptuar se ekonomia mund të jetë një fushë “lufte” për rivalitetin gjeopolitik, me politikën industriale si një mjet që shtetet mund ta përdorin ndaj njëri-tjetrit. Si rezultat, udhëheqësit evropianë kanë braktisur, deri diku ose plotësisht, parimet ekonomike dhe ideologjike që dikur i konsideronin të shenjta.

Ky ndryshim është drejtuar dukshëm nga Komisioni Evropian, organi zbatues kryesor i BE-së. Presidentja Ursula von der Leyen, e cila mori detyrën në vitin 2019, ka ndryshuar rolin e Brukselit nga një qendër burokratike që zbatonte urdhërat e udhëheqësve kombëtarë në një aktor makroekonomik dhe gjeoekonomik. Ky transformim i papritur ka rritur bashkimin dhe përgatitjen e BE-së për të menaxhuar rivalitetet gjeopolitike të rritura. Von der Leyen është shpesh mysafirja në Shtëpinë e Bardhë, ndryshe nga paraardhësit e saj. Ajo tani konsiderohet si përgjigjja ndaj pyetjes së famshme të Henry Kissingerit: “Kujt i telefonoj nëse dua të thërras Evropën?”

Ky transformim ka gjetur terren të përshtatshëm ndaj një kombinimi të faktorëve të ndryshëm, ndër to edhe ndikimin e pandemisë. Komisioni Evropian u bë mbrojtësi kryesor i solidaritetit evropian pasi udhëheqësit e BE-së vendosën të formonin një instrument masiv për rimëkëmbje makroekonomike dhe qëndrueshmëri. Përveç kësaj, janë zhvilluar bindjen se BE-ja duhej të përgjigjej më mirë ndaj konkurrencës së parregullt dhe taktikave agresive nga Kina dhe SHBA-ja. Këto ndryshime përputhen me avancimin e shpejtë teknologjik, sidomos në energjinë e pastër dhe inteligjencën artificiale, të cilat BE-ja dëshiron t’i përdorë nëpërmjet politikave industriale.

Në një drejtim tjetër, Komisioni Evropian ka hartuar një plan masiv stimulimi me grante dhe huadhënie për të përmirësuar rimëkëmbjen ekonomike dhe për të ndihmuar programet ekzistuese të BE-së. Por për habinë e të gjithëve, udhëheqësit në Këshillin Evropian ranë dakord për një paketë përfundimtare – të pagëzuar “Next Generation EU” – që arrin në më shumë se 800 miliardë euro, afërsisht gjysma e të cilave do të përbëhet nga grante të mbledhura nga borxhi i përbashkët. Ky transformim i papritur konsolidoi pozicionin e Komisionit si garantues kryesor i solidaritetit ekonomik dhe kohezionit social, veçanërisht për shkak të granteve të shumta për shtetet më të varfëra në Europën juglindore. Kjo shënoi ndryshimin që duket të jetë i qëndrueshëm nga austeriteti fiskal dhe i japë mundësi BE-së të mbështesë ambiciet e saj për të qëndruar një aktor i rëndësishëm në ekonominë globale më konkurruese.

Pandemia globale e COVID-19 u mbivendos me një zgjim të dytë, të veçantë që përshpejtoi kthesën gjeoekonomike të BE-së: realizimin nga liderët evropianë se ata po jetonin në një botë më të keqe dhe më të ashpër se në dekadat e mëparshme. Liderët evropianë kuptuan se bota ishte bërë më e ashpër dhe më sfiduese krahasuar me dekadat e mëparshme. Përballë një Kine këmbëngulëse, një Rusie hakmarrëse dhe, deri në fillim të vitit 2021, një SHBA konfrontuese nën drejtimin e Trump-it, BE-ja fillimisht shpresonte të mbante fortesën e rendit ekonomik ndërkombëtar liberal. Ky qëndrim zbuloi një farë naiviteti dhe filloi t’i kushtonte bashkimit, pasi si Kina ashtu edhe Shtetet e Bashkuara – as që pretendonin se luanin sipas rregullave – fituan poër industritë e tyre vendase dhe “hëngrën” pjesën e tregut të Evropës.

Si përgjigje ndaj këtij ndërgjegjësimi, BE ndryshoi menjëherë kursin e saj, duke lëvizur nga idealizmi kantian në realizmin hobsian. Komisioni Evropian shpalli një doktrinë të re të “autonomisë së hapur strategjike“, e cila ka gjetur shprehje në një sërë masash të reja të njëanshme që synojnë të pajisin BE-në për një ekonomi globale që nuk shkon drejt rritjes së hapjes dhe bashkëpunimit, por drejt mbylljes dhe konkurrencës agresive. Këto masa përfshijnë një qasje mbrojtëse, që siguron qasjen e bllokut në materialet thelbësore të para, teknologjinë dhe që miraton një çmim karboni të importeve të barabartë me atë që duhet të paguajnë prodhuesit e BE-së. Në anën ofensive, BE prezantoi veprime kundërpërgjigjese kundër vendeve që refuzojnë reciprocitetin ose tentojnë të detyrojnë shtetet anëtare të BE-së të pranojnë politika të huaja që kundërshtojnë vlerat e BE-së si demokracia apo sundimi i ligjit.

Edhe në vitin 2017, Juncker theksoi se BE nuk ishte një grup “tregtarësh naiv” dhe se duhej të mbrojë gjithmonë interesat e saj strategjike. Kjo vendosi themelet për mekanizmin e ri dhe inovativ të BE-së për shqyrtimin e investimeve, i cili u bë operacional në vitin 2020. Ky mjete u bën të mundur qeverive të BE-së të shqyrtojnë investimet e drejtpërdrejta të huaja nga shtete jashtë BE-së, me synim të identifikimit dhe parandalimit të investimeve që mund të rrezikojnë sigurinë kombëtare. Megjithëse shtetet anëtare ruajnë të drejtën përfundimtare të aprovimeve të transaksioneve, fokusi i BE-së në shqyrtimin e investimeve është i dukshëm nga vlerësimi i mbi 600 investimeve të drejtpërdrejta të huaja në dy vitet e para. Burimet e rëndësishme përfshijnë Shtetet e Bashkuara, Mbretërinë e Bashkuar, Kinën, Ishujt Kajman, Kanadanë dhe Emiratet e Bashkuara Arabe.

Ky ndryshim strategjik është pjesë e një tendence më të gjerë që shihet në demokracitë e industrializuara, duke treguar një theksim më të madh të arsyetimit të investimeve në mbrojtje të sigurisë kombëtare. Gjithashtu, BE ka diskutuar mundësinë e shqyrtimit të investimeve të dalëshme, gjë që do t’i jepte qeverive anëtare të drejtën të “thonë një fjalë” në strategjitë e investimeve të firmave europiane jashtë BE-së, veçanërisht në sektorët kritikë si p.sh. përpunimi i përparuar i çipëve, kompjuterika kuantike dhe inteligjenca artificiale. Në përgjithësi, këto veprime nënvizojnë vendosmërinë e BE-së për të udhëhequr një peisazh global të komplikuar përmes një qasje gjeoekonomike pragmatike dhe strategjike.

Në vitet e fundit, Bashkimi Evropian ka prezantuar një gamë mjetesh që synoin të tejkalonin boshllëqet rregullatore midis BE-së dhe pjesëve të tjera të botës. Një shembull i dallueshëm është Instrumenti Ndërkombëtar i Prokurimit, i cili mbylli një ndryshim të gjatë në rregullat e prokurimit të qeverisë midis tregut të përbashket të BE-së dhe vendeve jashtë BE-së. Ky instrument, i zhvilluar gjatë një dekade, e fuqizon Komisionin Evropian për të vlerësuar nëse shtetet jashtë BE-së ofrojnë qasje të ndershme për kompanitë me bazë në BE për kontratat e punimeve publike. Nëse ky akses refuzohet, BE mund të reagojë duke vendosur ndëshkime ose duke përjashtuar shtete nga oferta për projekte prokurimi të BE-së. Një masë tjetër e rëndësishme është Rregullorja e Subsidiave të Huaja, e projektuar për të kundërvënë çrregullimet e tregut të shkaktuara nga subvencionet e huaja që përfitojnë kompani që konkurrojnë me firmat e BE-së në oferta për blerjen e firmave ose prokurimet publike. Këto hapa, të vonuara, synojnë të sigurojnë një fushë loje të barabartë dhe të mbrojnë interesat ekonomike të BE-së.

Përveç kësaj, BE-ja po i përgjigjet sfidave të zhvilluara, si armiqësimi i rritur i ndërvarësisë ekonomike. Për ti kundërvënë taktikat e ndërvarësisë ekonomike të përdorura nga disa vende, BE po zbaton një instrument kundër ndërvarësisë, i cili pritet të hyjë në fuqi në të ardhmen e afërt. Ky instrument mundëson BE të përgjigjet ndaj vendeve që përdorin taktika të presionit ekonomik për të ndërhyrë në çështjet politike kombëtare, siç bëri administrata Trump kur kërcënoi me tarifa importi mbi verën franceze nëse Franca vazhdonte me planet për një taksë dixhitale mbi gigantët e teknologjisë amerikane, ose siç bëri Kina kur vendosi një ndalim faktik mbi importin nga Lituania pasi lejoi Taiëani të hapë një Zyrë të Përfaqësuesit të Taiëani në kryeqytetin e saj, Vilnius.

Gjithashtu, BE po përmirëson bashkëpunimin me vende të ngjashme si India, Japonia dhe Shtetet e Bashkuara. Strategjia e re për sigurinë ekonomike, e prezantuar në qershor, thekson bashkëpunimin bilateral dhe plurilateral në nivele të ndryshme institucionalizimi. BE po ndahet gradualisht nga roli i një mbrojtësi të rendit multilateral liberal, duke fokusuar në aleancat dhe partneritetet strategjike.

Megjithatë, rruga drejt autonomisë strategjike nuk është pa sfida. Disa mosmarrëveshje serioze dhe tensione vazhdojnë, si në mes dhe brenda vendeve anëtare të BE-së. Një problem i vështirë për BE-në është të rrisë të ardhurat e veta përmes tatimeve të përgjithshme të BE-së për të shlyer borxhin e saj. Disa vende anëtare, përfshirë Italinë, nuk kanë qenë në gjendje të shpenzojnë të gjitha paratë që u janë caktuar në një kohë të duhur, kryesisht për arsye burokratike kombëtare. Të tjerë, si Hungaria dhe Polonia, nuk kanë përmbushur kriteret për të marrë fondet. Edhe pse duket se Gjermania po humbet debatin mbi të ardhmen e rregullave të ngushta të buxhetit të BE-së, rreziku i një reagimi popullor euroskeptik në Evropën veriore nuk është kurrë larg.

Bashkimi Evropian, në përpjekjen e tij për të arritur autonomi strategjike, është përballur me sfida të ndryshme që vijnë me peisazhin global të shpejtësisht të ndryshuar. Një analizë e thellë e kësaj situate tregon se BE duhet të menaxhojë me kujdes konfliktet e brendshme dhe të përshtatet ndaj konkurrencës ndërkombëtare.

Përveç kësaj, kapërcimi i sfidave me Kinën është një çështje komplekse. Lidhjet ekonomike me Kinën duhet të menaxhohen me kujdes, ndërsa BE ndjek strategjinë e “mos-riskimit” në marrëdhëniet ekonomike me Kinën. Ky është një sfidë e vështirë për shkak të varësisë ekonomike të BE-së nga Kina, veçanërisht në industrinë dhe tregun e punës.

Sfida tjetër e rëndësishme është roli i BE-së si një fuqi e besueshme ushtarake. Ndërsa BE përdor instrumente gjeoekonomike për të arritur autonomi strategjik, pyetja mbetet nëse ajo mund të përparojë drejt një roli ushtarak. Ndërkaq, ndryshimet e fundit në skenën ndërkombëtare kanë sjellë ndryshime të thella në marrëdhëniet transatlantike dhe sfidat ekonomike globale.

Përfundimisht, BE është përballur me një periudhë ndryshimesh të thella në kontekstin gjeoekonomik. Duke vënë në balancë ndryshimet e brendshme dhe ndikimin global, BE tregon aftësi për inovacion dhe adaptim në një botë të paqëndrueshme. Ndërsa udhëheqësit europianë mundohen ndërmjet sfidave dhe mundësive, qasjet e tyre ndaj politikave ekonomike dhe sigurisë ndikojnë në rrugën që BE do të ndjekë në të ardhmen.