TIRANA, QYTETI I ASKUJT – Intervistë  me poetin Mihal Gjergji

Nga Bashkim Koçi

B.Koçi: Fillimisht le të flasim për poezinë. Shpesh thuhet, që poezia të merr prej flokësh dhe të detyron ta skalitesh me gërma e fjalë emocionin e brendshëm që të fal. E vërtetë është kjo?

M.Gjergji: Sigurisht. Gjithë njerëzit e provojnë një dashuri, të paktën një herë në jetë. Dhe me të dashurën ndan shtratin, ëndrrat, kohën. Edhe poezia është një lloj dashurie, por ti s’e prek atë, s’është prej mishi e gjaku, është e ëndërrt, vetëm e përjeton. Pikërisht këto përjetime hidhen në letër. Nuk ka fakte, shkruante Niçja, vetëm interpretime. Poeti bëhet interpretuesi i asaj ëndrre të bukur që ka parë. Sepse ajo vjen pa trokitur, kur dhe si do, një mysafire që s’mund t’a refuzosh. Ajo të josh dhe të step njëkohësisht. E kam fjalën për poezinë e vërtetë. Duhet t’a pranojmë, muza apo ky frymëzim hyjnor për të cilin flasim, i përzgjedh ata të cilët viziton, pastaj i vendos nën “torturë”. Dhe këta të përzgjedhur i përkasin shtresës më të lartë të shoqërisë, për t’a përcjellë pastaj “aktin e krijimit” po tek e njëjta klasë, pra, te lartësia aristokrate. Shopenhauer e ndante aristokracinë në tre grupe: -ajo që vjen nga lindja dhe pozita shoqërore, ajo që e ka burimin te paraja (përmes dhunës dhe pushtetit), si dhe më e ndritura prej tyre, aristokracia shpirtërore. “Shpirtrat e privilegjuar janë në të njëjtin nivel me sovranët”. Është një thënie nga Frederiku i Madh, të cilit i referohet filozofi. Prandaj janë të paktë ata që meritojnë titullin e lartë të poetit, prandaj poezia lexohet më pak dhe përjetohet po kështu. Edhe shpirtrat kërkojnë të ngjajshmit e tyre.

B.Koçi: Zoti Gjergji, thuhet se, kush nuk njeh kënaqësinë në art, nuk mund të kuptojë kurrë ç’do të thotë bukuri? Cili është mendimi juaj?

M.Gjergji: Bukurinë e krijimit njeriu e ndesh së pari te natyra. Aty marrim impresionet e para. Të gjithë e kemi shijuar një lartësi piktoreske, një mal të veshur nga blerimi, me kryet në qiell, një lumë që zbret si fjango blu me nxitimin për t’u derdhur në det, fushat e mbushura me drithëra, si kurmi i grave shtatzana, të cilat presin të sjellin në jetë fëmijët e radhës. Cili piktor s’ka filluar të hedhë në telajo bukuritë e natyrës? Thuajse të gjithë. Cili këngëtar s’e ka ëndërruar zërin e bilbilit? E kush s’e dëshiron këtë mrekulli! A nuk ngjan edhe kënga e qyqes me vajtimin drithmues të një nëne? Shikoni pra, të gjithë përpiqemi të marrim diçka nga natyra, artistët t’a rikrijojnë, përmes penelit, notave muzikore apo vargjeve poetike. Natyra është modeli i parë i së bukurës, të cilin e ngarkojmë brenda vetes dhe fillojmë t’a duam, gjersa të kthehemi sërish në gjirin e saj. Po kështu, ndoshta në mënyrën më pasionante, njeriu dashurohet edhe me krijesën e vetë. Fëmijën doemos, por jo vetëm atë. Dhe këtë lloj dashurie, fillimisht e perceptojmë si ëndërr, mandej si detyrë, pastaj si dhimbje veshur me mantelin e ndritshëm të bukurisë. Është “bukuria që vret”, shkruante Migjeni, apo jo? Veçanërisht te arti, ndalojmë te një kategori specifike, te estetika, si shprehja sipërore e etikës, apo pasqyrë e bukurisë së krijimit. Por njeriu, së pari, bukurinë duhet t’a kërkojë brenda shpirtit të tij, e nëse s’e gjen, të mos ngurojë ndërtimin e kësaj kështjelle lartësie. “Çdo gjë ka bukuri, por jo të gjithë kanë sy për të parë”- janë fjalët e Konfucit.

B.Koçi: Shpirti i një populli pasqyrohet në poezinë e tij më mirë se në çdo formë tjetër të artit. Cili është mendimi juaj?

M.Gjergji: Rrraca njerëzore është njëlloj, në gjithë planetin. Thuhet shpesh se popujt janë të pavdekshëm. Dhe kjo s’nënkupton anën numerike, gjeografinë e vendosjes së tyre. Aspak. Poshtë këmbëve tona treten miliona jetë, qendrojnë të varrosuara po kaq histori, rënkojnë dhimbje të pashprehura. Por, një gjë është e sigurt, çdo popull ka krijuar kulturën e tij, e cila ndodh të venitet, por jo të zhduket. (S’po ndalem të bëj objekt analize qytetërimet e përgjumura në humnerat e harresës, në thellësi të oqeaneve apo vatrat ku sot shpërthejnë llavat vullkanike.) Sikurse fara e zgjedhur brenda një toke të pluguar mirë, ashtu dhe njeriu, si produkt i traditës dhe pasqyrë e saj, ndërton brenda shpirtit “tempullin”e tij, e të gjithë së toku, “perandorinë” kulturore të popullit të vet. Dhe poezia është pjesë e kësaj kulture, një nga format e pasqyrimit të saj, ndoshta ndër më të bukurat. Studiuesit, arkeologët, gjuhëtarët, historianët, ndalojnë te një pikturë murale gdhendur në shpellat e kohës së Paleolitit, gjurmojnë shkronjat e gjetura në trajtë testamentesh brenda piramidave të Egjiptit, apo shkrime të tjera, spjegimin e të cilave më  së  shumti e bën vetëm gjuha shqipe, kërkojnë me ngulm të gjejnë domethënien e ndërtimit të xhamisë së Mekës, kalendarin gati mitik në trajtë pikture në njërën nga kishat e Beratit, etj. Të gjitha lidhen me shpirtin e popullit, me vetëdijen e tij. Por, larmia e natyrës me arkitekturën e pakrahasueshme, bota e brendëshme e njeriut, bukuria e ndjenjave sublime, pasqyruar në vargjet poetike, krijojnë dhe përcjellin përmes fjalës së zgjedhur, atë energji që të ngroh e të deh. Homeri s’dihet kur dhe ku lindi, ku dhe si vdiq, çfarë tmerri pa gjersa provoi verbimin, por përjetimet e tij në shkeretimin e Trojës i përcolli deri tek ne. Iliada dhe Odisea do vazhdojnë të lexohen me kërshëri. Ja pra, si pasqyrohet shpirti i një populli në poezinë e tij, sepse ai që ka lindur nënat, ka lindur dhe poetët, dhe filozofët, dhe piktorët, dhe muzikantët, dhe vrasësit, dhe…E të gjithë i ruan brenda kujtesës së tij. Sepse çdo popull ka edhe të vdekurit e tij të gjallë, siç janë dhe poetët. Ne i lexojmë; Budën, Bogdanin, Naimin, Fishtën, Nolin, Migjenin…Pavdekësia e tyre është e lidhur me shpirtin e popullit, të cilit i përkasin. Askush nuk e di emërin e lahutarit të parë, por, ajo mrekulli bukurie ngarkuar me oshëtimën e maleve, zgjon baladat ndër shekuj, kujtesën kolektive. Askush nuk e di, para sa mijëvjeçarësh ka lindur magjia e këngës polifonike, që mua më pëlqen t’a quaj simfonia labe, por ndjek dhe ndjej i ngazëllyer interpretimin e saj nga artistë britanikë, francezë etj. Brilantet i duan të gjithë. Atë që s’mund ta bëjë violina, e bën një grup i vogël këngëtarësh (marrësi, kthyesi, hedhësi, isua), dhe dëgjuesi bindet, që perënditë merren vesh me njëra-tjetrën.

B.Koçi: Ka kuptim sipas jush, që autori fotografon vetveten në veprat e tij?

M.Gjergji: Jo plotësisht. Në një roman biografik, te një pikturë, te një poemë, ndoshta edhe te një simfoni, autori mund të pasqyrojë jetën e vetë, udhën nëpër të cilën ka ecur, ato çfarë ka përjetuar i ndanë me lexuesin. Por kjo s’mund të vazhdojë në çdo vepër, edhe pse kudo gjen diçka nga brendia e autorit. Vazhdimisht mund të zgjasim duart në gjirin e natyrës, tamam si në prehërin e perëndive, por jo gjithmonë mund të marrim çfarë dëshirojmë. Pikërisht atëherë autori ndalet te brendia e tij, rrëmon kujtesën, e zgjon atë dhe e bën të flasë.

B.Koçi: Chaeles Bukovski, ka thënë se intelektuali shpreh një gjë të thjeshtë me fjalë të vështira, ndërsa një artist shpreh një gjë të vështirë me fjalë të thjeshta. Cili është mendimi juaj si poet?

M.Gjergji: Po të kthehemi sërish te bukuria, do theksoj se madhështia e artit, qendron pikërisht te thjeshtësia, te aftësia e komunikimit dhe shkalla e kuptueshmërisë. Poezia nuk është filozofi (poetët dhe filozofët janë rivalë të përjetshëm) dhe s’duhet të mbytet brenda ujrave të saj. Është një mozaik i bukur krijuar me gjëra fare të thjeshta. Idetë, vetëm idetë e shprehura mjeshtërisht i japin asaj fuqinë mbreslënëse. Dhe idetë janë si shkreptimat e rrufesë kur krijojnë shkëlqimin verbues. Lexoni Gëten për t’a kuptuar këtë (i vetmi njeri mbi tokë që i di të gjitha – ishte vlerësimi i Ajnshtajnit për aristokratin mëndjendritur), Pushkinin, që s’mundi t’a përjetonte lumturinë (“kush qe i lumtur, prapë nuk lumturohet/ se veç një herë për ne gëzimi ndrin/ pastaj, me tis të mallit na mbulohet/ dhe shpirtin blozë e zezë na e nxinë”) Hygoin, që vazhdon të rrezatojë dritë diturie, shfletoni Sheksipirin dhe shikoni sesi filozofisë së popullit i vendos si kurorë mbi krye fjalën e bukur poetike…”Do të duhet të vdesësh disa herë përpara se të jetosh me të vërtetë.” Janë fjalët e Bukovskit. Kuptojeni pra, arti kërkon shumë punë, përkushtim dhe seriozitet. Talenti është përcaktues, por të shkruash poezi duhet të kesh shumë kulturë dhe njohuri të thella. Ndryshe, je një pemë e pakultivuar që prodhon fruta të hidhura, të cilat rrëzohen pa u pjekur. Më shpejt vdesin kjo kategori kalemxhinjsh sesa librat e tyre. Edhe aventura është pjesë e jetës, njeriu duhet t’i provojë, madje duhet të luaj edhe me pragun e çmendurisë, ndryshe çfarë do shkruaj në veprat e tij një autor serioz. Prandaj Bukovski, jetën pa art dhe letërsi e quan një ferr të vërtetë. Por kjo s’do të thotë se artin mund t’a bëjë kushdo.

B.Koçi: Vërehet një shpërthim dhe dëshirë e çfrenuar për të shkruar poezi. Një numur jo i vogël nuk njihen nga ata që e pëlqejnë dhe e admirojnë poezinë. Kush është fajtor, sipas jush, poeti apo lexuesi?

M.Gjergji: Ke harruar një hallkë shumë të rëndësishme, botuesin. Madje, para botuesit unë do flisja për redaktorin, i cili, besoj se duhet të jetë në një lartësi me autorin, jo krijues çfardo. Poezinë s’mund ta redaktojë një gazetar, që s’ka shkruar asnjë varg në jetën e tij, ajo është qibare. As bukuroshet e punësuara nga botuesit. Ato i afrojnë padronit aromën e trupit dhe freskinë e moshës, ndërsa autorit të librit që kërkon ta botojë, asgjë. Sepse s’dinë, e në këto kushte, më shumë sesa fatkeqe, s’mund të quhen fajtore. Paraja është liria e stampuar në kartmonedhë, shkruante Remarku. E shikoj të vërtetën e hidhur edhe në vendin tim. Politika dhe seksi janë të pandara, pushteti dhe paraja gjithashtu. Ata që arrijnë të sigurojnë nivele të larta ekonomike, pasuri dhe prona pa fund, kërkojnë edhe lavdinë. Këtë pije helmuese si pelini, e dëshirojnë t’a kthejnë me kupat e uiskit. Fillimisht zgjedhin studio televizive, pastaj faqet e gazetave për të mbritur te botimi i librave. Një model i keq, që ndiqet edhe nga shkruesit e thjeshtë që ngulmojnë të lënë gjurmë. Askujt s’i duhen poezitë pa ndjenja, pa motive, pa ide të fuqishme. Le të flasim konkretisht. Unë nuk e di se në ç’shekull kemi mbetur, dhe këtë e them jo në mënyrë metaforike. Tirana është metropoli ynë, apo jo? Po e kujt është Tirana? E shkrimtarëve? Unë nuk e di nëse ka lidhje shkrimtarësh dhe ku e ka selinë. Nuk e di se ç’vepra poetësh janë përkthyer dhe botuar me financimin dhe nën kujdesin e shtetit, për të promovuar poezinë shqipe, si pjesë e kulturës tonë. Në Biblotekën Kombëtare mbyten rreth 15 mijë tituj librash, e bashkë me ta edhe autorët. I aktorëve të Teatrit Kombëtar është kryeqyteti? S’e besoj. I banorëve autoktonë? Jo, sepse kur kthehen nga mërgimi s’gjejnë dot shtëpitë e tyre, s’takohen dot me gjurmët e fëmijërisë, janë zhdukur. Fshatarët e ardhur nga gjithë periferitë s’mund të pretendojnë asnjë lloj pronësie. As “zotërinjtë e nderuar” që transferojnë kamjen e tyre në shtete të sigurta, s’kanë ndër mend të jetojnë mes trazirave. Prandaj Tirana është qyteti i askujt, qendra tranzit që pret dhe përcjell, shqiptarë dhe të huaj. Në këto kushte dhe këtë shtrat shoqëror duhet të japim mendime për artin dhe artistët, poezinë dhe poetët. Më konkretisht, le të flasim për lartësitë, për poezitë e ushqyera nga mendimi moral, të cilit i paraprin ideja e hyjnores. Poetët janë bartësit e asaj me të cilën janë ngjizur. “Çdo gjë që më le trashëgim e kam mbajtur/ kudo që kam shkuar/ kudo që kam vajtur”. Janë vargjet e Dritëro Agollit nga poema “Nënë Shqipëri”. Jo të gjithë e njohin historinë e heroit Selam Musai, jo të gjithë e kanë vizituar bustin e tij në Tepelenë, por, ata që kanë lexuar baladën e Agim Shehut kushtuar këtij martiri, me siguri u kanë mbetur në mendje vargjet lapidar: “Koha hedh paprerë/ përmbi festen tënde/ dimri flokë bore/ vera – dritë hëne”. Sa bukur! Një trekëndësh interesant, si në predikimin biblik; heroi, poeti dhe gjyqtarja supereme-koha. Kjo e fundit u jep përjetësinë, heroit dhe poetit. Të ndalemi te një poet tjetër i shquar: “ Jeta dhe vdekja kanë dalë në rrugë/ aty krah për krah/ aty ballë për ballë/ jeta e vdekur/ vdekja e gjallë” Janë vargjet e Xhevahir Spahiut, shkruar në vitin e përgjakshëm 1997. Poetin e përndoqën për t’a vrarë. E braktisi Tiranën, u strehua në qytetin bregdetar të Vlorës. Në vendin tim poetët flaken në rrugë, ndëshkohen për guximin e fjalës së tyre, detyrohen të ngarkojnë atdheun brenda shpirtit dhe të kërkojnë strehë matanë brigjeve. Njerëzit u dashka të zgjedhin bindjen në këmbim të jetës. E përshkruan bukur poeti Petraq Risto në një nga poezitë e tij te libri: “Lojë shahu në shekullin XXI”. “…Bindu/ qielli prej bakri/ toka prej hekuri/ kur nuk bindet i gjalli/ ëndërron për të vdekurit/…po bindem, po tani…/ bindja, nuk krijoka histori” Sa domethënëse, apo jo? Dhe kemi mbetur përsëri aty, te ky shtrat udhe mbushur vraga gjaku. “Opingat mbi gropa/ gjoksin përmbi topa/ me çelikun tënd/ të qëlloi Evropa!” Sa drithëruese janë këto vargje të lirikut të shquar Koçi Petriti. E tashmë, për t’i dhënë përgjigjen pyetjes tuaj, t’a lëmë kohën të vendosë seicilin në vendin e vet. Nuk e nderojnë titujt njeriun, por njeriu i nderon titujt që mban. Cdo punë matet, në të gjitha fushat, sikurse arti i krijimit. Mos harroni, jo çdo libër meriton të quhet vepër, aq më shumë arti. Jo më pak se 80 % e atyre që publikohen janë thjesht libra. Ndoshta meritojnë pak vëmëndje, si nderim për punën, por jo interes. Gjithë kjo bojë e derdhur, kjo letër e harxhuar, sikur të bëheshin abetare të gjuhës shqipe, për fëmijët e Preshevës, Prishtinës, Manastirit, pse jo, edhe të Paramithisë. Me këtë s’dua të themë se s’duhet të shkruajnë poezi. S’do guxoja. Fillimisht duhet parë lartësitë, duhen matur forcat, sepse s’mund t’i shpallësh luftë zotit. Edhe heshtja është vrasëse, tamam si indiferenca e vizitorëve ndaj Laokontit, të cilin Kadare e përshkruan aq bukur: “Jo kujtimet e Trojës, as gjarprinjtë monstra/ por indiferenca juaj do të bëhet shkak”. Duhet t’a pranojmë; progresi po shkon kundër njeriut, teknologjia si pjesë e civilizimit po vret pa mëshirë shpirtin njerëzor. Mes këtij dyzimi endet njeriu, por dualizmi është trajta më e lartë e jetës.

B.Koçi: Një krijues nuk e braktis kurrë punën e tij. Po Ju a do ta braktisni ndonjëherë poezinë?

M.Gjergji: Ju po më pyesni nëse dora e zotit do vazhdojë të qendrojë e shtrirë drejt meje. Po unë s’kam aq shumë thinja për të dhënë një përgjigje shteruese pyetjes tuaj. Krijuesi duhet të ngulmojë, sepse e forta bëhet e dobët përmes ndalimit, heqjes dorë, frikës, mosbesimit. Kjo lidhet edhe me natyrën e poetit. Karakteri i njeriut është edhe fati i tij. Limitet ekzistojnë vetëm në mendjen tonë, ndërsa mundësitë janë të pafundme. Arti të bën të lumtur dhe kjo e ka një sekret, është liria, ndërsa sekreti i lirisë është guximi. Njeriu plaket kur braktiset nga ëndrrat, dhe vdes kur s’ka fuqi për t’i ndjekur ato.

Bashkëbisedoi Bashkim Koçi (Gazetar)

Tiranë,  Qershor 2018.