VAZHDIMËSIA E ILEGALES SHQIPTARE NGA VITI 1945 DHE DEMONSTRATAT STUDENTORE TË VITIT 1981 (1)

(sipas dokumenteve sekrete të Komitetit Krahinor të L.K.K- së dhe të K.Q të LKS-së të Serbisë)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Vazhdimësia e organizatave ilegale shqiptare në Kosovë që nga viti 1945-1981

Në thellësitë e arkivave të një kohe të errët, ku burokracia e një shteti shtrinte hijen e saj mbi fatet e njerëzve, ekziston një dokument i vulosur me vulën e dy sekretariateve – të atij krahinor të Kosovës dhe atij republikan të Serbisë. Me numrin e tij të ftohtë 4000/1, datuar tetor 1986, ai flet me një gjuhë të rënduar nga dyshimi, nga frika e një pushteti që e ndiente veten të kërcënuar nga jehona e një kombi që nuk shuhej. Shënimi që e përcakton si “tepër sekret” nuk është veçse një mënyrë për të fshehur përmasën e vërtetë të asaj që në të vërtetë analizohet: shkaqet dhe burimet e ripërtëritjes së organizimit ilegal të shqiptarëve.

Një pushtet që mbështetet në forcë e dinakëri nuk sheh vetëm veprimet e një populli, por sidomos mendimet e tij, ëndrrat dhe idealet që e mbajnë gjallë. Dhe aty, në faqe të pluhurosura të dokumenteve të shtetit, përvijohet një përpjekje për të zbërthyer shpirtin e një lëvizjeje të pashuar. Theksi i raportit vendoset te organizatat ilegale politike që, pavarësisht represionit, kërkonin të krijonin hapësira për vetëdijen kombëtare dhe për diferencimin nga ideologjia e imponuar. Në sytë e autoriteteve, rreziku nuk vinte vetëm nga ata që organizoheshin në fshehtësi, por sidomos nga mënyra se si ata depërtonin në popull, në ndjenjat dhe në vetëdijen e tij.

Me një vëmendje të shtuar, raporti ndalet te rinia – shkollat dhe universitetet që bëheshin fushëbeteja të heshtura, ku idetë përpiqeshin të mbijetonin pavarësisht censurës dhe ndëshkimeve. Pushteti, i vetëdijshëm për fuqinë e dijes, kërkonte të ndalonte këtë depërtim të padukshëm, këtë rrënjëzim të mendimit të lirë në lëmin e arsimit, të kulturës dhe të shkencës. Sepse e dinin mirë: një komb që lexon, që mëson dhe që mendon nuk mund të mposhtet.

Në këtë analizë burokratike, e shkruar me një gjuhë të thatë dhe zyrtare, lexohet një frikë e fshehtë – frika nga ringjallja e një identiteti që nuk mund të shtypej me raporte, me survejim apo me dhunë. Dhe pikërisht kjo frikë, e gdhendur në letër, bëhet dëshmia më e qartë e një të vërtete të pashmangshme: asnjë regjim nuk mund ta ndalojë frymën e një populli që dëshiron të jetojë i lirë.

Në rrjedhën e viteve të mbushura me ankth dhe heshtje të sforcuar, dokumentet e pushtetit rrëfejnë një histori të pashkruar me fjalë, por të përvijuar në trysni dhe nënshtrim. Nëse i lexon mes rreshtave, në to shpaloset një e vërtetë e heshtur, një shqetësim i përhershëm i një pushteti që nuk mund të kuptonte as të pajtohej me frymën e një populli që nuk pranonte të tretet në errësirën e harresës.

I referohemi një dokumenti që na çon mbrapa në kohë, në vitet e para pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, në atë periudhë kur Kosova u përfshi dhunshëm në kornizën e Serbisë, kur kufijtë e shpirtit nuk u morën parasysh, kur gjaku u derdh, por e drejta nuk u njoh. Ishte një kohë kur përplasja midis popullit shqiptar dhe pushtetit serb nuk ishte vetëm një çështje administrimi, por një luftë mes identitetit dhe shtypjes, mes dëshirës për liri dhe përpjekjeve për nënshtrim.

Lufta e Drenicës nuk ishte thjesht një betejë e armatosur; ajo ishte simboli i një shpirti që nuk e njihte dorëzimin, një klithmë që jehonte nëpër breza. Megjithatë, dokumentet e pushtetit, edhe pse përshkruanin rrymat politike dhe ngjarjet e përgjakshme, nuk guxonin të zhyteshin në thelbin e së vërtetës. Ato nuk analizonin kurrë shkaqet e kryengritjeve, nuk ndaleshin kurrë në pyetjen e thjeshtë, por thelbësore: Përse shqiptarët nuk u pajtuan? Përse çdo brez ngritej përsëri në këmbë, edhe kur ishte shtypur me dhunë?

Në vend të kësaj, pushteti zgjodhi rrugën e ndjekjes dhe përgjimit. Në çdo hap të jetës, si individë dhe si kolektivitet, shqiptarët ishin nën vëzhgim, të etiketuar si elementë që duheshin kontrolluar, që duheshin frikësuar, që nuk duhej të fitonin as hapësirën më të vogël për të shprehur veten. Heshtja e detyruar ishte strategjia e shtetit, një përpjekje për të shuar zërin e një populli përmes censurës, përmes diferencimit politik, përmes përjashtimit sistematik.

Ata që kërkonin të ruanin shpirtin kombëtar, ata që mbanin ndezur flakën e kujtesës historike, përdoreshin si shembuj ndëshkimi. Universiteti ishte i mbikëqyrur, institucionet kulturore përdoreshin si mjet për të zhvendosur kujtesën kolektive, dhe çdo përpjekje për ta ngritur zërin shoqërohej me pasoja. E megjithatë, kjo valë shtypjeje nuk e ndali qëndresën. Përkundrazi, ajo e ushqeu atë, e bëri më të organizuar, më të thellë, më të ngulitur në vetëdijen e brezave.

Në fund, dokumentet e kohës mbeten dëshmi jo vetëm e strategjive shtypëse të një pushteti të frikësuar, por edhe e forcës së një populli që nuk e pranoi robërinë si fat. Në to lexojmë një histori trishtimi dhe përpjekjeje, por mbi të gjitha, një histori që dëshmon se liria nuk mund të shuhet me masa administrative, as me survejim, as me heshtje të detyruar. Ajo rri zgjuar në shpirtin e një kombi, gati për t’u ringjallur sa herë që historia kërkon të fshijë emrin e tij nga faqet e kohës.

Në hijen e kohës – rrugëtimi i ilegales shqiptare

Historia nuk nis në një ditë të caktuar, as nuk përmbyllet me një akt të vetëm. Ajo është si një lumë që rrjedh pa pushim, duke bartur me vete kujtimet, betejat, përpjekjet dhe ëndrrat e një kombi. Kështu, zanafilla e veprimtarisë ilegale shqiptare nuk është thjesht një kapitull i ri, por një vijimësi e natyrshme e qëndresës, e nisur shumë më herët, që nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit më 1878, për të vijuar nëpër shkallët e historisë, deri te ditët e para pas Kuvendit të Prizrenit më 1945. Në atë kuvend të një kohe të vështirë, por të mbushur me shpresë, ideali kombëtar nuk u shpall ashtu siç pritej – por në vitet në vijim bashkimi kombëtar u skalit në shpirtin e çdo shqiptari si një amanet i përjetshëm.

Migracioni i pasluftës nuk ishte një lëvizje e zakonshme e njerëzve në kërkim të një fati më të mirë, por një dëbim i heshtur, një strategji e mirëmenduar për ta shkulur kombin nga rrënjët e tij dhe për ta shpërndarë në erërat e historisë. E megjithatë, ky migrim nuk e fashiti shpirtin e rezistencës. Përkundrazi, ai shërbeu si një urë lidhëse mes brezave, si një flakë që kalonte nga njëri brez në tjetrin, duke bartur në heshtje idealet që nuk mund të shuheshin me dekret apo me dhunë.

Në sytë e pushtetit, kjo lëvizje përfaqësonte një rrezik armiqësor, një veprimtari të organizuar që ushqehej nga nacionalizmi shqiptar. Por në të vërtetë, ajo ishte një manifest i vetëdijes kombëtare, një vijimësi e natyrshme e lëvizjeve patriotike që, pavarësisht përplasjeve me realitetin e ashpër politik, dinin të përshtateshin, të mbijetonin dhe të lulëzonin në rrethanat më të pafavorshme.

Taktikat ndryshonin, por ideali mbetej i njëjtë. Ata që kishin nisur rrugën e ilegales e dinin se historia është një skenë e madhe, ku çdo epokë kërkon strategjinë e saj, ku çdo brez duhet të gjejë mënyrën e vet për të vazhduar atë që nisi i pari. Ata e dinin se nuk mjafton vetëm të mbrosh të shkuarën, por duhet të ndërtosh të ardhmen, duke ndjekur ritmet e kohës, duke lexuar botën, duke kuptuar lëvizjet politike dhe transformimet globale.

Dhe kështu, në heshtjen e netëve të gjata, në errësirën e qelive, në rrugët e mërgimit dhe në shpirtin e një populli që refuzonte të dorëzohej, ilegalja shqiptare mbeti si një damar i fshehtë që ushqente zemrën e kombit. Në çdo epokë, në çdo rrethanë, ajo rishfaqej, si një prush që nuk shuhej, si një rrufe që ndriçonte përpara furtunës. Sepse historia nuk i harron ata që guxojnë ta shkruajnë me përpjekje dhe sakrificë. Ata mbeten në kujtesën e kombit si gurë themeli të një ëndrre që kurrë nuk u shua: ëndrrës për liri dhe dinjitet.

Një flakë që nuk shuhet

Historia e një kombi nuk matet me vitet e kaluara, por me betejat që ai zhvillon, me ëndrrat që mbeten të pashuara dhe me zërat që ngrihen për të kërkuar drejtësi. Nga çasti kur pluhuri i luftës u ul dhe një “çlirim” i ri u shpall, filloi një tjetër betejë – jo më me armë, por me ideale, jo më në male, por në errësirën e qelive dhe në fshehtësinë e mendjeve që nuk u dorëzuan kurrë. Nga 1946 deri më 1969, dy organizata ilegale të mëdha u zbuluan nga organet e sigurimit, por me çdo arrestim, me çdo goditje të pushtetit, patriotizmi nuk u shua – ai mori forma të reja, u shndërrua në një rrjet të pashkëputur të rezistencës.

Lëvizja Nacional Demokratike e Shqiptarëve (LNDSH), e vitit 1946, lindi nga rrënojat e një shprese të vrarë, nga plagët e luftës që ende rridhnin, nga zhgënjimi i atyre që besuan në një të ardhme ndryshe dhe që e panë kombin e tyre të ndarë sërish mes kufijve të huaj. Kjo lëvizje nuk ishte thjesht një përpjekje e izoluar, por një vazhdimësi e etjes për liri, një dëshirë për të ndalur shtypjen që nuk u ndal as pas ndryshimit të flamujve dhe ideologjive.

Në vitin 1964, Lëvizja Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve (LRBSH) u shfaq si një pasqyrë e kohës, duke reflektuar ndryshimet që kishin ndodhur në mendësinë kombëtare. Ajo mbante mbi supe barrën e së kaluarës, por e kishte kthyer vështrimin nga e ardhmja, duke ndërtuar rrugë të reja drejt ëndrrës së mohuar – bashkimit kombëtar. Ishte një lëvizje që nuk synonte vetëm të ruante të kaluarën, por të krijonte një të ardhme ku shqiptarët të mos ishin më të huaj në trojet e tyre.

Por lëvizjet nuk ndalen me arrestime. Burgjet nuk mund të mbajnë peng idealet, as heshtja e imponuar nuk mund të shuajë frymën që përshkon një popull. Përkundrazi, sa më shumë shtypej një popull, aq më shumë rritej dëshira e tij për liri. Aktiviteti patriotik nuk u venit – ai u përhap, si një lumë që gjen gjithmonë rrugën e vet për të rrjedhur, duke përfshirë në gjirin e tij mendjet më të ndritura të inteligjencës shqiptare. Profesorët, shkrimtarët, studentët, ata që mendonin ndryshe dhe guxonin të ëndërronin një të ardhme jashtë prangave të një pushteti të huaj, u bënë pjesë e një rezistence që kishte si armë më të fortë vetëdijen dhe qëndresën.

E ardhmja erdhi në vitin 1968, kur gjithë kjo punë e fshehtë, gjithë kjo përpjekje e heshtur, gjeti rrugën e saj në rrugët e qyteteve shqiptare. Studentët dolën në demonstrata, jo si një akt i rastësishëm, por si një kurorëzim i një lëvizjeje që kishte jetuar në errësirë për dekada. Dhe nga ajo natë, nga ai çast kur mijëra zëra u bënë një, lindi një kërkesë që do të mbetej si një etje e papërmbushur, si një mall që nuk do të harrohej: “Kosova – Republikë!”

Ishte më shumë se një thirrje. Ishte një akt vetëdijeje, një klithmë që e nxori në dritë të vërtetën e mohuar për dekada. Nuk ishte më vetëm një çështje e lëvizjeve ilegale apo e grupeve të fshehta – tani, vetë populli kishte dalë në rrugë për ta kërkuar me zë të plotë atë që i ishte mohuar për shumë gjatë: të drejtën për të vendosur për fatin e vet, të drejtën për vetëvendosje.

Aty, në ato ditë të ftohta të dimrit të ’68-ës, një brez i tërë shqiptarësh mori mbi vete një amanet të ri – një luftë që nuk do të mbaronte me demonstratat, por do të shndërrohej në një epope të gjatë që do të zgjasë deri në lindjen e një Kosove të lirë.

Flaka që digjej në errësirë

Sa herë që historia përpiqet të shuajë një popull, ky i fundit mëson të jetojë në hijet e saj, të mbijetojë në heshtje dhe të ndizet në fshehtësi. Në vitet e mëvonshme, veprimtaria patriotike ilegale jo vetëm që nuk u ndal, por u bë më e dendur, më e organizuar, më e vendosur. Nuk ishin më individë të veçuar që mbanin mbi supe peshën e një ëndrre, por grupe të tëra që e ndienin se koha e përpjekjes nuk kishte kaluar – përkundrazi, ajo veç po shtrëngonte duart rreth grykës së kombit.

Veçanërisht, vitet 1974, 1975, 1979 dhe 1980 mbajnë brenda tyre gjurmët e një rezistence që nuk mund të fshihej më. Ishin vite kur nëpër rrugët e heshtura të Kosovës, në auditorët e universitetit, në mendjet e studentëve dhe në zemrat e atyre që refuzonin të pajtoheshin me robërinë, po ndizeshin flakët e një revolucioni të heshtur.

Në hijen e pushtetit, në skutat ku duart e shtetit kërkonin të kapnin mendimet që guxonin të endeshin lirshëm, u zbuluan dhe u arrestuan tetë grupe ilegale patriotike. Secila prej tyre mbante brenda një histori sakrifice, një dëshmi të një lufte që nuk zhvillohej me armë, por me bindje, me vendosmëri, me një ëndërr të madhe që as prangat, as torturat nuk mund ta shuanin.

Një listë emrash, një mozaik sakrifice

Kushdo që sheh listën e këtyre grupeve, nuk sheh thjesht një përmbledhje numrash dhe emrash, por një mozaik të një epoke guximi, një testament të atyre që refuzuan të përulen:

Grupi i Kadri Osmanit (1974) – një zë i parë, një dritë që u ndez në kohë errësire, një përpjekje për të mbajtur të gjallë frymën e organizimit.

Grupi i Adem Demaçit (1975) – nën udhëheqjen e një njeriu që vuajti dekada të tëra në burg, por që kurrë nuk lejoi që shpirti i tij të zbehej, një simbol i pathyeshmërisë.

Grupi i Agim Sylejmanit (1979) – një brez i ri që kishte mësuar nga të mëdhenjtë, që e dinte se heshtja nuk ishte më një opsion, se duhej vepruar.

Grupi i Shefqet Jasharit në Prishtinë – një bërthamë rezistence në zemrën e kryeqytetit, aty ku shtypja ndihej më e fortë, por edhe guximi ishte më i madh.

Grupi i Ymer Graincës në Ferizaj – në qytetin ku fjala “liri” jehonte në çdo mendje, në çdo rrugicë, në çdo shpresë të fshehur.

Grupi i Hajdin Abazit, po ashtu në Ferizaj – një tjetër gur në themelin e rezistencës, një tjetër përpjekje për ta mbajtur të ndezur shpirtin e kombit.

Grupi “Fronti i Kuq” nga RFGJ-ja, me lidhje në vend gjatë vitit 1980 – një frymë që nuk njihte kufij, një lëvizje që shtrihej përtej territoreve të shtypura, duke sjellë zërin e një bote tjetër, ku liria ishte e mundur.

Grupi i Ibush Nezirit (1981), që njëherësh ishte edhe lidhja e “Frontit të Kuq” – një urë mes organizatave të ndryshme, një dëshmi se lëvizja nuk ishte më thjesht një mendim i veçuar, por një rrjet i tërë i endur në heshtje, por i gatshëm për të shpërthyer.

Një epokë qëndrese, një epilog i hapur

Por ky nuk ishte fundi. Nuk mjaftonte të arrestoheshin disa, nuk mjaftonte të identifikoheshin 618 persona që vepronin në ilegalitet. Çdo emër i shkruar në dosjet e sigurimit shtetëror nuk ishte një kapitull i mbyllur, por një farë që do të mbinte diku tjetër, në një zemër tjetër, në një mendje tjetër.

Sepse historia nuk ndalet me pranga. Asnjë pushtet nuk mund të ndalojë një popull që ka vendosur të mos heshtë më. Dhe këto vite, të mbushura me arrestime dhe përndjekje, ishin vetëm preludi i një shpërthimi më të madh, i një vale të re që do të vinte vetëm pak vite më vonë, në vitin 1981, kur studentët dhe populli i Kosovës do ta nxirrnin në rrugë atë që zemrat e tyre e kishin mbajtur të fshehur për dekada: “Kosova – Republikë!”

Ishte një thirrje që nuk do të ndalej më. Një flakë që ishte ndezur për të mos u shuar kurrë.

Fjala që bëhej flakë – veprimtaria ilegale shtylla kurrizore e qëndresës

Në vitet kur qielli mbi Kosovë rrinte i ulët dhe i rënduar nga hija e një pushteti që kërkonte të mbyste çdo zë ndryshe, veprimtaria ilegale patriotike ishte si një rrjedhë e fshehtë nën tokë – një lumë që gërryente themelet e robërisë pa bërë zhurmë, por me vendosmëri të palëkundur. Ishin vitet 1979-1980, vitet kur heshtja e gjatë e popullit filloi të përvëlohej nga brenda, kur dora që shkruante në fshehtësi mori forcën e një grushti dhe fjala u shndërrua në akt.

Në zemrën e kësaj rezistence, nuk qëndronte vetëm ideali për liri, por edhe përpjekja për ndërlidhje – për bashkërendim, për organizim, për ndërtim të një trupi të përbashkët ideor që do të mbante gjallë shpirtin e qëndresës. Grupi nuk ishte më një rreth i ngushtë njerëzish, por një rrjet që përhapej, rritej, shtrihej në çdo cep ku zëri i shqiptarit mund të dëgjohej si jehonë shprese.

Sepse ushqimi i kësaj veprimtarie nuk ishte vetëm guximi, por edhe dija. Librat, fletoret, broshurat që mbërrinin nga shteti amë – Shqipëria, ishin më shumë se letra të shtypura; ato ishin drita në errësirë, frymëzim në kohë të frikës, mjaltë për zemrën dhe bar për plagët e mendjes. Aty mësohej fjala e lirisë, historia që nuk mësohej në shkolla, rrëfimi i një kombi që kërkonte të rilindte. Me këto faqe të thjeshta e të shenjta, ndërtohej vetëdija, ngrihej mendja, pjekej ndjenja, rritej guximi.

Por mbi të gjitha, arma më e fuqishme që këto organizata mbanin në duar ishte fjala e shkruar. Ishte ajo fjala që nuk zinte vend në gazeta zyrtare, ajo fjala që nuk lejohej të dëgjohej në altoparlantët e pushtetit, por që gjente rrugë për të hyrë në zemrat e njerëzve – nëpërmjet trakteve, parullave, fletushkave të shkruara me dorë, të shpërndara në heshtje, por që buçisnin si jehonë lirie në rrugët dhe oborret e shkollave, në fletët e fshira me ngut, në muret që për një çast ktheheshin në flamur.

Fillimisht ato fjalë përhapen ndër anëtarët e organizatave, në grupe dhe nëngrupe të fshehta, si një lutje që përcillet nga goja në gojë, si një betim i heshtur që lidhte zemrat në një ideal të përbashkët. E pastaj fjala kalonte në rrugë, shndërrohej në traktë, në thirrje, në parullë që shkruhej në mure, në trotuare, në dritare të shpresës, për të zgjuar ata që kishin frikë, për të trimëruar ata që hezitonin, për të treguar se Kosova nuk është e shuar – ajo frymonte përmes fjalës së rezistencës.

Dhe kështu, propaganda patriotike nuk ishte thjesht një mjet politik, por një formë poetike e shpirtit të një populli që donte të fliste, një melodi që i kundërvihej zhurmës së dhunës, një poezi që shkruhej me zemër dhe për zemrën e atdheut.

Në heshtjen e atyre viteve, kur pushka nuk mund të fliste ende, fjala mori rolin e kryengritjes, letra u bë luftëtar, trakti u bë thirrje e betejës, dhe çdo fjalë e shkruar ishte si një rreze drite që shponte terrin e pushtimit.

Sepse kur fjala bëhet besim, ajo nuk digjet, nuk arrestohet, nuk shkelet — ajo mbetet, rritet dhe një ditë bëhet thirrje popullore, bëhet histori, bëhet republikë.

(vijon)