VAZHDIMËSIA E ILEGALES SHQIPTARE NGA VITI 1945 DHE DEMONSTRATAT STUDENTORE TË VITIT 1981 ( 3 )

(sipas dokumenteve sekrete të Komitetit Krahinor të L.K.K- së dhe të K.Q të LKS-së të Serbisë)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Format e veprimtarisë ilegale

Kur fjala bëhet kryengritje

Në errësirën e kohës, kur fjala e lirë ishte mbyllur në pranga dhe mendimi duhej të vishej me maska, organizatat dhe grupet ilegale që vepronin në Kosovë e gjetën gjuhën e tyre – një gjuhë të heshtur në zë, por të fuqishme në zemër, të thjeshtë në formë, por të thellë në përmbajtje: gjuhën e parullës, të trakteve dhe të afishes.

Kjo ishte gjuha e nëndheshme e qëndresës, fjala që nuk lejohej të thuhej në publik, por që gdhendej në muret e qytetit, që shpërndahej tinëz natën, që përhapej në duar të ngrohta dhe zemra të përvëluara nga malli për liri. Parullat me përmbajtje patriotike ishin forma më e përhapur e kësaj veprimtarie, një mënyrë për të thënë të pathënën, për të shpalosur të ndaluarën, për të zgjuar ndërgjegjen e një populli që nuk pranoi të flejë në prehrin e padrejtësisë.

Ato shkruheshin me dorë të dridhur, por me zemër të qëndrueshme; ngjiteshin nëpër mure, nëpër dritare, në hyrje shkollash e fabrikash, si një thirrje e heshtur që bëhej britmë në mëngjesin tjetër, kur sytë e njerëzve i lexonin dhe zemrat e tyre rrihnin më fort. Ishin fjalë që shpërthenin si gjëmime të heshtura kundër një sistemi që përpiqej të fshinte çdo ndjenjë të identitetit kombëtar.

Traktet dhe afishet u bënë si fletë të padukshme të një libri që nuk mund të botonte askush, por që lexohej nga të gjithë. Ato shpërndaheshin sidomos në momente të caktuara – kur ndonjë delegacion nga “lart” vizitonte Kosovën, kur festa jugosllave përpiqej të mbulonte realitetin me ceremoni, ose kur afroheshin festat tona kombëtare, të mohuara nga sistemi, por të paharruara nga zemra.

Ishin këto çaste kur fjala e nëndheshme merrte formën më të zjarrtë, kur idealet e fshira nga librat zyrtarë ngjalleshin nëpër copëza letre, në copë mur, në një fjali të shkruar me shkumës apo bojë të thjeshtë, por me përmbajtje që digjte – kundër okupimit, kundër tiranisë, kundër shtypjes që rëndonte mbi supet e shqiptarëve.

Në çdo parullë jehonte e njëjta kërkesë: Liri. Barazi. Republikë. Në çdo fletë rrezatonte e njëjta dritëz – shpresa për një të nesërme ku fjala të mos duhej të fshihej më, ku kombi të fliste me zë të plotë, ku të drejtës së shqiptarëve t’i jepej vendi i merituar.

Kështu, organizatat ilegale e shndërruan fjalën në armë, letrën në mburojë, shkrimin në revoltë të heshtur, duke përhapur në heshtje një lëvizje që e përgatiste popullin për zgjimin, për vetëdije, për qëndresë. Ishin këto parulla, këto fjalë të thjeshta e të zjarrta, që u bënë histori të pashkruar, por që jetojnë ende në kujtesën e një populli që, edhe kur s’kishte tribunë, gjeti një mur ku të shkruante atë që zemra nuk mund ta mbante më brenda.

Një amanet që nuk shuhet – gjakimi për Republikën

E tërë kjo lëvizje, kjo frymë që frynte nën sipërfaqe, kjo betejë e heshtur dhe e zjarrtë njëkohësisht, kishte vetëm një qëllim të shenjtë, një ideal që s’mund të fshihej në letër apo të mbytej në dosje: që Kosova të bëhej Republikë. Ishte kjo kërkesë e thjeshtë në fjalë, por e madhe në përmbajtje, që qëndronte si një yll udhërrëfyes në zemrën e çdo ilegalisti, në frymëmarrjen e çdo të riu që endej nëpër rrugët e dijes, në çdo fjalë që shkruhej tinëzisht në mure, në trakte, në zemra.

Ky nuk ishte një kapric politik, as një ambicie e një brezi të caktuar. Jo – kjo ishte amaneti i të parëve, gjakimi i trashëguar nga gjeneratat që kishin luftuar, vuajtur, ëndërruar, nga ata që kishin parë të ndarë kombin, por nuk kishin pranuar të ndahen nga shpresa. Kjo kërkesë ishte një vazhdimësi, një ecje drejt një horizonti që nuk ndalej dot me pranga, me burgje, me heshtje të detyruar.

Edhe kur sistemi përpiqej të shfaqte qetësi në sipërfaqe, në thellësi nënrrjedhat patriotike gëlonin. Sipas të dhënave të vetë shërbimeve të brendshme, nga 1981 deri më 1986, ishin zbuluar 8 organizata ilegale dhe 88 grupe të vogla rezistence, të shpërndara nëpër qytete, në shkolla, në rrethe të padukshme, por të gjalla, të organizuara, të pathyeshme.

Shumica e këtyre organizatave kishin zanafillën pas vitit 1981, si pasqyrim i valës së madhe të vetëdijes që u ngjall me demonstratat studentore, por një pjesë e tyre ishin vijimësi e organizatave më të vjetra, që kishin mbijetuar përtej viteve, përtej përndjekjeve, përtej burgjeve. Ato ishin rrënjë të thella që nuk i kishte prekur dot asnjë dorë sigurimi, dhe tani po çelnin sërish, në forma të reja, me njerëz të rinj, por me të njëjtin frymëzim – Kosova – Republikë. Ishte kjo kërkesë që i mblidhte të gjithë në një vijë: të vjetrit që ktheheshin nga burgjet për të vazhduar misionin, dhe të rinjtë që nisnin rrugën me idealin në zemër dhe fjalën në dorë. Ishte kjo kërkesë që e mbante të gjallë çdo përpjekje, që u jepte kuptim çdo aksioni, që bënte që fjala e shkruar në një mur të rëndonte më shumë se çdo fjalim zyrtar.

Sepse një popull që kërkon liri, nuk mund të ndalet, dhe një popull që kërkon Republikë, nuk mund të bindet me autonomi të cunguar apo me heshtje të imponuar. Organizatat ilegale ishin zëri i nëndheshëm i këtij refuzimi, dhe trupi i organizuar i një shprese që po zgjerohej nga dita në ditë.

Dhe ndonëse shumë prej tyre u zbuluan, shumë të tjera mbetën të padukshme, të pakapshme – si fryma e një ideali që nuk mund ta lidhësh me zinxhirë. Sepse nuk janë numrat që përcaktojnë madhështinë e një lëvizjeje, por qëllimi që e mban gjallë. Dhe qëllimi ishte i vetëm, i kthjellët, i pandryshueshëm: Kosova – Republikë. Një fjalë që u shkrua në mure, në trakte, në mendje, në zemra – derisa erdhi koha të shkruhej edhe në histori.

Rikonsolidimi i organizatave ilegale në Kosovë pas vitit 1981

Rilindja e heshtur – kur ilegalja u bë rrugë e organizuar e qëndresës

Pas pranverës së zjarrtë të vitit 1981, kur studentët hodhën hapin që historia e priste prej kohësh dhe rrugët e Prishtinës u mbushën me thirrjen “Kosova – Republikë”, diçka e re lindi në shpirtin e qëndresës shqiptare. Ishte si një dritë që përshkoi nëpër errësirën e frikës, si një valë që zgjon thellësitë e detit – një rilindje e vërtetë e lëvizjes ilegale.

Kjo nuk ishte më ajo ilegalja e shpërndarë në pak duar, e ndërtuar me ndrojtje dhe me hapa të vakët. Jo. Pas vitit 1981, ilegalja shqiptare mori një formë të re – më e qartë, më e vendosur, më e gjerë. Ishte si një degë që më në fund kishte gjetur rrënjët e saj të thella dhe tani po lulëzonte me guxim, duke u përhapur në Kosovë e në viset e tjera shqiptare, në qytete e fshatra, në shkolla, në fabrika, në rrethe të ndriçuara nga vetëdija e re.

Radhët e saj masivizoheshin me shpejtësi, çdo ditë dikush i bashkohej heshturazi një ideali që tani nuk ishte më thjesht një frymë, por një rrjet, një strukturë, një organizatë që mbështetej në përvojë dhe përkushtim. Në këtë ringjallje, nuk mungonin as veteranët e qelive – ish-të burgosurit politikë, që sërish, pa drojë, dolën në skenë dhe rikthyen veten në pararojë të betejës për liri.

Por tani ata nuk ishin më thjesht të rinjtë e dikurshëm me zemër të zjarrtë dhe përvojë të pakët. Ata ishin burrat e pjekur të përkushtimit, që nga thellësitë e qelive të Jugosllavisë kishin dalë më të fortë, më të mençur, më të lidhur me njëri-tjetrin dhe më të gatshëm për të ndërtuar një qëndresë të qëndrueshme.

Në birucat e errëta të kazamateve jugosllave, ata nuk kishin qëndruar vetëm me mendimet e veta – aty kishin njohur të burgosur të tjerë nga nacionalitetet e ndryshme të Jugosllavisë, kishin këmbyer përvoja, kishin mësuar për mënyrat e organizimit, për format e mbijetesës, për teknikat e fshehjes dhe të komunikimit. Qelitë ishin kthyer në shkolla të rezistencës, në akademi të heshtura ku mësohej arti i durimit, i planifikimit, i konspiracionit dhe i guximit.

Dhe tani, me këtë dije të thellë, me këtë pjekuri të fituar nëpër netët e gjata të vetmisë, ata dolën sërish në udhëheqje – jo si heronj që kërkonin lavdi, por si shërbëtorë të një ideali që u kishte mbetur në gjak. Ata e dinin se çdo betejë fillon me organizim, se liria nuk fitohet vetëm me klithma, por me strategji, me durim, me një qëndresë të rrënjosur.

Kështu, rilindja e ilegales pas 1981-shit ishte më shumë se një proces organizativ – ishte një kthesë shpirtërore, një ngritje kolektive, një rritje e ndërgjegjes që nuk mund të ndalej më. Ishte fjala që shkruhej në heshtje, plani që endej në fshehtësi, guximi që rritej në çdo zemër, e sidomos në zemrat e atyre që tashmë e dinin mirë se rruga drejt lirisë nuk është e shpejtë, por është e sigurt – kur udhëhiqet me besim dhe dashuri për atdheun.

Sepse kur populli zgjohet dhe udhëhiqet nga bijtë që kanë vuajtur për të, liria nuk është më ëndërr – por është vetëm çështje kohe.

Frymëmarrja e pandalshme e rezistencës – historia e një organizate që s’vdiq kurrë

Në historinë e një populli që lufton për të drejtën e vet, organizatat ilegale janë si damarë të fshehtë të gjakut të lirisë – rrjedha të pandalshme që nuk shuhen as me burgje, as me heshtje, as me frikë. Ato vdesin vetëm nëse i harron zemra e njerëzve, por kur zemra rreh fort për atdheun, ato rilindin, marrin frymë sërish, në forma të reja, me njerëz të rinj, por me idealin e njëjtë.

Një nga shembujt më kuptimplotë të kësaj vazhdimësie të heshtur, por të palëkundur, është formimi i organizatës ilegale “Grupi Marksist-Leninist i Kosovës”. Ky grup nuk lindi rastësisht, as nga një moment rebelimi i përkohshëm – ai ishte bijë e një përpjekjeje të mëhershme, trashëgimtare e një rruge të gjatë dhe të dhimbshme që kishte filluar shumë më herët.

Ripërtëritja e kësaj organizate nuk ishte një fillim i ri, por një vazhdim i natyrshëm i një fryme që kurrë nuk kishte pushuar së ekzistuari. Ishin ish-anëtarët e pazbuluar, ata që kishin mbetur në hije, që nuk ishin zbuluar nga sigurimi as pas arrestimit të të tjerëve, që tashmë ringjallën frymën dhe strukturën e lëvizjes. Ata nuk u dorëzuan, nuk e ndalën rrugën, por mbartën në heshtje flakën që s’kishte lejuar të shuhej nëpër qelitë e errëta të pushtetit.

Për këtë qëndresë kaq të fortë dhe të qëndrueshme, merita nuk i takon vetëm strategjisë së fshehtësisë, por besës së thellë që lidhte këta njerëz me njëri-tjetrin. Ishte kjo ndjenja e besnikërisë së pathyeshme, që bëri që me gjithë arrestimet në radhët e “Grupit Revolucionar”, asnjë nuk tregoi emrat e shokëve, asnjë nuk shiti idealin për lirinë. Dhe pikërisht aty qëndronte forca e lëvizjes – te morali, te ndërgjegjja, te shpirti që nuk pranohej të nëpërkëmbet.

“Grupi Marksist-Leninist i Kosovës” nuk ishte thjesht një grup i ri, por një trashëgimi direkte e veprës së mëparshme, sidomos e punës së organizuar nga Kadri Osmani, një arsimtar i devotshëm, i lindur në Makresh të Poshtëm të Gjilanit më 1937. Ky burrë i heshtur dhe i vendosur, kishte krijuar në vitin 1969, në Universitetin e Prishtinës, një grup të fshehtë me një mision simbolik: të shënonte me dinjitet përvjetorin e demonstratave të vitit 1968 – atij momenti të parë të zgjimit të ri shqiptar, që shënoi ringritjen e kërkesës për liri dhe dinjitet.

Kështu, historia rrjedh si një lum i thellë dhe i nëndheshëm. Organizatat mund të ndalohen përkohësisht, njerëzit mund të burgosen, por idealet – ato nuk zhbëhen. Ato enden nëpër kujtesën e njerëzve, rriten në heshtje, bartën nga një brez në tjetrin, dhe rikthehen sa herë që e thërret koha.

Sepse në fund, historia e një populli nuk shkruhet vetëm nga ngjarjet që ndodhin me zhurmë, por nga aktet e guximit që ndodhin në heshtje. Dhe organizatat ilegale si kjo – që jetuan në terr, por mbollën dritë – janë kënga e nëndheshme e rezistencës sonë, jehona e një ideali që nuk u dorëzua, por u trashëgua si flamur nga dora e njërit tek tjetri, për të valuar një ditë në liri të plotë.

Fjala që ringjallet – saga e një qëndrese që nuk u përkul

Por si gjithmonë në historitë e atyre që guxojnë të shohin përtej errësirës, edhe rruga e Kadri Osmanit nuk mbeti pa plagë. Ai u zbulua dhe, si shumë të tjerë para tij, u dënua – një vit burg për një ideal që nuk mund të mbyllej në asnjë qeli. Por burgjet, ato strehë të përkohshme të padrejtësisë, nuk ishin vend ku zbehej vullneti – përkundrazi, ishin tempulli ku lartësohej besimi. Dhe Kadriu, sapo kaloi portat e lirisë fizike, nuk kërkoi pushim, por rrugën për të vazhduar luftën e tij të heshtur.

Ai u kthye në grupin e vet, në frymën e pandërprerë të qëndresës, dhe me një përkushtim edhe më të madh, filloi të shpërndante sërish afishe dhe parulla me përmbajtje kundër sistemit, kundër padrejtësisë, kundër robërisë së heshtur që rëndonte mbi supet e popullit shqiptar. Secila afishe ishte më shumë se një copë letër – ishte një klithmë e shkruar, një shpresë e ngjitur në mure, një zjarr i vogël që ndizte vetëdijen kolektive.

Në vitin 1973, ky grup hapi një kapitull të ri në veprimtarinë e tij patriotike – botimi i dy materialeve me përmbajtje të thellë kombëtare dhe i buletinit “Zëri i Kosovës”. Ky buletin nuk ishte thjesht një fletë informimi – ishte zëri i shpirtit të një populli që kërkonte të fliste lirshëm, që donte të tregonte plagët dhe ëndrrat e veta, që kërkonte të gjente vetveten në një pasqyrë tjetër nga ajo e pushtetit.

“Zëri i Kosovës” ishte zëri që nuk dëgjohej në valët e radio-ve zyrtare, ishte fjala që nuk botohej në gazetat e kontrolluara, ishte dëshira për të ndërtuar një medium të së vërtetës, qoftë edhe në fshehtësi, qoftë edhe me rrezik. Në faqet e tij, shkruanin shumë anëtarë të grupit – me guxim, me vizion, me pseudonime që mbulonin emrat, por jo zërin. Ishin fjalë që bartnin më shumë se thjesht ide – bartnin pasionin e një lëvizjeje që nuk pranoi të heshtë.

Por, si në çdo rrugë të ndritshme që ecën nëpër hijet e dhunës, edhe kjo veprimtari nuk mbeti pa ndëshkim. Një vit më pas, grupi u zbulua. Mbi ta ra përsëri dora e rëndë e shtetit, dhe pesë emra u shtuan në listën e atyre që sakrifikuan lirinë për një liri më të madhe:
– Xhafer Shatri,
– Binak Ulaj,
– Kadri Osmani,
– Metë Shatri,
– Jashar Alija.

Por as prangat, as burgjet, as dosjet e sigurimit nuk ishin fundi i kësaj historie. Përkundrazi, ishin dëshmi të një epoke kur fjala bëhej akt, kur pena ishte më e fortë se zinxhiri, dhe kur një buletin ilegal kishte peshën e një manifesti kombëtar.

Sepse kur një popull guxon të shkruajë nën trysni, ai ka filluar të çlirohet. Kur nënshkruan me pseudonime, ai nënshkruan një betim të heshtur ndaj atdheut. Dhe kur arrestohet për një fjalë të thënë me guxim, ai në fakt ka bërë hapin më të madh drejt lirisë së vet.

Kjo është historia e fjalës që s’mund të shuhej, e zemrave që s’mund të ndaleshin, e një populli që e kërkonte të ardhmen edhe kur ajo dukej e largët. Sepse “Zëri i Kosovës” nuk ishte vetëm një buletin – ishte zëri i shpirtit të një kombi që nuk kishte më frikë të fliste.

Fjala që nuk heshti kurrë – historia e një zëri që sfidoi errësirën

Në një kohë kur fjalët duhej të peshoheshin me kujdes, kur mendimet e lira fshiheshin nën shtresa konspirative dhe shpirti i një kombi përpiqej të fliste në mënyra të fshehta, Hydajet Hyseni, një i ri me mendje të mprehtë dhe zemër të ndezur nga dashuria për atdheun, u bë një nga zërat më të hershëm dhe më të qëndrueshëm të lëvizjes ilegale në Kosovë.

I lindur në vitin 1954, në fshatin Përlepnicë të Gjilanit, Hydajeti do të bëhej më vonë një gazetar i “Rilindjes”, por përpara se fjala e tij të merrte formë në faqet e shtypit të ligjshëm, ajo kishte lëvizur nën tokë, në buletine të fshehta dhe traktate ilegale. Ishte që në ditët e para anëtar i grupit patriotik që do të nxirrte në dritë buletinin “Zëri i Kosovës”, një jehonë e shpresës që përhapej fshehurazi, por rrëmbente zemrat me përmbajtjen e saj.

Në këto faqe që kalonin dorë më dorë në errësirë, Hydajet Hyseni shkroi me pseudonimin “Hys Dërveni”, një emër që fshehte identitetin fizik, por jo zjarrin e mendimit. Ai shkroi me zemrën që digjte për të vërtetën, me mendjen që endej drejt lirisë, me penën që prekte plagët e një populli të nëpërkëmbur. Fjalët e tij ishin thirrje, ishin vetëdije, ishin fishekë të mendimit të lirë në një kohë që e ndalonte çdo shkëndijë të ndriçonte.

Edhe pse shumë aktiv në këtë veprimtari të guximshme, ai mbeti i pazbuluar, një zë që vazhdoi të shkruante në heshtje, një dritë që nuk mundi ta shuanin as bastisjet, as ndjekjet, as frika që përhapej si mjegull mbi tokën e Kosovës.

Ndërkohë, në vitin 1975, një tjetër grup ilegal, që gjithashtu kishte nisur rrugën e vet drejt çlirimit të mendjes shqiptare, ra në duart e pushtetit: Rexhep Mala, Hilmi Ramadani, Skënder Kastrati, Hasan Dërmaku e të tjerë u burgosën, por lëvizja nuk ndaloi. Ajo vetëm ndërronte formë, vetëm ndërtonte ura të reja.

Hydajet Hyseni, i mbetur jashtë rrjetës së zbulimit, vazhdoi rrugën, vazhdoi misionin. Bashkë me Mehmet Hajrizin, Gani Sylën dhe shumë të tjerë, ai ringjalli fuqishëm buletinin “Zëri i Kosovës”, duke botuar numrat 2, 4 dhe 5, tashmë nën firmën e Organizatës “Grupi i Marksistëve-Leninistëve të Kosovës”.

Ky buletin nuk ishte thjesht një publikim – ishte një dëshmi e gjallë se qëndresa jeton, edhe kur frymon në errësirë. Ishte një letër e dërguar nga zemra e popullit për vetë popullin, një fjalë që udhëtonte fshehtas, por që rriste dritën në mendje dhe ngrohtësinë në shpirt.

Nëpër duart që e shpërndanin, nëpër sytë që e lexonin me etje, “Zëri i Kosovës” ishte zëri i lirisë që po trokiste, ishte fryma që frynte kundër tiranisë, ishte kënga e re e një gjenerate që nuk pranoi më heshtjen si fat, por fjala si armë.

Dhe në këtë këngë të heshtur e të guximshme, Hydajet Hyseni mbeti një prej tingujve më të qëndrueshëm – i padukshëm për pushtetin, por i thellë në mendjet e atyre që kërkonin të jetonin ndryshe. Sepse kur një fjalë lind nga shpirti i popullit dhe përcillet me përkushtim, ajo nuk vdes kurrë – ajo vetëm pret çastin e vet për të ndriçuar historinë.

(vijon)