NDIKIMI AUSTRIAK NË ÇËSHTJEN SHQIPTARE

“I vetmi shtet që ka mbajtur një politikë të mençur në Shqipëri ka qenë Austria merhume e Habsburgëve. Austria e bazonte politikën e saj mi shqiptarët nacionalistë dhe ngarkonte me punët e Shqipërisë ata njerëz që e dinin shqipen më mirë se çdo arnaut” – Fan Stilian Noli

Nga Hazir Mehmeti, Vjenë

Dihet që shekuj më parë u krijuan lidhje mes dy popujve  tanë. Qe nga koha ilire dy popujt ishin fqinjë. Ata morën njëri nga tjetri elemente nga kultura, gjuha e tradita. Shtrirja e elementeve ilire në territorin e sotëm austriak ishte evidente dhe e fuqishme në disa pika gjeografike. Akoma jemi larg studimeve të mirëfillta rreth elementeve gjuhësore e të traditave mes dy popujve, por dihet se gjuhëtarët albanolog më të njohur vijnë nga gjermano-folësit në përgjithësi dhe së fundit austriakëve në veçanti. Prezencën ilire në territoret e sotme austriake e vërtetojnë krahas të tjerave prezenca e kështjellave ilire apo me elemente nga kultura ilire. Dihet se ata ishin projektues e ndërtues të spikatur kështjellash. Njëra nga ato e ruajtur relativisht mirë është kështjella ilire jo larg nga  Vjena.

Pas luftës së parë Austro-Turke e vjetëve 1716-1718, ku pëson ushtria turke, ndikimi i Austrisë rritet në tërë Ballkanin. Pas luftës së dytë Ruse-Austro-Turke, Austria shtrihet akoma më në jug, deri në viset e Dalmacisë. Pas rënies së Venedikut dhe Paqes së Vjenës, më 1815, zotërimet venedikase kaluan në zotërimet austriake. Kështu, Austria bëhet fqinja i parë me tokat shqiptare. Austria ishte që atëherë e interesuar për popullsinë katolike e cila nuk kishte asgjë të përbashkët as me sllavët e as me turqit.

Pas këtyre luftërave Porta e Lartë dobësohet edhe në territoret shqiptare. Disa familje feudale shqiptare u fuqizuan dhe krijuan pashallëqet e mëdha, e të cilat kishin ndikim të fuqishëm në zonat e vendit. Pashallëku i Bushatllinjve  në Shkodër dhe më vonë ai i Janinës.  Ndikimi austriak duke qenë i fuqishëm tani në Evropë, pas reformave të marra nga Maria Theresa dhe Josefi II, shtriu ndikim të fuqishëm edhe në viset  shqiptare.  Tregtia e fuqishme shkodrane duke shfrytëzuar flotën e fuqishme ulqinake , depërton thellë në territoret e zotëruara nga austriakët deri në Trieste. Kështu trevat shqiptar tregtinë e tyre, në vend të parë e kryenin me Austrinë, kurse në vend të dytë me Italinë.  Kjo solli një erë të re në lëvizje dhe ndikimet e kulturave. Austria e fitoi të drejtën e mbrojtjes së popullsisë katolike, e shoqëruar kjo me kthimin e Urdhrit Jezuit, i cili ishte prezent më 1842. Kjo mundësoi edhe lejimin e seminarit jezuit, të kolegjit Saverian.

Shkollimi

Edhe pas shpalljes së pavarësisë roli i intelektualëve që u shkolluan në Austri ishte domethënës. Librat mësimore si, abetare, matematika, libra mbi dituritë natyrore kryesisht ishin të hartuara nga autorë të shkolluar në Austri. I njohur në historinë e hartimit të teksteve shkollore të kohës në fillimet e shtetit shqiptar është Ndue Paluca me Abetaren e tij ndër të parat e vendit dhe të disa teksteve tjera mësimore dhe për mësimin në klasat e larta të shkollës fillore. Mësimi në një pjesë të madhe,  zhvillohej sipas konspekteve dhe metodave didaktike austriake të dhëna nga vet mësuesit.. Qeveria e Ismail Qemalit qe në hapat e parë i kushtoi rëndësi shkollimit. Ajo trashëgoi një gjendje katastrofe në arsim.

Luigj Gurakuqi kishte arritur mirëkuptimin me austriakët që të shtohet numri i bursistëve shqiptarë që do studiojnë në Austri. Nga Elbasani dërgohet kontingjenti i parë i studentëve në vitet 1917/18, i cili do pasohet edhe në disa vite më vonë. Kontribut në dërgimin e studentë në Austri dhanë Sali Butka dhe Hajdar Kolonja. Këta student pas shkollimit u kthyen në atdhe dhe u dalluan si mësues të devotshëm të Shqipërisë. Deri në Kongresin e Lushnjës sistemi arsimor në Shqipëri është mbështetur tërësisht në sistemin arsimor austro-hungarez.

Menjëherë pas hyrjes së trupave  Austor-Hungareze në Shqipëri në vitin 1916, duke e parë gjendjen katastrofe në fushën e shkollimit dhe në kulturë, në bashkëpunim me figura të njohura  kombëtare, organizuan hapjen e shkollave për të luftuar analfabetizmin dhe ngritur kulturën e arsimin. Në ndërkohë, me urdhër të Krye komandës austriake Nr. 1106 me 16 prill të vitit 2017 themelohet Biblioteka e Komisisë Letrare me kuptimin Biblioteka e Shqipërisë, e njohur si Biblioteka Popullore Shqipe të Lirë. Si bibliotekist zgjidhet Hilë Mosi. Bibilioteka e Komisisë dhe shoqërisë “Vëllaznija” ishin bërthamat e Bibliotekës Kombëtare e  themeluar në vitin 1920 drejtor i së cilës emërohet  Karl Gurakuqi. Karl Gurakuqi ishte redaktor i revistave ‘Atdheu”, “Agimi”, ”Revista Pedagogjike”, “Mësuesi”, “Illyria” dhe “Shkolla Kombëtare”. Përktheu disa vëllime të  “Visarët e  kombit” etj

Ministër i Arsimit ishte Sotir Peci i pasuar nga Hilë Mosi i cili për shkak të rrethanave nuk e mori këtë detyrë. Më 7 dhjetor 1921 caktohet Kristo Dako i cili  kishte kryer veprimtari patriotike e kulturore në Vjenë në vitet 1906 – 1910. Me ndërrimet e shpeshta të qeverisë ndërrohen edhe ministrat. Kështu Kristo Dako pas një jave zëvendësohet nga Aleksandër Xhuvani i cili pa u mbushur dy javë zëvendësohet nga Rexhep Mitrovica i cili gjatë Luftës së Parë Botërore qëndroi në Vjenë dhe kishte ndihmuar materialisht studentët shqiptarë.

Qeveria Shqiptare ndau bursa studentëve shqiptar pas vitit 1920 dhe caktonte përgjegjës  rreth rrjedhës së studimeve nga bursistët. Këtë funksion e kreu Dr. Gjergj Pekmezi deri më 1924 pastaj Dr.Nush Bushati, Çatin Saraçi, Ndue Paluca, Kolë N.Rrota, dhe në vitet e Luftës së Dytë Botërore ishte Filip Llupi.  Me këto bursa studiuan  në Austri këto personalitete: Nush Bushati, Fuad Asllani, Remzi Baçe, Sokrat Dodbiba, Xhevat Korça, Jakov Deliana, Irakli Buda, Rrok Gera, Ndoc Saraçi, Gjevalin Gjadri, Jani Basho, Karl Gurakuqi, Hifzi Korça, Kristo Kristidhi etj. Arsimtarët e rrethit të Shkodrës të shkolluar në Austri, me veprimtarinë e tye kishin vlera përcaktuese në funksionimin metodik, pedagogjik e organizativ të arsimit shqip.  Këtu mund të përmendim disa nga figurat më meritore të kohës: Hilë Mosi, Ndue Paluçe, Lec Çurçia, Kolë Kodheli, Gasper Beltoja, Gasper Mikeli, Kolë Rrota, Karl Gurakuqi por edhe mësues e figura të tjera patriotike me rëndësi kombëtare. Nga diskutimet në Parlamentin Shqiptar del se në vitin 1924 në Austri studionin 69 student shqiptarë. Kjo flet për përparësitë që i kishte dhënë shkollimit të kuadrove nga të gjitha profilet aq të nevojshme për Shqipërinë.

Më 23 mars të vitit 1917 austriakët duke e parë nevojën e madhe për mësues, vendosin hapjen e Shkollës Normale në Shkodër, ku për drejtor emrohet Gasper Baltoja, i cili kishte mbaruar studimet në Shkollën për Mësues në Klagenfurt të Austrisë.  Austri pati një rol pozitiv në fillimet e mësimit shqip në trevat shqiptare i mohuar shekujve nga pushtimi turk. Tradita e përkrahjes vazhdon akoma deri në ditët tona, kur dihet gjendja e rëndë e arsimit në Shqipëri, Kosovë e Maqedoni.  Austro Hungaria mbështeti interesat kombëtare të shqiptarëve para se gjithash në fushën politike.

Që në hapat e parë të jetës së Shqipërisë si shtet i pavarur u dërguan të rinj për studime në universitet austriake: Vjenë, Klagenfurt, Graz, Linz, Villah.  (pjesa 1)  Një ndihmë të madhe për kombin shqiptarë dhanë shumë figura të njohura austriake dhe hapësirat gjermano folëse. Shkencëtari i njohur Miklosich (Miklosiç) në veprën “Albanische Forschungen” (Kërkime shqiptare), botuar në Vjenë, më 1870, në faqen 10, shënon një fakt interesant, që tregon vendosjen e shqiptarëve intelektuale, në Austri,

qysh ne fillim të shekullit XIX. Ai shkruan se “dijetari slloven Kopitar” me 1829, boton një studim mbi marrëdhëniet midis shqipes, rumanishtes e bullgarishtes, brenda të cilit gjendet përkthimi në shqip i Shen Llukas,  “Djali plëngprishës”, hartuar nga te dy veI1ezerit gjirokastrite, Anastas dhe Spiridhon Çelo.

Në ekzistencën e popullit shqiptar i përballur me gjenocidin e ushtruar kundër tij nga serbet  pas rënies së Perandorisë Osmane, u dallua politikani dhe shkrimtare i njohur i kohës Leo Freundlich. Ai shkroi librin e tij domethënës “Albanische Golgota” (Golgota Shqiptare) duke argumentuar një pjesë të krimit serb, gjenocidin i pa paparë për nga barbari mbi popullsinë shqiptare. Ai mblodhi lajme gazetash nga Shqipëria dhe shtypi i huaj rreth Shqipërisë dhe i shpërndau në adresa të caktuar, para se gjithash në qarqet qeveritare. Ishte kjo koha tragjike e kombit shqiptar.

Hazir Mehmeti

Vjenë, 10 dhjetor 2024.