Fjalori frazeologjik frëngjisht-shqip*, një tjetër vepër madhore e leksikografisë sonë dygjuhëshe

Parathënie

Nga Prof. Dr. Rami Memushaj

Ky fjalor frazeologjik frëngjisht-shqip që po i jepet në dorë lexuesit, është i katërti fjalor dygjuhësh i këtij lloji që ka dalë nga pena e prof. Eshref Ymerit. I botuar vetëm dy vjet pas daljes së “Fjalorit frazeologjik anglisht-shqip”,ai është dëshmi e intensitetit me të cilin është punuar për hartimin e tij. Siç e kemi vënë në dukje në një rast tjetër, lëndën e shqipes profesori e ka nxjerrë nga korpusi i pasur i frazeologjizmave, i krijuar prej tij duke vjelë shprehjet frazeologjike (frazemat) nga fjalorët shpjegues e frazeologjikë të shqipes dhe nga rreth 500 vepra artistike e publicistike. Edhe masën më të madhe të frazemave të frëngjishtes ai e ka nxjerrë gjatë viteve kur punonte për hartimin e “Fjalorit frazeologjik rusisht-shqip”, kohë gjatë së cilës – në mungesë të fjalorëve shpjegues e frazeologjikë shqip ose të fjalorëve frazeologjikë gjuhë e huaj – shqip  – për t’u gjetur frazemave të rusishtes barasvlerës sa më të afërt shqip, qe i detyruar të qëmtonte fjalorët e anglishtes, të italishtes e të frëngjishtes për të parë ç’frazema të këtyre gjuhëve u përgjigjeshin frazemave të rusishtes.Ka qenë një punë fort e mundimshme e cila ka zgjatur disa dhjetëvjeçarë, por që ia lehtësoi autorit barrën ehartimit të fjalorëve frezeologjikëitalisht-shqip, rusisht-shqip, anglisht-shqip dhe, më në fund, edhe të “Fjalorit frazeologjik frëngjisht-shqip”. Inventarin e shprehjeve frënge e ka pasuruar më tej z. Sefulla Kata, specialist i frëngjishtes, bashkautor i Fjalorit, i cili, veç kësaj, ka verifikuar e saktësuar zë për zë barasvlerësit apo përshtatjet shqip të frazemave frënge. Si rrjedhim i këtij bashkëpunimi të një frazeologu me një specialist të frëngjishtes, ka dalë një vepër e vëllimshme dhe mjaft e arritur, e cila shënon një sukses të ri të gjuhësisë shqiptare.

Për ndërtimin e korpusit të Fjalorit autorët kanë shfrytëzuar një literaturë të pasur në të dy gjuhët, që për frëngjishten përfshin rreth 18 fjalorë, nga të cilët 6 fjalorë shprehjesh frazeologjike e proverbash; kurse për shqipen, përveç kartotekës së pasur vetjake të prof. Eshref Ymerit, edhe 16 burime të tjera: fjalorët shpjegues të shqipes, dy fjalorë sinonimesh, Fjalorin frëngjisht-shqip të V. Kokonës, 7 fjalorë frazeologjikë, nga të cilët dy fjalorë frazeologjikë të shqipes dhe pesë fjalorë frazeologjikë gjuhë e huaj – shqip. Veç këtyre, është shfrytëzuar edhe korpusi i fjalëve të urta të shqipes, i nxjerrë nga botimi i Institutit të Kulturës Popullore “Fjalë të urta të popullit shqiptar” (1983).

Ashtu si tre fjalorët e parë frazeologjikë, edhe ky fjalor i ri përmban një lëndë të pasur gjuhësore nga të dyja gjuhët. Në frëngjishte kjo pasuri arrin në 40.200 frazema të frëngjishtes, të ngritura mbi 7440 vatra kuptimore në 1526 faqe. Ky numër frazemash është gati dy herë më i madh nga ai i fjalorëve të mëparshëm frazeologjikë të këtij autori, çka e bën këtë vepër një fjalor frazeologjik të tipit të madh. Frazemat e shqipes është e vështirë të numërohen, megjithatë mund të themi se kemi të bëjmë me një korpus shumë të pasur.

Hartimi i një fjalori frazeologjik me përmasa të tilla, në të cilin gjuha shqipe ballafaqohet me një gjuhë kulture të madhe dhe me një leksik shumë të pasur, siç është frëngjishtja, ka qenë një sipërmarrje e vështirë për autorët. Por ata e kanë përballuar me sukses këtë sprovë, duke dëshmuar jo vetëm njohjen e thellë prej tyre të pasurisë frazeologjike të shqipes, që e bën atë të aftë të ballafaqohet me një gjuhë letrare me një traditë lëvrimi gati mijëvjeçare. Kësaj autorët ia kanë arritur falë lëndës së pasur frazeologjike të shqipes dhe të frëngjishtes të grumbulluar gjatë një gjysmë shekulli nga prof. Eshref Ymeri dhe përkushtimit të z. Sefulla Kata, që me vullnet e durim e ka pasuruar më tej lëndën e fjalorit dhe ka saktësuar barasvlerëset shqipe të frazemave frënge.

Ky fjalor i ri përbën një vepër tjetër madhore të leksikografisë dygjuhëshe që autorët ua dhurojnë përdoruesve, në radhë të parë përkthyesve prej frëngjishtes ose në frëngjishte. Botimi në harkun e më pak se 14 vjetëve i katër fjalorëve të mëdhenj dygjuhësh me autor të vetëm ose kryesor prof. Eshref Ymerin, është dëshmi e gjallë e një pune që vetëm një studiues i palodhur e me vullnet të hekurt mund ta përballonte. Pa e tepruar aspak, mund të themi se këto ndihmesa e bëjnë atë kontribuesin më të madh në fushë të fjalorëve frazeologjikë dygjuhësh dhe një ndër frazeografët më të shquar shqiptarë.

“Fjalori frazeologjik frëngjisht-shqip” paraprihet nga Hyrja, në të cilën autorët shtjellojnë hapat e hedhur prej tyre për hartimin veprës, burimet e shfrytëzuara dhe vështirësitë që paraqet hartimi i një fjalori të tillë. Më tej ata vënë në dukje pasurinë e madhe frazeologjike të gjuhës frënge, duke theksuar se burimet e kësaj pasurie janë të brendshme (urtësia popullore, historia, folklori, letërsia artistike etj.) dhe të jashtme, si bibla dhe huazime ndërgjuhësore, sidomos nga latinishtja, greqishtja e vjetër, anglishtja, italishtja etj.

Në një syth të veçantë, autorët shpjegojnë se zërat e këtij fjalori janë organizuar duke u mbështetur në fjalët që shërbejnë si vatër kuptimore e frazemave, të cilat janë kryesisht emra dhe, më rrallë, një pjesë tjetër emërtuese e ligjëratës (folje, mbiemër a ndajfolje). Vatrat kuptimore, të renditura alfabetikisht, janë dalluar grafikisht, duke i dhënë me shkronja të mëdha të trasha, ndërsa frazemat që lidhen me një vatër kuptimore janë renditur poshtë saj gjithashtu alfabetikisht. Kjo mënyrë renditjeje e lehtëson shumë gjetjen e një shprehjeje frazeologjike në fjalor, mjaft që përdoruesi i tij të jetë në gjendje të dallojë vatrën e saj kuptimore. Për shembull, të gjitha frazemat që kanë si vatër kuptimore fjalën ouvrage_i “punë”, janë renditur alfabetikisht poshtë saj sipas shkronjës së parë me të cilën fillojnë frazemat:

OUVRAGE_I ■ ouvrage de fée -punë me shije të hollë.

ouvrage de patience -punë e mundimshme me shumë kujdes.

ouvrage frappé (marqué) au bon coin -1.artikull (produkt) i shkëlqyer. 2. krijim i (vepër e) klasës së parë.

abattre (de) l’ouvrage (de l’ouvrage) – bën lloj-lloj punësh, bie copë (copa, copash) në punë, punon pa e ditur ç’është lodhja (pa e njohur lodhjen, pa u lodhur).

avoir un ouvrage en portefeuille – ia del në krye (në fund, në skaj) punës, i vë majën (pikë, kapak, kapakun, vulën) punës, i jep fund punës, e qit mbanë punën.

c’est du (un) bel ouvrage -puna është bërë (është kryer) mirë (për bukuri).

caresser un ouvrage -e bën (e kryen) punën me merak.

débiter de l’ouvrage – punon vendçe.

……

Fjalori përfshin njësi frazeologjike të mirëfillta dy-ose shumëfjalëshe, rrallë edhe njëfjalëshe (si p.sh., illico “aty për aty, fët e fët, në vend, pa e bërë të gjatë”; pedibus“më këmbë”; pic “1. drejt, pingul. 2. pikërisht në kohën e duhur”);shprehje-kalke fluturake, që lidhen me mite të lashtësisë, gojëdhëna ose fakte historike, si:épée (glaive) de Damoclès“shpata e Damokleut”, langue d’Esope“gjuha e Ezopit”, nœud gordien“nyjë gordiane”, tonneau des Danaїdes“voza eDanaidave”, victoire à la Pyrrhus“fitore si e Pirros”, Sésame, ouvre-toi!“Sezam, hapu!”, entente cordiale“miratim i përzemërt”, cinquième colonne“kolona e pestë”, le Nouveau Monde“Bota e Re, Amerika”,Mur des Fédérés“muri i komunarëve”, latin de cuisine (de sacristie) “latinishte e shpërfytyruar” etj.

Në një masë më të kufizuar ka edhe fjalë të urta e maksima, sidomos pjesë të tyre që janë kthyer në frazema, si p.sh.: il faut laisser les morts en paix“për të vdekurit nuk duhet folur keq”;monnaie fait tout“paraja e hedh (e kthen) ujin përpjetë, paraja hap çdo portë”; tout le monde peut se tromper“kushdo mund të gabojë”; de longues terres, longues nouvelles“kush vjen nga larg, ka se ç’të tregojë”; quand le loup est pris, tous les chiens lui lardent les fesses“kur ujku bie në lak, çdo langua kërkon ta kafshojë; kur luanit i mbetet këmba (kur luanin e lënë këmbët), edhe gomari kërkon ta shkelmojë” etj.; Paris vaut bien une messe!“Parisi e meriton një meshë, ia vlen të bësh një kompromis (të hysh në një kompromis) për hir të një leverdie të dukshme”, si përshtatje e shprehjes Sire, sire, la couronne vaut bien une messe!“Sovran, sovran, kurora e meriton një meshë”; en huit “pas një jave” si shkurtim i shprehjes d’aujourd’hui en huit“nga sot një javë” etj.

Për t’u ardhur në ndihmë përdoruesve, zërat e Fjalorit janë pajisur edhe me shënime që shënojnë fushën e veprimtarisë shoqërore të përdorimit të një frazeme të frëngjishtes (anat, gjeol, muz, treg etj.), ngjyrimet shprehëse-emocionale (iron, keq, përb, shak etj.) dhe rrafshet ligjërimore të përdorimit të saj (krahin, libr, thjesht, zyrt, zharg etj ). Pajisja me këto shënime ia shton edhe më tepër vlerat fjalorit, duke qenë se e ndihmon përdoruesin të zgjedhë frazemën barasvlerëse shqipe që i përgjigjet më mirë një frazeme të caktuar të frëngjishtes që ka këta tregues. Për më tepër, përdoruesit i vjen në ndihmë edhe dallimi i kuptimeve të frazemave homonimike, që janë shënuar me shifra romake, dhe të frazemave polisemike që janë shënuar me shifra arabe.

Veçori tjetër e këtij Fjalori, ashtu si e fjalorëve të tjerë frazeologjikë të prof. E. Ymerit, është se si barasvlerës të frazemave frënge në shumicën e rasteve jepet jo një frazemë e vetme e shqipes, po një varg i gjatë sinonimik frazemash. Dhënia e frazemave sinonime i lejon autorit të shpalosë pasurinë e madhe frazeologjike të shqipes. Vargu i këtyre frazemave sinonime, është mjaft i madh, duke arritur për zëra të veçantë në disa dhjetëra, p.sh.:

en servir de dures à qqn – e bën brashnjë (helaq, horr, leckë, për një lek, për ujë të ftohtë, për vaj e për uthull, qepaze, rezil, rreckë, qyqe, rregëzinë), ia shtrëngon dhëmbët nganjëherë, e fut (e kalon, e shkon) në vrimë të gjilpërës, ia numëron të shtata, i bie me havan në kokë, i heq një dajak (një dredhë), i jep një dajak (një dru, një kopaçe, një dhëmb), ia bën samarin copë, i tërheq vërejtjen (vëmendjen), i nxjerr ujë të zi, i heq (i tërheq, i shkul, i zgjat) veshët, e zë (e kap) nga (për) veshi, ia jep nderin në dorë (në grusht), i jep një mësim të mirë dikujt.

Ashtu si edhe në fjalorët e mëparshëm frazeologjikë ku është bashkautor ose autor i vetëm, prof. Eshref Ymeri për pjesën shqipe të Fjalorit nuk i ka vënë vetes detyrë të japë të dhëna për fushën, ngjyrimet dhe stilin e përdorimit të frazemave. I mbetet përdoruesit që ndër sinonimet e shumta të zgjedhë atë që duhet, gjë që mund ta bëjë duke iu referuar kontekstit ku përdoret një shprehje e caktuar. Për shembull, ai që përkthen nga frëngjishtja në shqipe, për të gjetur barasvlerësin e duhur në një varg frazemash sinonime, duhet që, së pari, të shohë në fjalor shënimin për stilin  apo rrafshin e ligjërimit të cilit i përket frazema frënge, pastaj kontekstin në të cilin ajo është përdorur në tekstin frëngjisht dhe, më në fund, të kërkojë në fjalorët frazeologjikë të shqipes se cila nga shprehjet e ofruara në këtë fjalor i përgjigjet më mirë stilit të ligjërimit në të cilin është përdorur shprehja frënge.

Përkthimi i shprehjeve frazeologjike është një punë e vështirë, për arsye se në to përzihen kuptimet e figurshme të fjalëve me aspekte jashtëgjuhësore, që lidhen me kushtet në të cilat kanë lindur. Kësaj pune fort të mundimshme autorët ia kanë dalë mbanë duke gjetur barasvlerësit shqip për një pjesë të frazemave që kanë të njëjtën vatër kuptimore në të dy gjuhët, si p.sh.:être sur des chardons“është tamam si mbi gjemba”,traiter comme un chien“e trajton si qen, sillet si me ndonjë qen”, clair comme en plein jour “ka dritë si në mes të ditës(si ditën me diell)”, au plus tard…“jo më vonë se…”, l’homme est un loup pour l’homme“njeriu për njeriun është ujk, njeriu ha njeriun, njeriu në shoqëri është egoist në skajshmëri”, de pied en cap“që nga këmbët deri te koka, që nga koka deri te këmbët, kokë e këmbë, fund e krye, tërësisht” etj.

Kur frazemës frënge nuk ka qenë e mundur t’i gjendej barasvlerësi shqip, sidomos për shprehjet frazeologjike që përcjellin tradita gojëdhënore që lidhen me doket e vjetra dhe me fakte nga mënyra e jetesës së popullit francez, autorët kanë përdorur kalkimin ose thjesht kanë dhënë përkthimin e fjalëpërfjalshëm të frazemës frënge të vendosur në thonjëza, të ndjekur nga frazema ose frazemat shqipe që i përgjigjen më mirë asaj, me qëllim për t’iu afruar sa më shumë kuptimit të origjinalit, çka përbën edhe një ndihmë për përdoruesin e fjalorit, sidomos për përkthyesin nga frëngjishtja në shqip. Sa për ilustrim, po japim këtu disa frazema të tilla të vështira për t’u përkthyer, në rast se nuk njihet konteksti historik ose kulturor i përdorimit të tyre:

abbaye de Thélème “abacia e Telemit”, organizim ideal i shoqërisë.

accorder vos flûtes, vos violons “akordoni flautet, violinat”, merruni vesh, bini në një mendje, bini në ujdi.

brûler ses vaisseaux “u vë zjarrin anijeve të veta”, e fillon nga e para, fillon radhë të re, i ndërpret lidhjet me të kaluarën, i vë vizë së kaluarës, s’ka më kthim prapa, këput urat, hyn në një rrugë të re.

cavalerie de Saint-Georges “kavaleria e shën Gjergjit”, monedhat e florinjta angleze, ari anglez.

le repos du guerrier “çlodhja e luftëtarit”, bashkëshorte e kujdesshme dhe mirëkuptuese e një njeriu aktiv.

serpent monétaire (européen) ek vjet – “nepërka valutore”. Ka qenë fjala për ndryshimin përpjesëtimor të kursit të valutës të vendeve të Tregut të Përbashkët.

Një veçori tjetër edhe e këtij Fjalori janë shënimet me karakter etimologjik e kulturor për burimin e frazemave me karakter historik të frëngjishtes, të frazemave të marra nga latinishtja, greqishtja e vjetër, anglishtja, italishtja etj., si edhe burimin mitologjik për shprehje të huazuara nga bibla ose nga mitet e lashta. Këto shpjegime vlejnë, në radhë të parë, për zgjerimin e horizontit kulturor të përdoruesit; por, më shumë, ato vlejnë për ta ndihmuar atë të zgjedhë e frazemën e duhur përgjegjëse të shqipes.

“Fjalori frazeologjik frëngjisht-shqip” plotëson një zbrazëti në fushën e fjalorëve dygjuhësh për frëngjishten, një gjuhë me traditë të hershme në Shqipëri, për të cilën, fatkeqësisht, ka pak fjalorë frëngjisht-shqip, edhe këta të tipit të vogël. Në fushën e frazeologjisë, këtë zbrazëti po e plotëson “Fjalori frazeologjik frëngjisht-shqip i autorëve Eshref Ymeri e Sefulla Kata, i cili, pa dyshim, është fjalori më i madh dhe më i mirë i botuar deri më sot në fushën e frazeologjisë dygjuhëshe me gjuhë të dytë shqipen.

Jemi të bindur se ky Fjalor, si vepra më e re dhe më e plotë për frazeologjinë frënge, do të shërbejë si një libër tryeze në radhë të parë për përkthyesit nga frëngjishtja në shqip e anasjelltas, për mësuesit dhe për pedagogët e studentët e frëngjishtes, po edhe për frëngjishtfolësit shqiptarë që duan ta thellojnë njohjen e gjuhës frënge.

Përtej këtyre vlerave, ky Fjalor – ashtu si fjalorët e tjerë me autor të vetëm ose kryesor prof. Eshref Ymerin – duke ballafaquar shqipen me një gjuhë të një kulture të madhe, siç është frëngjishtja, nxjerr në pah jo vetëm pasurinë frazeologjike të gjuhës shqipe, por edhe përkthyeshmërinë e saj të lartë. Për këtë arsye, ai u duhet edhe leksikografëve e frazeografëve, të cilëve mund t’u shërbejë si model për hartimin e fjalorëve frazeologjikë gjuhë e huaj – shqip edhe për gjuhë të tjera.

Do të ishte një ndihmesë e çmuar për frazeografinë shqiptare, nëse profesori do të arrinte që lëndën shumë të pasur shqip të këtyre fjalorëve frazeologjikë dygjuhësh ta përdorte si bazë për hartimin e një fjalori të madh frazeologjik të gjuhës shqipes. Ky fjalor do të shënonte kurorëzimin e punës së tij prej më shumë se një gjysmë shekulli dhe do të përbënte një vepër monumentale për frazeologjinë e gjuhës shqipe.                       Tiranë, 15 maj 2021

———————————-

*Fjalori ka dalë nga shtypi në gusht 2021. Është botim i Shtëpisë Botuese “Bota Shqiptare”, me drejtor zotërinë Genti Gjonaj. Është shtypur si botim luksoz  në Studion  e njohur Intergrafika, me drejtor zotërinë Eduard Shima.