HOLANDA: VENDI I LULEVE DHE SELIA E DREJTËSISË NDËRKOMBËTARE
Shtëpia muze e Rembrantit, Amsterdam, 2015
BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…
Nga Prof. Dr. Sabile keçmezi-Basha
Një të shtunë të shtatorit të vitit 2018, Tefiku më drejtohet me një zë entuziast: “Dëgjo çfarë po shkruan agjencia turistike Fibula në Prishtinë – një ekskursion katërditor për në Holandë!” Filloi të më përshkruajë çmimin e udhëtimit, mënyrën se si do të udhëtonim, vendet ku do të vendoseshin turistët dhe datën e nisjes. Fluturimi ishte afër dhe ne u përfshimë në një dilemë – të shkonim apo të qëndronim. Një sfidë e tillë udhëtimi na bëri të veprojmë me shpejtësi, kështu që pa hezitim thirrëm agjencinë dhe rezervuam dy bileta. Na thanë se ishim me fat, pasi kapëm vendet e fundit të lira, dhe kjo më gëzoi pa masë, sepse ende nuk e kishim eksploruar këtë pjesë të bukur të Beneluksit.
Dëshira ime për të vizituar Amsterdamin, me rrugët e tij ujore dhe karakteristikat unike, më kishte magjepsur gjithmonë. Gjykata Ndërkombëtare e Hagës ishte gjithashtu në listën e vendeve që duhej të shihnim. Mendova për Ana Frankun, vajzën e guximshme që kishte prekur zemrat e shumë të rinjve shqiptarë me ditarin e saj. Dhe pastaj ishte Van Gogh-u, një nga artistët më të mëdhenj që kisha dëshiruar gjithmonë ta njihja më nga afër. Nuk ishte pa arsye që Amsterdamin e quajnë “Venediku i veriut”, një qytet që mbante në vete frymën e artit dhe historisë.
Sapo rezervuam biletat, fillova menjëherë të lexoja për vendin. Në Google shkruhej se Holanda, e njohur gjithashtu si Hollandë, ishte një shtet i vendosur në pjesën perëndimore të Evropës, duke përfshirë edhe disa ishuj të Karaibeve. Ishte një nga katër vendet përbërëse të Mbretërisë së Vendeve të Ulëta dhe kishte sipërfaqen më të madhe ndër to. Holanda kufizohej me Belgjikën në jug, Gjermaninë në lindje dhe përqafohej nga Deti i Veriut në veri dhe perëndim. Kryeqyteti i saj ishte Amsterdami, ndërsa qeveria qëndronte në Hagë. Me një sipërfaqe prej 131,940 km², nga të cilat një pjesë e konsiderueshme ishte tokë, vija bregdetare prej 451 kilometrash shtrihej përballë detit të pafund, duke sjellë freskinë e valëve në çdo frymëmarrje të vendit.
Ndërsa lexoja, më dukej sikur po endesha në ato rrugë të ngushta të Amsterdamit, ku ujërat reflektonin dritat e qytetit dhe historia takohej me artin në çdo cep të tij.
Klima e Hollandës, si një simfoni e qetë, shfaqet me delikatesën e saj: verë të freskët që ngjan me një frymë të lehtë dhe dimër të butë, ku ftohtësia përkëdhel pa ashpërsi. Toka e saj, e përulur dhe e sheshtë, shtrihet si një qilim i pafund, ku ultësirat dominojnë pamjen. Në Cuidplaspolder, relievi prek thellësinë e Tokës, duke qëndruar në -7 metra, ndërsa në Valserberg, me modesti, ngrihet në 322 metra mbi nivelin e detit, si një majë e heshtur mbi fushat e pafundme.
Holanda, kjo tokë me histori të thellë dhe peizazhe të buta, strehon një dendësi të popullsisë që i jep asaj gjallëri të veçantë. Me 484 banorë për kilometër katror, ajo rrah si një zemër e plot njerëz, dhe në vitin 2006, popullsia e saj arriti në 16,336,000. Më shumë se gjysma e këtyre njerëzve jetojnë në perëndim të vendit, aty ku uji dhe toka ndërthuren në harmoni. Banorët holandezë, me gjatësinë e tyre mesatare prej 1.81 metra për meshkuj dhe 1.68 metra për femra, përfaqësojnë shumicën e popullsisë (80.6%). Por Holanda, gjithashtu, mirëpret të ardhurit nga anë të ndryshme të botës – nga Gjermania, Belgjika, Indonezia, Surinami, Maroku dhe Turqia – duke krijuar një mozaik kulturor të pasur.
Në mbrëmje, ndërsa nata zbriste ngadalë, valixhet tona nisën të mbushen. Kur nuk shkojmë për pushime apo misione të veçanta, valixhet tona janë të thjeshta, pothuajse modeste. I mbushim vetëm me ato që janë të nevojshme – xhupa për ftohtësinë, xhemperë të ngrohtë, këmisha të bollshme dhe gjinse e këpucë të sheshta që na japin liri në ecje. Ne nuk shkojmë për të qëndruar, por për të zbuluar; ekskursionet janë një ftesë për të përjetuar diçka të re dhe për të lëvizur lehtë nga një vend në tjetrin.
Në mëngjes, një minibus na priti, me dritën e agut ende të ngrohtë mbi horizont, për të na çuar në aeroportin e Shkupit. Ne ishim një grup prej 12-13 personash nga Prishtina, por shumica ishin nga Shqipëria, duke udhëtuar me ne për të filluar këtë aventurë. Kur mbërritëm në aeroport, bashkudhëtarët tanë tashmë kishin arritur, dhe pas një gjysmë ore, ne hipëm në aeroplan.
Stjuardesat na përshëndetën me buzëqeshje të ngrohta, duke na bërë të ndiheshim të mirëpritur. Ndërsa fluturimi stabilizohej, na ofruan drekë dhe pije, duke e bërë udhëtimin të rehatshëm. E gjithë kjo ndodhi me ritmin e qetë të fluturimit, derisa stjuardesa, me një zë të qetë, na tërhoqi vëmendjen: “Ju lutem, mos lëvizni tani, po aterojmë.” Aeroplani, i lehtë si një pendë në erë, zbriti pa asnjë vështirësi, duke u ulur në pistë me qetësinë e një zogu që prek tokën.
Të gjithë udhëtarët, me valixhet nën krahë, kaluam me kujdes procedurat doganore. Jashtë, na priti një autobus i ngrohtë, i pastër si pasqyrë, që dukej sikur na ftonte në prehjen e tij të rehatshme. Guida jonë thirri emrat një nga një, dhe pasi u sigurua se ishim të gjithë, na dha lejen të niseshim. Rruga përpara na çuditi – unë kisha imagjinuar male e kodra, por në vend të tyre, përshkuam fusha të pafundme, të punuara me një bukuri që të mbante frymën pezull. Kanale të shumta uji përshkonin këto ara, që në verë kishin ushqyer bimët me jetë, dhe në mendjen time shfaqeshin fusha plot tulipanë, një ylber ngjyrash që mbushte horizontin.
Caku ynë ishte Amsterdami, qyteti që ndriçonte si një perlë e ujërave. Shoferi na përshkoi kryq e tërthor përmes tij, dhe për një çast menduam se kishte gabuar rrugën. Por më vonë kuptuam se ai donte të na ofronte një vështrim të plotë të bukurisë së qytetit, në mënyrë që ta përjetonim si një pikturë të madhe, të hapur para syve tanë.
Hoteli ynë, një mrekulli në vetvete, ndodhej në periferi, i rrethuar nga një qetësi që të pushtonte shpirtin. Me një ritëm të ngadaltë e pa nxitim, u vendosëm në dhomat tona. Neve na kishin dhënë dhomën më të madhe dhe më të bukur, në katin e fundit të hotelit. Nuk e di saktësisht në cilin kat ishim, por nga atje shihnim të gjithë Amsterdamin si në pëllëmbë të dorës. Qyteti, me planin urbanistik të rregullt, nuk lejonte ndërtesa mbi shtatë apo tetë kate, dhe kjo na jepte një panoramë të pastër të tërë horizontit.
Mbërritëm vonë në hotel dhe nuk kishte plan për ndonjë aktivitet. Por zemra jonë e padurueshme kërkonte të dilte jashtë, të shihte rrethinën. Në lagjen përreth, kishte shumë restorante dhe vendndodhje të vogla ku shiteshin dynerët e famshëm nga pronarë turq. Teksa flisnim në gjuhën tonë të ëmbël shqipe, një burrë na përshëndeti: “Mirëmbrëma!” Ne u habitëm këndshëm. “Shqiptar je?” e pyetëm. “Jo,” na tha me buzëqeshje, “turk jam, por kam qenë në Kosovë pas luftës me KFOR-in turk, megjithëse nuk qëndrova gjatë.”
Na shërbeu dyner me dashamirësi dhe nuk pranoi të na marrë para. Ajo natë e parë u bë fillimi i një miqësie të vogël. Gjatë katër netëve që qëndruam aty, çdo mbrëmje shkonim ta vizitonim atë restorant të vogël, që e drejtonte me familjen e tij. Në atë atmosferë të ngrohtë, ndërsa shijoja ushqimin dhe bisedat, ndjeja se vendi, me gjithë largësinë e tij, na kishte bërë të ndiheshim si në shtëpi.
Natën, vonë, gjumi më zuri ngadalë, por mendja ime ishte plot entuziazëm për ditën e nesërme. E dija se çfarë na priste – një ditë e mbushur me aventurë dhe zbulime të reja në këtë qytet të magjishëm.
Pas një mëngjesi të shijshëm, të mbështjellë si për dimër në veshjet tona të ngrohta, dolëm nga hoteli dhe u ngjitëm në autobus, gati për të përjetuar mrekullitë e Amsterdamit. Qyteti, i përqafuar nga kanalet e tij të shndritshme si xhama pas shiut, na priti me arkitekturën e tij të jashtëzakonshme. Çdo godinë dukej si një fletë historie e gdhendur me kujdes, ndërsa uji i kanaleve reflektonte një pasqyrë të përjetshme të këtij qyteti magjik. Muzeumet, si shtëpi thesari, fshehnin brenda tyre arte që flisnin me shekujt, ndërsa biçikletat që përshkonin rrugët e tij të ngushta, ishin ritmi i jetës së përditshme, një përplasje e qetë e lëvizjes dhe paqes.
Amsterdami nuk është vetëm emri i tij – ai është fryma e tij. Shumë e lidhin këtë qytet me hijet e Rrugës së Dritave të Kuqe apo erërat e kafeneve që ofrojnë aromë lirie, por kjo është vetëm një copëz e vogël e asaj që Amsterdami ka për të ofruar. Nëse ecni me zemër të hapur dhe mendje kurioze, qyteti do t’ju tregojë një histori të ndryshme, një histori të artit, të historisë, dhe të natyrës së mrekullueshme që fshihet pas çdo cepi.
Nëse e ndjeni magjinë e të shijuarit të këtyre vendeve, do të gjeni shumë më shumë për të bërë në këtë qytet. Unë kam pasur fatin ta vizitoj dy herë dhe çdo herë është si një takim i ri me një mik të vjetër që gjithnjë ka diçka të re për të treguar. Edhe pse Amsterdami është ndër qytetet më të shtrenjta në Evropë, unë kam përzgjedhur për ju disa aktivitete të mrekullueshme që mund t’i përjetoni pa shpenzuar asnjë qindarkë. Dhe këtu, fillon udhëtimi juaj përmes një qyteti që ofron më shumë sesa syri mund të përfshijë me një vështrim të vetëm.
Zbritëm nga autobusi dhe hapat e parë na çuan drejt një vendi të shenjtë për kujtesën njerëzore – Shtëpia e Anne Frankut. E ndodhur mes kanaleve të heshtura të Amsterdamit, kjo shtëpi e thjeshtë dhe e nxirë nga vitet, mbante brenda saj një histori të pafundme dhimbjeje e guximi. Çdo prag, çdo derë me numrin e saj, ishte një fletë nga ditari i një vajze që e ktheu trishtimin e saj në një testament të përjetshëm. Kjo shtëpi, ku Ana dhe familja e saj u fshehën për muaj të tërë, ishte tani një muze që ruante zërin e saj të qetë dhe shpresën që nuk u shua kurrë, edhe përballë një fundi tragjik.
Ndërsa hynim brenda, sikur po futeshim në kujtimet e saj – ato rreshta të thjeshtë, por që rëndojnë mbi shpirtin si gurë. Çdo cep i kësaj shtëpie tregonte një histori, jo vetëm të Anës, por të gjithë atyre që luftuan për mbijetesë në një botë të mbytur nga urrejtja. Papafingoja e vogël, ku familja Frank u strehuan, ishte një vend i ngushtë, por brenda tij ndodhej një univers mendimesh, ëndrrash, frikërash dhe dashurish të pathëna. Ndërsa qëndrova aty, një stuhi emocionesh më pushtoi – të imagjinoja jetën e saj, ankthin e pritjes dhe shpresën që kurrë nuk e braktisi.
Dhe teksa vëzhgoja çdo detaj, mendimet më fluturuan larg, drejt fëmijëve të Kosovës, të cilët, ashtu si Ana, ishin strukur nëpër podrume gjatë ditëve më të errëta të luftës. Fytyrat e tyre të frikësuara, si dhe heshtja e ngarkuar me ankth, sillnin në kujtesë tragjeditë e së kaluarës dhe fatin e përbashkët që ndanë popujt përballë mizorisë. Kjo shtëpi nuk ishte vetëm një muze, por një reflektim i të keqes që sjell lufta, e dhimbjes së pafajshme dhe e shpresës për një botë më të mirë.
Uroj që çdo vizitor i kësaj shtëpie të ndalojë për një çast dhe të mendojë për këtë histori, për Anën dhe për miliona të tjerë, të cilët humbën për shkak të urrejtjes. Dhe le të jetë ky një mësim, një thirrje për paqe, një kujtesë e qartë se lufta është gjithmonë tragjedi, dhe se çdo jetë e humbur në zjarrin e saj është një humbje për gjithë njerëzimin.
Shtëpia e Anne Frank qëndron në zemrën e Jordanit, një lagje aq e bukur sa dhe e heshtur, si një oazë mes kujtimesh të trishta dhe rrugicave të ngushta që fshehin brenda tyre një jetë të gjallë. Pas vizitës në këtë vend të shenjtë të kujtesës, ku çdo hap i hedhur të ngarkon me një barrë emocionesh, turistët shpesh gjejnë prehje duke shëtitur nëpër rrugët e Jordanit. Këto rrugë të ngushta, të mbushura me galeri arti, kafene të vogla e të ngrohta, dyqane plot gjallëri dhe restorante të sofistikuara, ofrojnë një kontrast të ndritshëm me trishtimin e vizitës, duke të ftuar të humbasësh në një botë tjetër, ku e bukura dhe jeta vazhdojnë të ndizen.
Ndërsa ecja nëpër këto rrugë, në shpirtin tim ndodhi një përzierje ndjenjash – një vend për të reflektuar mbi historinë e Anës dhe shumë të tjerëve që ndanë të njëjtin fat të errët. Ishte një çast meditime, një betim i heshtur që e dhashë përpara vetes dhe para të gjitha Annave që kanë ekzistuar në çdo cep të globit: kurrë më luftë. Kurrë më lotë të pafajshëm të derdhen për shkak të urrejtjes së verbër.
Rrugët e Jordanit, të qeta dhe të ngrohta, më ngjallën shpresë – një shpresë që ne, si njerëz, mund të mësojmë nga e kaluara dhe të ruajmë paqen. Dhe aty, mes kafeneve dhe galerive, mes artit dhe jetës së përditshme, ndjeva se betimi im ishte pjesë e një force më të madhe, një thirrje për njerëzimin që të zgjedhë gjithmonë dashurinë mbi luftën, jetën mbi shkatërrimin.
Edhe në Kosovë, përherë më magjepste arti i Van Gogh-ut dhe jeta e trazuar e këtij piktori të ndjeshëm, çdo telajo e tij dukej sikur mbante brenda një shpirt të përvëluar nga dhimbja dhe ëndrra të thyera. Kur Tefiku më tha se do të shkonim në Amsterdam, mendja ime fluturoi menjëherë te shtëpia e Anne Frank-ut dhe te pikturat e Van Gogh-ut. Ishin dy figura që më kishin lënë gjurmë të thella, secili në mënyrën e tij, secili duke bartur në vepra vuajtje dhe frymëzim. Më vonë, kur zbulova se muzeu i famshëm i Van Gogh-ut ishte pjesë e itinerarit tonë, ndjeva një gëzim të fshehtë që më mbushi zemrën.
Muzeu, qëndron krenar pranë Rijksmuseum-it dhe është si një tempull për të gjithë ata që e duan artin dhe frymën e trazuar të Van Gogh-ut. Aty qëndronin pikturat e tij më të famshme, përfshirë luledielli që sikur shpërthejnë në jetë, dhe gjithashtu përmban koleksionin më të madh të veprave të tij në botë. Pikturat e tij shpaloseshin si faqet e një ditari, por më të thella dhe më të ndjera. Secila prej tyre rrëfente jo vetëm për ngjyrat e ndezura dhe penelatat e ashpra, por për shpirtin që flakëronte brenda çdo stroke, për jetën e tij të vështirë që mund ta ndjeje thellë përmes çdo linje e përthyerjeje.
Përveç veprave të tij, aty qëndronin edhe letrat e tij – fjalë të shkruara nga dora e artistit, të cilat tregonin për luftën e tij të brendshme, për shpirtin e tij të lënduar që gjithmonë kërkonte një vend në botë. Dhe ndërsa shfletoja këto letra të brishta, më dukej sikur ai fliste drejt meje, sikur çdo shkronjë mbante brenda një dëshmi të asaj që është jeta: e bukur dhe tragjike njëkohësisht.
Në këtë muze, qëndronin gjithashtu vepra të artistëve të tjerë të mëdhenj si Monet, Cézanne, Gauguin, të cilët me artin e tyre shtonin dimensione të reja në përvojën time. Gjithçka që pashë aty ishte si një dialog mes kohëve dhe ndjenjave, si një simfoni ngjyrash dhe emocionesh që zgjat në përjetësi.
Muzeu Van Gogh është ndër vendet më të dashura që kam shkelur ndonjëherë, një oazë arti ku fryma e një artisti të madh endet mes ngjyrash dhe penelatash. Ju rekomandoj me gjithë zemër që, kushdo që vendos të vizitojë Amsterdam-in, të mos e humbasë mundësinë për të hyrë në këtë muze, pavarësisht nëse piktura është pasioni i tij apo jo. Ajo që do të gjeni aty nuk janë thjesht tablo të varura në mure, por një udhëtim në thellësitë e shpirtit njerëzor, një rrëfim i jetës së Van Gogh-ut që prek çdo zemër të gatshme të dëgjojë. Çdo pikturë është një fjalë e pashkruar, një reflektim mbi dhimbjen, shpresën dhe bukurinë e jetës, që shndërrohet në një melodi të heshtur për ata që dinë të ndiejnë.
Nuk është thënë më kot që Amsterdami është Venecia e Veriut. Me kanalet e tij të shumta, që ndoshta janë dhe vulë e këtij qyteti, ai tejkalon Venecian në numër dhe bukuri. Për mua, udhëtimi me varkë në këtë rrjet të gjerë kanalesh ishte një nga përvojat më magjike që Holanda ofron. Gjatë vozitjes, qyteti shpaloset nga një këndvështrim i ri, ku çdo ndërtesë dhe urë përshkruhet me hijeshi, ndërsa udhërrëfyesi, njëherazi dhe kapiteni i varkës, ndan me ne rrëfime për historinë e Amsterdamit dhe arkitekturën e tij të famshme. Ky udhëtim është një mënyrë e përkryer për të përjetuar qytetin dhe për të mësuar më shumë për të, teksa pamjet që shfaqen përpara syve na mbështjellin me një ndjenjë paqeje dhe habie.
Gjatë qëndrimit tonë në anije, zbuluam se një mori agjencish ofronin kroçera nëpër kanalet e Amsterdamit, me nisje të shpeshta që zbaviteshin dhe kënaqeshin. Përveç një udhëtimi të këndshëm që zgjat rreth një orë, mund të zgjedhni nga një gamë e gjerë tematikash – nga lundrimi romantik nën dritën e yjeve, deri tek ai me shampanjë dhe argëtimi për fëmijë. Një anije e veçantë funksiononte si kafene lundruese, për ata që dëshironin të shijonin një filxhan kafeje në lëvizje mbi ujë.
Përveç lundrimit, guida jonë na sugjeroi të eksploronim edhe në këmbë, për të zbuluar më thellë rrugicat dhe urat e shumta që përshkojnë qytetin. Këto vende, me hijeshinë e tyre, dukeshin sikur ishin krijuar posaçërisht për të kapur kujtime të paharrueshme me çdo hap që hedhim mbi to, si pasqyra të magjishme që reflektuan bukurinë dhe shpirtin e Amsterdamit.
Ndërsa vizituam muzeumet e mrekullueshme, guida jonë na përmendi se Amsterdam është e mbushur me parqe të bukura që tërheqin turistët nga e gjithë bota. Megjithatë, në këtë sezon të ftohtë, nuk ishim në gjendje të shijonim këto hapësira natyrore në të gjithë madhështinë e tyre. Por, ishte e mundur të kalonim dhe të shihnim këto kopshte të gjelbërta, edhe pse nuk mund të përfitonim nga bukuria e tyre në tërësinë e saj.
Parku më i njohur në Amsterdam, Vondelpark, është një strehë e mrekullueshme që ofron një pushim të qetë dhe një arratisje nga ngarkesa e qytetit. I vendosur në zemrën e Amsterdamit, ky park është një vend ideal për piknikë dhe relaksim gjatë verës, kur dielli ndriçon dhe ajri është i mbushur me aromat e natyrës.
Duke kaluar nga rruga në rrugë, mes pamjeve të mrekullueshme që ofronte qyteti, guida na foli papritur: “A e dini ku jemi tani?” Ne mbetëm të hutuar, si mund ta dinim, kur këmbët tona po preknin për herë të parë këto kalldrëme. “Ky është sheshi kryesor i Amsterdamit, Dam,” vazhdoi ajo.
Në këtë shesh, ngrihet madhërisht pallati i dikurshëm mbretëror, një monument që nderon holandezët që luftuan në Luftën e Dytë Botërore. Aty pranë qëndron muzeu i famshëm i dyllit, Madame Tussauds, e gjithashtu kafenetë dhe restorantet që ofrojnë shije nga mbarë bota, si dhe stendat me ushqime të shpejta. Dhe në qendër të këtij ansambli, hijerëndë qëndronte Nieuwe Kerk (Kisha e Re), një nga më të famshmet në qytet. Ne u ndalëm, shikonim të përhumbur rreth nesh, ndërsa sheshi gumëzhinte nga jeta.
Vëmendja jonë u kthye për një çast te muzeu i dyllit dhe kioskat që ofronin aroma të ndryshme, por ajo që na mbajti më gjatë ishin balerinët dhe muzikantët që defilonin, duke mbushur ajrin me tinguj të gjallë dhe lëvizje elegante. Në këtë shesh lamë takim për pas dy orësh, një premtim për t’u rikthyer te ky vend i mbushur me jetë.
Më pas, vazhduam të ecnim vetëm nëpër rrugët e qytetit, ndërsa fati na buzëqeshi dhe moti filloi të përmirësohej. Afër sheshit gjetëm një kioskë të vogël, që shiste pamfryti, sikurse farat e kungullit në Kosovë. Meqë unë jam adhuruese e madhe e patateve, Tefiku porositi një pako për mua. Por, për çudi, kur shkova t’i marr, pakoja dukej të kishte më shumë se një kilogram! Ç’të bënim? Ne hëngrëm sa mundëm, por ato ishin shumë, kështu që u detyrova t’i lë në një shportë aty pranë.
Sheshi ishte gjithashtu i mbushur me biçikleta, të parkuara në hapësirat e tyre të caktuara. Për ne, që nuk ishim të mësuar me lëvizjen e shpejtë të tyre, ato dukeshin si një rrezik i përhershëm, një kaos i bukur në mes të këtij qyteti plot harmoni dhe gjallëri.
Pasi u takuam në vendtakimin tonë, guida sërish na drejtoi nëpër rrugë të panjohura, deri sa papritur u gjendëm përballë tregut të mrekullueshëm të luleve. Aty, çdo hap ishte një shpërthim ngjyrash dhe aromash, një festë për sytë dhe shpirtin. Asgjë nuk mungonte në këtë parajsë të vogël, por zemra më mbeti te tulipanët – ato ngjyra të papara që nuk mund t’i merrja me vete, një kujtim i largët nga Kosova që nuk do ta shijonte këtë bukuri të gjallë.
Aty pranë, sytë na ranë mbi një dyqan të mbushur plot me djathëra të llojllojshëm. Guida jonë, me një buzëqeshje në buzë, na tregoi për famën e Holandës në prodhimin e djathrave, veçanërisht djathit Gouda. “Holanda,” na tha ajo, “është një nga eksportuesit më të mëdhenj të djathit në botë, prandaj nuk është çudi që djathi gjendet kudo këtu.” Dhe si për të na tunduar më shumë, shtoi: “Në shumë dyqane djathi rreth qendrës së qytetit ofrohet degustim falas – copa të vogla djathi që mund t’i shijoni ndërsa kaloni.” Një ofertë që na bëri të ndalemi për një çast dhe të provojmë shijet e ndryshme, duke e ndjerë në qiell çdo kafshatë.
Pas të gjitha këtyre atraksioneve, rraskapitur nga ecjet, u kthyem më në fund në hotel. Një darkë e ngrohtë na priti në tryezë, dhe pas asaj dite plot aventura, gjumi erdhi si një bekim i ëmbël, duke na mbuluar me qetësi dhe prehje, aq i dëshiruar pas një dite të gjatë të mbushur me përvoja të paharrueshme.
Të nesërmen, autobusi na priti sërish, dhe ne u endëm në sheshet dhe rrugicat e qytetit, duke lëvizur me një qetësi që na lejoi të përjetonim çdo detaj. Nuk kishte nxitim, por një lloj meditimeje të heshtur në çdo hap. Teksa ecëm përgjatë kanaleve, sytë na ranë mbi shtëpitë e shumta, që kishin dritare të mëdha, por pa perde. Kur e pyetëm guidën për këtë veçori, ai na tregoi një histori që na preku thellë: gjatë periudhës së paraluftës së Dytë Botërore, burrat kishin shkuar në mërgim, dhe gratë e mbetura vetëm nuk i mbulonin dritaret, me shpresën se një ditë do të shihnin burrat e tyre teksa ktheheshin nga largësitë e gurbetit.
Ishte një histori e çuditshme dhe prekëse, një shenjë e dhimbjes dhe shpresës që gjallonte në zemrat e tyre. Por ndërsa ecja, më erdhi në mendje një pamje tjetër, nga vendi im, Kosova. Aty ku dhimbja ka rrënjë të thella, ku shumë familje ende presin të dashurit e tyre të zhdukur gjatë luftës së fundit në Kosovë. Si ato gra holandeze, edhe sot, shumë nëna dhe gra kosovare shtrojnë sofrën me pjatat bosh, duke pritur që një ditë të dashurit e tyre të kthehen nga errësira e kohës. Një pritje që vret çdo ditë, një ankth që nuk shuhet kurrë.
Gjithmonë kur e dëgjoj rrëfimin e Nënës Ferdonije, se si ajo ende pret katër djemtë e saj dhe burrin, zemra më dhemb. Një dhimbje e pafund, një histori që nuk është vetëm e saj, por e mijëra zemrave të thyera që ende kërkojnë një shpresë, një kthim të munguar. Këto histori na ndjekin në çdo hap, si një hijë e pashuar që sjell me vete dhembjen dhe shpresën.
Amsterdami na u shfaq si një qytet i mbushur me muze të pafund, një qytet ku çdo hap përmban një thesar të fshehur. Duke ecur rrugëve të tij, ndjemë që edhe një javë e tërë nuk do të mjaftonte për t’i vizituar të gjitha këto tempuj të artit dhe historisë. Një nga dëshirat tona ishte të vizitonim Shtëpinë-Muze të piktorit të madh Rembrandt, por kur arritëm atje, u përballëm me dyer të mbyllura – një zhgënjim i lehtë në këtë botë plot ngjyra dhe krijimtari.
Pikërisht atëherë vendosëm që të mos humbnim mundësinë për të hyrë në Rjiksmuseum, krenarinë kombëtare të Holandës. Ky muze është një nga më të vizituarit dhe streha e koleksionit të tyre kombëtar. Edhe pse koha na shtynte përpara, qëndruam për një çast të shkurtër brenda mureve të tij të lashta, ku pamë copëza të historisë dhe artit holandez që kapërcenin shekujt. Përtej kufijve të Holandës, aty gjetëm dhe kryevepra evropiane e aziatike, që shkëlqenin në dritën e përhershme të muzeut. Më erdhi keq që nuk mundëm të qëndronim më gjatë, sepse një vend si ky meriton të jetë pjesë e çdo shteti – një pasqyrë e shpirtit dhe historisë që ruhet në art.
Sabile Keçmezi-Basha me bashkëshortin Tefik Basha, Roterdam, 2015
Por Amsterdami nuk ndalet me kaq. Ndër muzeumet e shumtë, gjetëm dhe disa të pazakontë: Muzeu i birrës Heineken, që i dedikohet artit të prodhimit të kësaj pije të njohur; Moco, muzeu i artit bashkëkohor dhe modern, ku shpalosen vepra të ikonave si Andy Warhol dhe Banksy. Dhe më tej, një muze që ngjallte buzëqeshje: Muzeu i çantave, që na prezantoi me çanta të përdorura nga shekulli i 15-të deri në ditët e sotme. Pastaj ishte KattenKabinet – një muze krejtësisht i kushtuar maceve, si dhe Muzeu i varkave të shtëpisë, ku mund të përjetosh jetën e veçantë të atyre që jetojnë mbi ujë.
Këto muzeume të pazakonshme dhe të larmishme përbënin një peizazh të gjallë të Amsterdami, një qytet që ndërthur traditën me modernitetin, ku çdo vizitor mund të gjejë një kënd të tijin për të eksploruar.
Të nesërmen, dita na u hap si një horizont i lirë dhe çdo kush vendosi se çfarë do të bënte. Ne, pa shumë mëdyshje, vendosëm të drejtoheshim për në Roterdam – qyteti i dytë më i madh i Holandës, me trenin që do të na çonte atje brenda një ore. Duke kujtuar se kemi një mikeshë të larguar prej vitesh drejt Holandës, morëm një telefonatë nga Kosova për të mësuar se ajo na priste në stacionin e trenit në Roterdam.
Kur mbërritëm, ajo dhe bashkëshorti i saj ishin aty, me buzëqeshje të sinqerta dhe përqafime të ngrohta. Peti dhe Qamili nuk kishin ndryshuar aspak – fytyrat e tyre ende ndriçonin nga gëzimi që po na shihnin. Ngulmuan që të shkonim fillimisht për drekë në shtëpinë e tyre dhe më pas, të shoqëruar nga vetura e tyre, të eksploronim qytetin. Dhe ashtu bëmë.
Para ndërtesës së Tribunalit të Hagës, Hagë, 2015
Pas një dreke të ngrohtë, Qamili na ofroi një udhëtim përmes rrugëve të Roterdamit dhe, me një ton krenar, na tregoi për historinë e qytetit. Më 14 maj 1940, gjermanët e bombarduan qendrën e tij, duke e shkatërruar plotësisht. Por qytetarët e Roterdamit, me një forcë të jashtëzakonshme, e ngritën qytetin nga hiri, duke mos kursyer asgjë në rinovimin e ndërtesave madhështore. Sot, Roterdami është një simbiozë e arkitekturës moderne, e cila të ndjek në çdo hap që hedh.
Teksa vozitnim përmes rrugëve, Qamili na tregoi për rrokaqiejt e lartë që zbukurojnë horizontin e qytetit. Roterdami shpesh quhet “Manhattan-i në lumin Maas”, një emër që i përshtatet për shkak të lartësive të tij dhe zhvillimit të pjesës së sapondërtuar, Kop van Zuid. Nuk mund të mos vërenim edhe artin që mbushte qendrën e qytetit – skulpturat dhe muzeumet e famshëm ishin kudo. Ndaluam në Boijmans van Beuningen, muzeu kryesor i qytetit, ku pamë kryevepra që nga Mesjeta e deri në artin bashkëkohor. Vepra nga Rembrandt, Van Gogh, Monet, Kandinsky, dhe Dali na magjepsën.
Një moment që na tronditi ishte vizita te monumenti që i kushtohej zbarkimit të forcave aleate gjatë Luftës së Dytë Botërore. Valixhet dhe ushtarët e gjallëruar në skulptura na sollën në mendjen e kaluarën e dhimbshme, ndërsa Peti dhe Qamili përpiqeshin të na tregonin gjithçka që mund të shihnim, megjithëse koha fluturonte.
Kur udhëtimi në Roterdam mbaroi, morëm rrugën drejt Hagës – qyteti që në mendjen time ishte gjithnjë një shenjë e rëndë. Nuk isha për burgje, për gjykata apo dënime, por për një jetë të qetë pa lufta, pa urrejtje dhe gjenocid. Kur mbërritëm te Gjykata Ndërkombëtare e Hagës, pamja e saj e ftohtë dhe impozante na la të trishtuar. U sollëm rreth saj, bëmë fotografi dhe u larguam me një ndjenjë dhimbjeje të thellë, pasi në ato çaste, flitej për heronjtë tanë që së shpejti do të popullojnë këtë vend të mallkuar nga historia. Ata nuk e deshën luftën, ajo iu imponua atyre. Se liria ka një emër – UÇK.
Pas kësaj vizite të rëndë, përshëndetëm Petin dhe Qamilin në stacionin e trenit. Ndiheshim të lodhur, treni lëvizte ngadalë drejt Amsterdamit, ndërsa ne përpiqeshim të përpunonim mendimet tona. Qytetet ishin të ndërlidhura në një rrjet të madh të trafikut evropian – Roterdami vetëm një orë nga Amsterdami, një orë nga Brukseli, dhe vetëm dy orë e gjysmë nga Parisi. Por ne, të përhumbur nga mendimet tona, mezi vërenim kalimin e kohës.
Kur mbërritëm në hotel, nata kishte rënë mbi qytetin. Një letër na priste në derë, duke na kujtuar se mëngjesin e ardhshëm do të nisnim udhëtimin tonë drejt aeroportit. Valixhet tona ishin të mbushura me suvenire dhe kujtime të paharrueshme, por në zemra kishim edhe dhimbjen e vizitës sonë në Hagë. Ashtu, të heshtur dhe të përgatitur për udhëtimin e kthimit, i dhamë lamtumirën Amsterdamit.
Nuk di pse, por avioni për në Shkup fluturoi me një vonesë të pashpjegueshme, si të donte të na vononte nga takimi me tokën e bardhë që na priste. Kur më në fund zbritëm, syri na kapi një pamje mahnitëse – bora e kishte veshur tokën si një mantël të pastër, duke shndritë çdo cep të horizontit. Rrugës për në shtëpi, çdo hap dukej si një sfidë e re, një udhëtim i gjatë përmes njëmijë e një peripecish, por edhe një përballje e ëmbël me bukurinë e dimrit që na shoqëronte në çdo kthesë.
