VEPRA E VILHELME VRANA HAXHIRAJ, LETËRSIA E NDALUAR, LETËRSIA E RIKTHYER, LETËRSIA E REZISTENCËS MORALE
Në 81 vjetorin e lindjes së shkrimtares Vivra
Nga Dr. Mujë Buçpapaj, Gazeta Nacional
“Vilhelme Vrana Haxhiraj është shembull paradigmatik i shkrimtares së ndaluar, e cila pas rënies së realizmit socialist nuk u hakmor estetikisht, nuk u fsheh pas eksperimentit formal, por ndërtoi një opus të gjerë, etikisht të qëndrueshëm dhe estetikisht të lexueshëm”.
Vilhelme Vrana Haxhiraj i përket kategorisë së shkrimtarëve të ndaluar strukturalisht, jo vetëm të censuruar, por të përjashtuar nga vetë sistemi i prodhimit letrar gjatë realizmit socialist. Ndryshe nga autorët e toleruar me kompromis ideologjik, ajo u privua nga e drejta ontologjike, qenësore e shkrimit publik, duke e vendosur krijimtarinë e shkrimtares shqiptare në paradigmën e asaj që filozofi francez Paul Ricoeur (1913–2005) do ta quante “kujtesë e shtypur.”
Pas vitit 1990, letërsia e saj nuk shfaqet si risi artificiale, por si rrëfim i akumuluar për dekada, çka shpjegon densitetin tematik, shumësinë gjinore dhe urgjencën morale të shkrimit. Ajo lëvroi me sukses çdo zhaner letrar dhe publicistik, një pjesë e të cilave i ka botuar tek Botimet Nacional Tiranë.
Letërsia shqiptare e gjysmës së dytë të shekullit XX nuk mund të kuptohet plotësisht pa analizuar kategorinë e shkrimtarëve të ndaluar, autorë të cilëve nuk iu mohua vetëm botimi, por vetë e drejta e ekzistencës publike si subjekt krijues. Në këtë kategori, shkrimtarja Vilhelme Vrana Haxhiraj përfaqëson një rast paradigmatik: një autore me formim intelektual të plotë, me prirje të hershme letrare, por e përjashtuar sistematikisht nga hapësira e botimit gjatë realizmit socialist (1944-1990).
Letërsia e saj pas vitit 1990 nuk është produkt i tranzicionit, por shpërthim i një krijimtarie të akumuluar për dekada në heshtje, çka i jep veprës së saj densitet tematik, urgjencë morale dhe një shtrirje të pazakontë gjinore.
Vilhelme Vrana Haxhiraj është qartazi një rast paradigmatik i autorësisë së ndaluar gjatë realizmit socialist, e cila pas vitit 1990 rikthehet në hapësirën letrare shqiptare me një opus voluminoz, të shumëllojshëm në gjini dhe me peshë të veçantë etike, estetike dhe historike.
Kjo analizë e shkurtër por që do ta zgjeroj në të ardhmen, mbështetet në parimin se letërsia e saj nuk mund të lexohet jashtë kontekstit të dhunës ideologjike, por as të reduktohet në dëshmi biografike: ajo përbën një sistem estetik më vete, që meriton analizë të strukturuar sipas gjinive.
Përndjekja klasore, burgosja e familjarëve dhe mohimi i profesionit e shndërruan jetën e Vilhelme Vrana Haxhiraj në atë që Hannah Arendt do ta quante “biografi nën dhunë politike”. Kjo dhunë nuk prodhoi heshtje krijuese, por internacionalizëm të fjalës, që pas vitit 1990 u shndërrua në një nga opuset më voluminoze të letërsisë shqipe.
Në romanet e saj autobiografike, narratorja shpesh artikulon ndjesinë e jetës së jetuar në kufi me mohimin, ku njeriu ekziston, por nuk njihet. Kjo përvojë përbën boshtin etik të gjithë veprës së saj.
Poezia e Vranarit nuk ndjek eksperimentimin formal të brezit postmodern shqiptar, por kultivon një lirizëm etik, ku fjala nuk zbukuron dhimbjen, por e bart atë si dëshmi.
Figura dominante është loti, pritja, rrënja, heshtja, të cilat funksionojnë si simbole të traumës kolektive. Metafora nuk është hermetike, por komunikuese, duke ruajtur lidhjen me lexuesin.
Në këtë aspekt, ajo qëndron më afër poezisë së Natasha Lakos në intensitet emocional, por pa thyerjen radikale të gjuhës; ndërsa në plan evropian, afrohet me Ëisłaëa Szymborska-n, për qartësinë etike të fjalës.
Proza e shkurtër e Vranarit përbën bërthamën më të dendur estetike të veprës së saj. Personazhi është zakonisht njeriu i zakonshëm i shtypur, jo heroi i madh.
Konflikti është moral dhe psikologjik, jo ideologjik.
Tregime dhe novela, si “Mamaja”, “Çmimi i dualizmit”, apo “Dashuria plagoset… por nuk burgoset”,Virtyti faljes,Kurth; Amaneti, funksionojnë si miniatura tragjike, të krahasueshme me prozën e Fatos Kongolit, por me një theks më të fortë gjinor dhe etik.
Romanet e Vranarit përfaqësojnë projektin e saj më ambicioz letrar. Romanet si “Dhembje nëne”, “Ringjallur si Krishti”, “Unaza e prangosur” dhe “Ankthi i së vërtetës” ndërtojnë një epikë të rezistencës njerëzore, ku historia nuk idealizohet, por rrëfehet nga poshtë.Në këtë drejtim, ajo krahasohet me Ismail Kadarenë në përdorimin alegorik të historisë, por më drejtpërdrejt me Herta Müller, në shkrimin e traumës pa maskë alegorike.
Vranari shfaqet si autore poliedrike, ku letërsia kalon në studim, dhe studimi ruan frymën letrare. Studimet historike dhe filozofike janë të ngarkuara me ndjenjë etike, jo neutralitet akademik steril.Eseja e saj është më afër eseistikës morale të Václav Havel-it, sesa akademizmit klasik.
Publicistika e Vranarit është formë e rezistencës aktive. Shumë prej shkrimeve te saj jane botuar rregullisht ëe gazeten letrare Nacional.
Gjuha e publicistikës së saj është e drejtpërdrejtë, argumentuese, pa retorikë boshe.Temat e grave, emigracionit, identitetit kombëtar e vendosin në vijimësinë e publicistikës së Musine Kokalarit, por në kushtet e demokracisë së brishtë.
Në letërsinë për fëmijë, Vranari nuk shmang etikën, por e përshtat atë.Fabula dhe përralla funksionojnë si transmetim vlerash, jo si moralizim dogmatik. Kjo e afron me traditën e Gianni Rodari-t, në dimensionin edukativ dhe imagjinativ.
Vilhelme Vrana Haxhiraj është shembull paradigmatik i shkrimtares së ndaluar, e cila pas rënies së realizmit socialist nuk u hakmor estetikisht, nuk u fsheh pas eksperimentit formal, por ndërtoi një opus të gjerë, etikisht të qëndrueshëm dhe estetikisht të lexueshëm.
Vepra e saj përbën sot një arkiv të gjallë të kujtesës shqiptare, që meriton jo vetëm lexim, por kanonizim kritik dhe përfshirje në studimet krahasuese evropiane.
Letërsia shqipe pas rënies së realizmit socialist u përball me tri sfida madhore: çlirimin nga modeli ideologjik, rikthimin e zërave të ndaluar, ndërtimin e një gjuhe të re estetike.
Në këtë kontekst, Vilhelme Vrana Haxhiraj nuk është thjesht pjesë e brezit post-1990, por përfaqëson një rast të veçantë të autorësisë së vonuar, e cila hyn në letërsi jo si fillestare, por si autore e formuar moralisht dhe estetikisht në heshtje.
Në letërsinë e re shqiptare pas 1990-ës, Vilhelme Vrana Haxhiraj zë vendin e shkrimtares së ndërgjegjes historike, një profil që mungon ndjeshëm në panoramën letrare të tranzicionit.
Letërsia e ndaluar shqiptare përfshin autorë që u burgosën, u internuan, ose u privuan nga botimi për arsye politike e biografike.Vilhelme Vrana Haxhiraj i përket kategorisë më të rëndë të kësaj letërsie, shkrimtare e ndaluar pa asnjë vepër të botuar gjatë diktaturës, pra e përjashtuar totalisht nga sistemi letrar.
Në këtë aspekt, ajo qëndron në të njëjtin horizont etik me Musine Kokalarim, Arshi Pipen, Pjetër Arbnorin, Visar Zhitin etj.
Ajo e ndërtoi gjithë veprën e saj pas rënies së regjimit, duke e shndërruar letërsinë e ndaluar në letërsi të rikthyer dhe të plotësuar.
Në letërsinë e ndaluar shqiptare, Vilhelme Vrana Haxhiraj zë vendin e autores që dëshmon jo vetëm për dhunën e regjimit, por për pasojat e saj afatgjata mbi njeriun dhe shoqërinë.
Letërsia e grave shqiptare pas vitit 1990 ka qenë një nga zhvillimet më të rëndësishme kulturore. Brenda saj dallohen disa profile, shkrimtare introspektive, shkrimtare eksperimentale, shkrimtare të angazhuara shoqërisht.
Vilhelme Vrana Haxhiraj nuk përputhet plotësisht me asnjërën prej këtyre kategorive, sepse ajo sjell: një zë femëror të formuar nga dhuna historike, por edhe një subjekt femëror që nuk kërkon vetëm emancipim personal, por drejtësi historike dhe shoqërore.
Ndryshe nga keta autore bashkëkohore që fokusohen në trupin, identitetin seksual apo urbanitetin modern, Vranari vendos në qendër: nënën, familjen, gruan si bartëse e kujtesës kombëtare.
Në letërsinë e grave shqiptare të tre dekadave të fundit, Vilhelme Vrana Haxhiraj zë një vend të veçantë dhe të papërsëritshëm, si shkrimtare e etikës së feminitetit rezistent, jo thjesht e identitetit gjinor. Letërsia postkomuniste shqiptare shpesh ka lëvizur midis dy ekstremeve: mitizimit të së kaluarës, ose relativizimit të krimit ideologjik.
Vepra e Vranarit nuk bie në asnjërin ekstrem. Ajo nuk idealizon viktimën, nuk e justifikon dhunuesin, dhe nuk e shndërron traumën në spektakël estetik.
Në këtë kuptim, ajo përfaqëson atë që kritika evropiane e quan “realizëm etik post-totalitar”, i krahasueshëm me nobelisten Herta Müller, apo me hungarezin Imre Kertész( 1929– 2016) një nga shkrimtarët më të rëndësishëm evropianë të shekullit XX dhe fitues i Çmimit Nobel për Letërsi 2002, i njohur botërisht si shkrimtari i përvojës së totalitarizmit dhe i traumës ekzistenciale.
Në letërsinë postkomuniste shqiptare, Vilhelme Vrana Haxhiraj zë vendin e shkrimtares së kujtesës morale, që ka sjellë jo vetëm përvojën e vuajtjes nën regjimin komunist, por edhe një gjuhë dhe stil letrar të ri, autentik dhe të qëndrueshëm estetikisht.
Vilhelme Vrana Haxhiraj zë një vend të nderuar dhe të merituar në letërsinë shqipe të pas 1990-ës, pasi ajo ka nje profil të veçantë dhe autentik; ka kontribuar në ripërcaktimin e letërsisë së ndaluar si letërsi aktive dhe jo memoriale, si dhe ka sjellë një gjuhë letrare etike, që pasuron letërsinë postkomuniste shqiptare.
Nëse historia letrare shqiptare e pas viteve 1990 do të shkruhet me ndershmëri kritike, emri i Vilhelme Vrana Haxhiraj do të zërë vend jo periferik, por strukturor, në hartën e saj.
Në letërsinë postkomuniste shqiptare, Vilhelme Vrana Haxhiraj zë vend si shkrimtare e kujtesës morale, që ka sjellë jo vetëm përvojën e vuajtjes nën regjimin komunist, por edhe një gjuhë dhe stil letrar të ri, autentik dhe të qëndrueshëm estetikisht.
18 Dhjetor, 2025
