FERIZAJ NGA PRIZMI I HISTORIOGRAFISË SË HUAJ

Nga Syrja Etemi

Në qëmtimet e mia të shumta antropogjeografike që u referohen vendbanimeve autoktone të Iliridës dhe Dardanisë, qoftë në udhëpërshkrimet e autorëve të huaj, qoftë në ato pakëz dokumente të autorëve tanë shqiptarë,madje edhe në ato shënime shpesh të shtrembëruara  sllave (sidomos ato që kanë të bëjnë me shqiptarët), për hir të së vërtetës, në këta të fundit kam gjetur mjaft të dhëna, sidomos të viteve të 30-ta e 40-ta të shekullit të kaluar, përkatësisht të autorit, Atanasije Urosheviq  dhe Jovan Trifunovski. Duke mos dashur të keqkuptohemi, këtu unë nuk dua të flas për qëllimet tendencioze e të njëanshme të autorëve sllavë kundruall popullatës shqiptare, që për këtë jam absolutisht i vetëdijshëm, por ne duhet të priremi të marrim e të shfrytëzojmë si referenca vetëm ato të dhëna që mendojmë se janë të rëndësishme. Prandaj, në këtë rast do t’i referohem një hulumtimi antropogjeografik të autorit të parë të lartëpërmendur, që ka të bëjë me Ferizajin.

POZITA

Ferizaji ndodhet në pjesën jugore të Fushë Kosovës, pikërisht në kthesën që në pellgun e Kosovës përbën ndarjen ndërmjet Nerodimkës dhe Sitnicës, gjegjësisht Detit Egje dhe Detit të Zi. Rrafshina në të cilën shtrihet Ferizaji, është e përbërë nga rëra e liqenit dhe zhavorri. Dega e djathtë e hendekut të bifurkacionit të famshëm Nerodimka rrjedh në anën jugperëndimore të qytetit dhe një pjesë e tij rrjedh edhe përmes vetë qytetit. Ferizaji është në rrugën e vjetër Boshnjake – Maqedonase, në të cilën u ndërtua një linjë hekurudhore nga Mitrovica e Kosovës në Povardarje në 1873.

Kjo linjë e komunikacionit kryqëzohet në Ferizaj me trasenë rrugore: Prizren- Ferizaj dhe Ferizaj -Gjilan. Në drejtim të këtyre rrugëve, në mesjetë dhe në fillimet e sundimit turk, kalonte një degëzim i rrugës Shkodër-Prizren ose Zetë, e cila kalonte nga pjesa jugore e Fushë Kosovës përmes  Moravës së Epërme –  në Vranjë dhe më në lindje.

ZANAFILLA DHE E KALUARA

Rrethinat e afërta të Ferizajit kishin një rëndësi të madhe trafiku edhe në mesjetë. Në këtë kryqëzim të rëndësishëm trafiku, në Nerodime dhe Svrçin, ndodheshin oborret e Nemanjiqëve në shekullin e 14-të. Epo, duket se edhe në fillimet e sundimit turk, në afërsi të Ferizajit filloi të krijohej një vendbanim fshati. Dy kilometra në jug të Ferizajit tani ndodhet fshati Varosh, i cili, sipas hulumtimeve të shumta, duhet të jetë themeluar aty rreth mesit të shekullit të 18-të në vendin ku, sipas gojëdhënave popullore, ka qenë një qytezë e vogël. Haxhi Kallfa, një gjeograf turk i shekullit të 17-të, përmend Kadilluk Kosovën, i cili quhet ndryshe edhe Palashima, në Kosovë. Ai fillimisht përcakton pozicionin ndërmjet Prishtinës dhe Kurshumlisë, por nga ekspozimi i tij i mëtejmë shihet se ky kadilluk është në jug të Prishtinës, sepse për qendrën e saj, qytezën, thotë se është në rrugën nga Kaçaniku për në Janjevë.

Ai thotë për qytetin se është në fund të luginës, pa strukturë të qytetit, dhe, se banorët e tij janë minatorë. 1

_______

1 Spomenik S. k.a.knj.XVIII, str. 58-50

Kur në këtë qytet përmenden minatorët, e më vonë përmes rreshtave të Haxhi Kallfës kur për Janjevën thuhet se është në Kadillukun e Kosovës, Shën Novakoviqi në vendin e përmendur, në

shpjegimin e tekstit të Haxhi Kallfës, thuhet se ky është gabim, dhe, se nuk do të jetë ndonjë qytet tjetër, por se përshkrimi ka të bëjë me vetë Janjevën.

Me Haxhi Kallfën nuk përmendet emri i qytetezës, por menjëherë pas emrit të fshatit dhe vendndodhjes së tij thuhet “kjo qytezë”, që  nënkupton emrin e vendbanimit – është i njëjtë me emrin e kadillëkut. Por, duke qenë se ka dy emra të një kadilluku, emri i parë (Kosovë) është padyshim emri i kadillukut, dhe emri i dytë (Palashima) është emri i qytezës, d.m.th. qendra e kadillukut, pas së cilës quhet edhe vet kadilluku.

Për Janjevën, megjithëse, thuhet nga Haxhi Kallfa se është në Kadillukun e Kosovës, kjo nuk do të thotë se është qendra e Kadillukut. Përveç kësaj, Janjeva nuk është në fund të luginës, por në mal dhe në burimin e lumit të Janjevës. Mbetet të kuptohet pra, se, Palashima e Haxhi Kallfës është një emër i veçantë edhe në jug të Janjevës.

Katër  km. në perëndim të fshatit Varosh ndodhet fshati Pleshinë (Afër Doganajt, shih: 90.Doganje, S.E.), atari i të cilit shtrihet pothuajse në vetë këtë fshat dhe vetëm 1 km në perëndim të tij ndodhet fshati Pleshinë e Doganajt, i cili është më duke u zhvendosur nga Pleshina, ajo u bë vendi me të njëjtin emër rreth mesit të shekullit të kaluar. Dhe, gojëdhëna për Pleshinën, thotë se, ai është një fshat i vjetër dhe se ka qenë një vendbanim i madh.

Sipas gjithë kësaj, mendohet se Palashina e Haxhi Kallfës, nuk është gjë tjetër, veçse një emër i shkruar keq i Pleshinës, vetëm se, Pleshina e atëhershme ose pjesa e qytezës duhej të ishte më në ultësinë se Pleshina e tanishme, “në fund të luginës”, d.m.th. në fund të pjesës malore të luginës, përkatësisht në fushë.

Po të marrim parasysh gojëdhënat dhe vetë emrin e fshatit Varosh, që, sigurisht nuk ka ardhur rastësisht, ai vendbanim: Varosh, duhet të ishte në vendin e fshatit Varoshi ose në afërsi të tij. Emri i fshatit  fqinj Doganaj (Pleshinase), akoma më tepër përforcon këtë supozim, por, nga ana tjetër, ky emër duket se vërteton se ka pasur doganë të qytetezës (dumrukanë, objekt për kryerjen e pagesave doganore ). Por, siç dihet, ndarja administrative, të cilën Haxhi Kallfa e përshkruan, është shumë më e vjetër se koha në të cilën ai e regjistroi, 2  Kjo duhet të dëshmojë se, Pleshina (nëse është e njëjtë me Palashima) ka qenë  qendra dhe “qyteti” i Kadillukut  para shek.17-të.

Për shkak të ndarjes së mëvonshme administrative, duke pushuar së qeni qendër e Kadillukut, ai gjithashtu mund të humbiste rëndësinë e tij si qytet. Nga shkrimtarët e tjerë të shekullit të 17-të, jo vetëm që nuk përmendet qyteti në këtë vend, por nuk përmendet as Kosova.

Në gjysmën e parë të shekullit të kaluar, rëndësinë e këtij kryqëzimi e ruajti vetëm një bujtinë karvanesh. Ami Bue e vizitoi atë në 1836. Sigurisht që, pasi nuk kishte shtëpi tjetër rreth tij, Bue e quan atë Sazli Hani i vetmuar (Harr isolé de Sazlia). Duket se ai ishte diku në zonën e tanishme të Ferizajit, por, sipas përshkrimit të Bue-s, ai ishte në një “Rrafshnaltë të ngritur në një hapësirë të padukshme dhe të pyllëzuar – në kryqëzimin e Sitnicës dhe Lepencit.

_______

2 Ibid.str.9 I 11

Ishte ngjitur me një kojrije dhe disa pellgje, të ndara nga Ligatina e Sazlit, nga ku uji rridhte në drejtim të Lepencit. Bujtina ishte e rrethuar me një gardh të madh dhe përbëhej nga një stallë, një dhomë dhe tre hambarë. Rreth tij kishte baltë të tmerrshme 3

Para ndërtimit të hekurudhës së Kosovës, edhe zona e tanishme e Ferizajit ishte nën pyll dhe pellgje e këneta dhe, pjesërisht i takonte atarit të fshatit Nikodim dhe pjesërisht – atarit të fshatit Zaskokë. Përveç hanit të udhëtarëve, në atë kohë kishte edhe gjashtë shtëpi të tjera të pagrupuara në këtë zonë. Në atarin e Nikodimit, në fshatin e sotëm Gogiq, ishin katër shtëpi të familjes apo fisit Arbanas, Gogaj, dhe në vendin e parkut aktual hekurudhor, një shtëpi që i përket familjes Sheret. Pranë Sheretit, pas stacionit të tanishëm hekurudhor, ndodhej hani i Feriz Sheshivarit. Shtëpia e tij ishte në atarin e Zaskocit, pranë lumit, në mëhallën e sotme Jerli.

Ferizaji është një qytet i ri. Filloi të zhvillohet pas ndërtimit të hekurudhës (1873) dhe për një kohë të shkurtër, rreth vitit 1880, u bë qendër ekonomike, jo vetëm e Kosovës jugore me famullinë e Siriniqit, por edhe për një pjesë të madhe të Moravës së Epërme perëndimore. Në përbërjen administrative të Kajmakamllukut të Prishtinës, Ferizaji, pasi bëri stacionin hekurudhor, në fillim ishte vetëm selia e Çaushit me disa xhandarë. Me zhvillimin më të madh të këtij vendbanimi u shkëput një togë e xhandarmërisë. Meqë stacioni hekurudhor i këtij vendi u quajt menjëherë Ferizoviq nga emri i banorit dhe hanxhiut të njohur, Feriz Sheshivari, edhe vetë fshati quhej me këtë emër: Ferizaj.4.

Kur ishte rreth vitit 1900 i ngritur në gradën e mudirllukut (posta e Sreskës), emri i tij, për shkak të formës serbe në vazhdimësi, u hodh nga përdorimi zyrtar dhe u zëvendësua me emrin Feriz Bej.5  Por, ky emër mbeti vetëm në përdorim zyrtar; qyteza nga banorët ende quhej Ferizoviq. Mirëpo, te fshatrat e zonës, ky emër nuk u përhap  mirë; ndër to, emri më i zakonshëm për këtë qytet ishte T a s j a n (nga fjala: stacion). Ai emër ende dëgjohet, sidomos në Moravë të Madhe. Në vitin 1906, pjesa jugore e kazasë (seksionit të Prishtinës), u nda në një kaza të veçantë me selinë e Kajmakamit në këtë vend. Sipas oborrtarëve të vjetër të Nemanjiqëve në Nerodimje, ky seksion që është brenda të njëjtëve kufij, quhet rajoni i Nerodimit dhe, sipas kultit të St. Uroshi të kësaj zonë dhe sipas traditës së përhapur në të, afër Ferizajit, nën kodrën Gllavicë, ku mbreti Vukashin vrau St. Urosha (Perandori Urosh), qendrës së saj, Ferizoviq, iu dha një emër i ri me sugjerimin e qytetarëve: Uroshevac.

ZHVILLIMI TOPOGRAFIK

Gjashtë shtëpitë e përmendura të pagrupuara dhe një han, ndodheshin në gjysmën jugperëndimore të qytetit të sotëm. Shtëpia e Sheretit ishte në vendin e parkut të sotëm hekurudhor dhe qeveria e zhvendosi atë në rrëzë të kodrës Gllavica. Në afërsi të stacionit ka

_______________

3 Ami Boue: Recueil d’ itineraires dans la Turquie d’Europe, Vienne 1854, fq.204

4 Ferizi kishte një “finga”, një kullë të vogël, në majë të çatisë së shtëpisë së tij dykatëshe, e cila i shërbente atij si çeltinë dhe boshllëk.

5 Thuhet se turqit ia dhanë këtë emër të ri sipas Ferizit, një prijës i Zveçanit të shekullit të 14-të, të cilit supozohet se sulltan Bajaziti ia dha një nga fermat më pjellore afër Nerodimljes (Branisllav Nushiq; Kosova, vëll. II, Novi Sad). 1903, f. 64)

mbetur vetëm bujtina e Ferizit. Rëndësia e stacionit hekurudhor në udhëkryq, u kuptua menjëherë; kështu që, rreth stacionit filluan të ndërtohen bujtina dhe dyqane të reja. Pas hanit të Ferizit, edhe Abdul agë Prizreni ndërtoi dhe hapi hanin afër stacionit. Pas tij, Kurti dhe Santi,

madje edhe një Vlleh  nga Maqedonia. Për të përmirësuar dhe zgjeruar sa më shumë këtë vendbanim dhe, për të siguruar tregtinë në të, Perandoria osmane filloi vendosjen e refugjatëve myslimanë nga Serbia dhe Bosnja e Hercegovina në vitin 1878. Refugjatët nga Serbia u vendosën në Mëhallën e sotme Muhaxhir, dhe Muhaxhirët Boshnjakë-Hercegovinas – në Mëhallën e sotme të Boshnjakëve. Në vitin 1883, kur u ndërpre shpërngulja e muhaxhirëve në këtë vend, Ferizaji, me përjashtim të shtëpisë së Ferizit dhe shtëpisë së Gogiqit, përbëhej nga tre grupe të veçanta shtëpish: pranë stacionit, në Mëhallën e Muhaxhirëve dhe në Mëhallën e Boshnjakëve.

Por me shpërnguljen e muhaxhirëve, pati edhe shpërngulje të familjeve tregtare dhe artizanale. Imigrimi më i dendur i tregtarëve dhe artizanëve ndodh pas vendosjes së  muhaxhirëve, kur Ferizaji mund të konsiderohet një vendbanim pak më i madh me numrin e shtëpive të tij. Familjet e biznesit kanë emigruar jo vetëm nga qytetet e afërta, si: Prizren, Prishtinë dhe Gjakovë, por kishte edhe nga Shkodra dhe disa vende më të vogla të Shqipërisë së Veriut.

Në numër jo të vogël janë edhe  Cincarët (Vllehët) nga Maqedonia. Këta kolonë të rinj ndërtuan shtëpi dhe dyqane në pjesën jugperëndimore të qytetit, përgjatë parkut hekurudhor, midis shtëpive dhe dyqaneve pranë stacionit dhe mëhallës së Boshnjakëve.

Nga viti 1890, Ciganët (Romët) filluan të vendoseshin në pjesën juglindore të qytetit, në mëhallën e sotme “Ciganska”. Në 1894, fshatrat e ndarë më parë ishin bashkuar tashmë. Por, Ferizaji nuk shtrihej përtej hanit aktual të Sinadinit – në anën veriperëndimore.

Megjithatë, zhvillimi topografik në Ferizaj nuk pati asnjë stagnim zhvillimor. Në vitin 1894, banorë nga Gjilani dhe nga fshati Sllatinë i Moravës së Epërme, ndërtuan disa mejhane dhe dyqane të reja në anën veriperëndimore të qytetit, ku u vendosën tregtarë dhe artizanë nga Prizreni dhe Podrimja e Prizrenit, Prishtina dhe zona përreth Ferizajit. Rreth atyre dyqaneve filluan të ndërtohen shtëpi dhe, në vitin 1903, Ferizaj u shtri deri në xhaminë e kësaj anë. Në anën jugore u ndërtuan më shumë shtëpi dhe shtëpia e Ferizit dhe ajo e Gogiqit iu bashkuan pjesës kryesore të qytetit.

Në periudhën e fundit të sundimit të tyre, turqit i kushtuan vëmendje të veçantë këtij vendi. Përveç ndërtesave të “Hyqymetit” në qytet, ata ndërtuan edhe pesë baraka të mëdha jashtë qytetit dhe krijuan një nga garnizonet më të mëdha në Kosovë. Por, vetë qyteti, kohët e fundit, është zgjeruar shumë pak. Pas Luftës I Botërore, filloi të rritet përgjatë rrugës së Prizrenit.

TIPI

Ferizaj filloi të zhvillohet si një qytet rreth stacionit hekurudhor. Në fillim ai kishte vetëm disa hane dhe dyqane. Edhe me shpërnguljen e muhaxhirëve nga Serbia dhe Bosnja e Hercegovina, Ferizaji nuk ndryshoi shumë në strukturën e tij, paralelisht me shpërnguljen e muhaxhirëve, madje më vonë aty u vendosën edhe tregtarë e artizanë dhe, në të kishte ende shumë dyqane. Për më tepër, fluksi i tregtarëve dhe zejtarëve ishte aq i fortë sa që edhe rreth vitit 1900 dukej se kishte më shumë dyqane se shtëpi në të.6  Tani, me numrin e shtëpive, më shumë të dyfishuar që atëherë, Ferizaj ruan pamjen dhe rolin e një kryeqendreje strategjike dhe shumë frekuentuese.

Përveç rrugës së mesme në pjesën jugperëndimore të qytetit, e cila është e mbushur e gjitha me dyqane të vogla, në rrugët përgjatë parkut të linjës hekurudhore, ka një numër të madh “dyqanesh” tregtare, madje, ka edhe disa magazina në rrugët anësore.

Me zhvillimin e Ferizajit në dekadat e fundit të shekullit të kaluar (sh.XX), kur ndikimi i kulturës evropiane u ndje në pjesën qendrore të Gadishullit Ballkanik, Ferizaji mori shumë pak karakter turko-oriental. I njëjti, nuk ka as një çarshi të veçantë si qytetet e tjera të Kosovës, por,

_______________

6 B. Nushiq: ose. cit., libër Unë, f. 90. Megjithatë, Nushiq në vëll. II të së njëjtës pjesë në f. 64 thotë se ky vend ka 400 shtëpi dhe 150 dyqane, dhe sipas Cvijiqit (Osnove III, f. 1269) në atë kohë kishte 400 shtëpi dhe 200 dyqane.

siç e përmendëm më herët, ai shtrihet përgjatë gjithë qytetit, (rruga e saj e mesme dhe më e madhe), në fakt nuk është një pazar i vërtetë. Karakteri i pazarit të vërtetë humbet edhe nga fakti që ka ndërtesa dhe shumë dyqane, në katin e parë. Në përgjithësi, Ferizaji jep përshtypjen e një qyteti modern. Këtë përshtypje e përforcon edhe më shumë stacioni hekurudhor në qytet, si dhe

një numër i konsiderueshëm magazinash të bukura tregtare. Karakterin turko-lindor të këtij qyteti të vogël, i japin dyqanet e vogla dhe të mbushura me materiale druri,dërrasa, si dhe një numër i mirë shtëpish, veçanërisht ato shqiptare myslimane – me oborre të rrethuara me avli. Me shpërnguljen e myslimanëve, të cilët do të zëvendësohen nga popullata serbe, dhe me përparimin e vazhdueshëm të Ferizajit, ky, gjithnjë e më shumë po e humb karakterin turko-lindor dhe gjithnjë e më shumë po merr pamjen e një qyteti modern oksidental. Një numër i madh i shtëpive të bukura dhe moderne bie në sy në Ferizaj.

Përveç Ciganëve (Romëve), të cilët jetojnë të ndarë në mëhallën e tyre, nuk ka grupe të tjera etnike apo fetare të shtëpive. Më parë, vetëm muhaxhirët kishin mëhallën e veçantë, përkatësisht

Muhaxhirët dhe Mëhalla e Boshnjakëve. Pas L.I.B., edhe këto dy mëhallë fituan një popullsi të përzier, sepse serbët u vendosën në shtëpitë e blera nga disa muhaxhirë të dëbuar.

ZHVILLIMI EKONOMIK

Nga disa shtëpi të pagrupuara dhe një han, Ferizaji, pas ndërtimit të hekurudhës së Kosovës, u zhvillua në një qendër shumë të rëndësishëm dhe të avancuar në pjesën jugore të Kosovës. Bëhet “skela” jo vetëm për rrethinën e saj, në afërsi të së cilës nuk kishte qyteza e sheshe, por edhe për rrethinat e Prizrenit e të Gjilanit, si dhe për vetë këto qytete, importet dhe eksportet e të cilave deri atëherë kryheshin, kryesisht, në drejtime të tjera. Më pas, Ferizaji u bë një qendër dhe pikë eksporti për drithërat nga pjesa jugore e Kosovës dhe Moravës së Epërme, për “uzharinën”  gjilanase dhe rrushit e verës podrimçake.

Po kështu, tregtarët nga Prizreni dhe Gjilani filluan të merrnin mallra manufakturale dhe të  fabrikuara nga Shkupi dhe Selaniku nëpërmjet Ferizajit. Në lidhje me këtë eksport dhe import, në të hapen dyqane për këto qëllime. Përveç ish-hanit të Ferizit dhe hanit të ri të Abdul aga Prizrenit, të cilët përdoreshin si akomodim për udhëtarët, Abdul aga i lartpërmendur, në shoqëri me Sinadinin nga Prizreni, hapi një dyqan komesariati, përmes të cilit filloi të qarkullonte i gjithë malli i importuar në Prizren dhe Gjilan. Së shpejti, pas tyre vijnë Kurti dhe Santiqi, Cincarë nga Gopeshi, të cilët morën përsipër të gjitha eksportet e drithit nga ky vend.

Pas tyre, Katolikët arbanasë nga Prizreni dhe Shkodra emigruan si tregtarë drithërash nga viti 1882 deri në vitin 1890, ndërsa nga viti 1890 deri më 1900, familje të tjera vllehe (Cincare) nga Maqedonia. Në vitin 1894 emigroi edhe Sllavkoviqi nga Prizreni – si tregtar i drithit.

Përkundër këtij numri të këtyre tregtarëve të drithërave, kjo tregti ende rezulton të jetë shumë fitimprurëse dhe për shkak të saj, tregtarët emigruan në Ferizaj edhe pas vitit 1900. Në atë kohë u shpërngulën disa tregtarë nga Gjakova. Të gjithë këta tregtarë drithërash, merreshin edhe me tregti të tjera. Dyqanet e tyre thjesht ishin të përziera, ishte në dyqanet ku matej drithi, dhe më pas transferoheshin në magazina, disa nga mallrat ushqimore-koloniale dhe të prodhuara. Që nga viti 1900, qyteti ishte rritur mjaft, dhe lloje të veçanta tregtie mund të kryheshin me sukses, kështu që, përveç një numri të madh banorësh të Gjakovës, të cilët iu përkushtuan tregtisë së drithit, disa prej tyre iu përkushtuan, thjesht, tregtisë koloniale, madje edhe asaj prodhuese. Menjëherë pas kësaj, u hapën dyqane të tjera me një lloj mallrash të veçantë, dhe deri atëherë dyqanet e përziera ruanin vetëm artikullin e tyre më të rëndësishëm – drithin.

Krahas emigrimit të tregtarëve emigrojnë edhe artizanët. Më parë vijnë zejtarët, puna e të cilëve lidhet me ushqimin e popullsisë. Bukëpjekësi i parë ishte Mila Andrejiq, një katolike arbanase nga Zuma e Shqipërisë së Veriut, dhe kasapi i parë ishte Dima Pavlović, një serbe nga Prizreni. Me forcimin e sheshit, artizanët u shpërngulën në Ferizaj, prodhimet e të cilëve mund të plotësonin jo vetëm nevojat e qytetit, por edhe rrethinat e tij. Shumica e zejtarëve vinin nga Prizreni: poçarët (Milenkoviqi), bojaxhinjtë (Luka Prizreni), këpuctarët (Vëllezërit Bashiqi), farkëtarët (Sinkoviqi, e pas tyre Grkoviqi nga Rahoveci). Në fillim, disa nga muhaxhirët boshnjakë punuan në tregtinë terciare, dhe, nga viti 1900 – disa Arbanasë nga Gjakova dhe familja serbe Viqentijeviqi-nga Prishtina.

Marangozët e parë (në vitin 1905) ishin Bozhoviqët nga Prishtina, kurse teneqexhinjtë e parë ishin Kotorçeviqët nga fshati fqinj Gatnje, të cilët këtë zanat e mësuan në Prizren.

Më vonë, disa zanate kaluan në duart e të ardhurve nga fshatrat përreth, e, pas kësaj, kishte edhe të ardhur të mëvonshëm nga Prishtina, nga Gjilani, por përgjithësisht mund të thuhet se pazari në Ferizaj është krijuar nga tregtarë dhe zejtarë të ardhur nga Prizreni. Edhe tani, me përjashtim të Cincarëve (Vllehëve), dyqanet më të rëndësishme tregtare dhe zejtare, janë në duart e prizrenasve. Dhe, nëse deri vonë Ferizaj ishte i banuar kryesisht nga myslimanë, sidomos për emigrantët nga Serbia dhe Bosnja, dyqanet në pazarin e tij ishin kryesisht në duart e serbëve ortodoksë. Përderisa një numër i konsiderueshëm i dyqaneve tregtare janë ende në duart e muslimanëve, deri atëherë të gjitha tregtinë dhe zejet e tjera i bënin serbët dhe një numër i vogël arbanasësh katolikë. Dyqanet e vetme terciare janë në duart e myslimanëve Arbanasë nga Gjakova.

Ferizaji është kryesisht një vend tregtar. Nuk ka shumë tregti në të. Krahas zanateve të përmendura, së fundmi kanë përfshirë edhe zejet e argjendarisë dhe rrobaqepësisë. Deri në dekadën e parë të sh.XX, vetëm muhadirët e popullsisë së saj ishin të interesuar për bujqësi, kurse çerkezët gjithashtu ishin të interesuar për kirixhilluk. Disa fshatarë nga zona përreth që tani merren me bujqësi, u vendosën në pronat e blera të muhaxhirëve dhe kolonëve të dëbuar nga Hercegovina dhe Mali i Zi. Ciganët (Romët) janë farkëtarë, pastrues, punëtorë hekurudhor, punëtorë krahu  dhe teneqexhinj e kallajxhinj nëpër fshatra.

POPULLSIA

Dhe, kur Ferizaji filloi menjëherë të tërheqë tregtarë dhe zejtarë pas ndërtimit të hekurudhës së Kosovës, kolonët e parë të tij ishin vetëm burra të rritur. Edhe deri në vitin 1878, banorët e saj ishin kryesisht vetëm burra. Kështu, familjet e Prizrenit të emigruar, kanë jetuar në Prizren, po ashtu edhe tregtarët Vllehë jetonin këtu pa familje. Kur me ardhjen dhe vendosjen e muhaxhirëve nga Serbia dhe Bosnja, këtu u ndërtua një vendbanim më i madh dhe kështu u krijua siguria më e madhe. Këta tregtarë ndërtuan shtëpi dhe sollën familjet e tyre. Tregtarë dhe artizanë të tjerë, të vendosur më vonë, gjithashtu vinin shpesh pa familje, dhe pas një viti apo më shumë, nga ndërtimi i një shtëpie, ata do të sillnin familjet e tyre. Po kështu, disa vinin si shërbëtorë ose ndihmës dhe, me kursimet e fituara, hapnin dyqane, ndërtonin shtëpi dhe sillnin familjarët e tyre.

Rritja e popullsisë së këtij qyteti ishte shumë e shpejtë.

Në kohën e kalimit të Cvijiqit në të (1900), mendohej se kishte rreth 400 shtëpi. Pas çlirimit, Nikadini, që në fakt është një fshat më vete, 1 km larg, u përfshi në përbërjen e qytetit si lagje (në juglindje të qytetit).  Së bashku me Nikadinin, Ferizaji kishte 728 shtëpi me 3.529 banorë në vitin 1921, dhe, sipas regjistrimit të vitit 1931, në Ferizaj kishte 1.026 shtëpi me 5.193 banorë (përsëri së bashku me Nikadinin).

Sipas shënimit të njëjtë, ky vendbanim kishte 475 shtëpi ortodokse me 2244 banorë, 492 shtëpi myslimane me 2691 banorë dhe 59 shtëpi katolike me 258 banorë. Nëse zbriten 56 shtëpi, aq sa ka Nikadini, atëherë vetë qyteti ka 970 shtëpi, nga të cilat 463 janë ortodokse, 448 janë myslimane dhe 59 janë katolike. Në mesin e ortodoksëve ka më së shumti serbë;

Cincarët (Vllehët) dhe Ciganët (Romët) janë të përfaqësuar në numër të parëndësishëm, i pari me 12, dhe i dyti me 22 shtëpi. Në mesin e myslimanëve ka më së shumti arbanasë, pjesa tjetër në numër të parëndësishëm, serbët me: 8 dhe romët me 37 shtëpi. Katolikët janë në pjesën më të madhe të kombësisë shqiptare; Janë vetëm 5 shtëpi të katolikëve serbë, të cilët janë shpërngulur nga Janjeva 2-3 vjet më parë.

Ashtu si popullsia e Ferizajit është e ndryshme përsa i përket feve dhe etnive, po ashtu është e ndryshme – siç e kemi parë nga prezantimi i deritanishëm – edhe për nga lashtësia e saj, pra sipas vendeve prej nga është shpërngulur. Këtu, vetëm gjinitë më të rëndësishme do të renditen me emër; sidomos ato që patën ndikim në zhvillimin e qytetit dhe në jetën ekonomike të tij.

Nga Prizreni me: 1) Serbët ortodoksë: Sinadiniqi, Pavloviqi, Milenkoviqi, Slavkoviqi, Despotoviqi, Galiqi, Bashiqi, Sinkoviqi, Stamenkoviqi; 2) Cincari: Konstantinoviqi; 3) Katolikët Arbanasë: Kurti, Sebiqi, Fanda, Gjoni.

Nga Prishtina ka vetëm serbë ortodoksë. Këto janë: Bozhoviqi, Tijeviqi, Pantetoviqi dhe Na-nazhriqi.

Arbanasët myslimanë nga Prishtina – si spahinj dhe xhumrukçinj, janë: Gjeli dhe Shilegi. Ata do të shpërngulen pas L I B.

Ka vetëm arbanasë myslimanë nga Gjakova. Ata janë: Zherka, Gashi, Haxhi Miftare dhe Kurshumli. Ky i afërm i fundit ka emigruar nga Gjakova, përndryshe është muhaxhir nga Kurshumlia.

Nga Shkodra ka vetëm arbanasë katolikë. Ata janë: Rosi dhe Roki. Nga rajoni i Shkodrës, nga fshati Zuma, është familja arbanase katolike, Andrea.

Cincarët (Vllehët) nga Gopeshi: Santiqi, Kurtiqi, Nikoliqi, Dediqi, Dorçe, Erka, Diniqi dhe Cangari. Nga Gopeshi ishte edhe fisi tjetër vlleh i Maznit, i cili u shpërngul në Shkup në vitin 1910. Nga Nizhopolje (afër Gopeshit) është fisi vlleh Parafesta.

Shumica e emigrantëve nga Bosnja dhe Hercegovina (55 shtëpi) u shpërngulën në Turqi pas Luftës I  Ballkanike.  Tani ka vetëm 5 familje me 8 shtëpi. Ata janë: Kovaçeviqi ose Haxhi Mustafiqi (nga Sarajeva), Isoviqi (nga Rogatica), Mehmedoviqi (nga Lijevno), Arapoviqi (nga Otoka e Krajinës boshnjake) dhe Osmanoviçi (nga Trebinja).

Emigrantët nga Serbia tani përbëjnë rreth 50 shtëpi. Këta janë Arbanasët, të cilët u tërhoqën nga fshatrat Toplicë dhe Jabllanik – pas viteve 1877-78. Tashmë mbiemrat e tyre bazohen në fshatrat nga janë shpërngulur, si: Pllana, Stublla, Popovci, Devça etj. Dhe prej tyre, pas Luftës Parë Ballkanike, një pjesë e madhe (mbi 40 shtëpi) u shpërngulën në Turqi. Ndër të shpërngulurit nga Serbia ishin 6 shtëpi të çerkezëve, të ardhur nga Nishi. Ata më vonë u shpërngulën për në Turqi, menjëherë pas L.I.B.

Shumica e romëve kanë emigruar nga fshatrat e Kosovës. Ka edhe romë ortodoksë nga Morava e Epërme, dhe romë myslimanë  – gjithashtu nga Podrimja e Prizrenit. Rreth fundit të shekullit të kaluar (sh. XX), disa romë ortodoksë u konvertuan në Islam për shkak të martesës me gratë rome muslimane. Prandaj, tani ekzistojnë disa familje rome, të cilat janë pjesërisht Ortodokse dhe pjesërisht Islame. Kështu, për shembull, Romët myslimanë “boshnjakë” (3 shtëpi) dhe romët ortodoksë (1 shtëpi) një familje. Shtëpitë e islamizuara të kësaj familjeje quheshin boshnjake për shkak të konvertimit të tyre në islam.

Banorët që para ndërtimit të linjës hekurudhore, jetonin në varoshin Gogiqi ishin Arbanasët nga fisa Krye Zi. Shereti është jashtë vendbanimit, pjesë e fshatit, d.m.th., fshati i tanishëm i veçantë Nerodimja në Ferizaj. Shtëpia e Feriz Sheshivarit u shpërngul në Turqi pas Luftës Ballkanike.

BURIMI I REFERENCAVE

Si përfundim të këtij shkrimi, është e  arsyeshme dhe nevojshme që të theksohet se, për këtë jemi mbështetur kryesisht  në të dhënat e paraqitura në revistën (në gjuhën serbo-kroate të viteve 30-ta të shekullit të kaluar), Glasnik Skopskog Naučnog Druśtva  (Gazeta e Shoqërisë Shkencore të Shkupit) dhe, këtu nuk jemi për të gjykuar për objektivitetin dhe vërtetësinë e fakteve dhe të dhënave të parashtruara, sepse, “e vërteta ka nevojë për dy njerëz: një që e thotë dhe tjetri që e kupton”.