PSE ERDHI… KOSTANDINI I VOGËLITH?

Nga Timo Mërkuri

Duke lexuar librin studimor të  Anton Nikë Berishës “Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë[1] ” më intigroi së tepërmi konstatimi që balada “Kostandini i vogëlith” gjendet e shkruar së pari te “Dorëshkrimi i Kieutit” i Nikollë Filjes[2]  në vitin 1737, zbuluar nga Michele Marchianoi[3]  [..]“..  në katundin Kieuti…gjatë një “udhëtimi letrar”në vitet 1901 e 1902, i cili e botoi më 1908 në “Këngë popullore shqiptare” (Canti popolari albanesi, Foggia 1908)[4] ”[..], ndërkohëqëpër baladën “Kostandini dhe Doruntina” nuk figuron asnjë shënim.

I- Në kapitullin III të “Dorëshkrimi i Kieutit”, nën titullin “Kenkezë të pleqrijsë” jepen 18 (tetëmbëdhjetë) këngë popullore të folklorit të arbëreshëve,  ku e renditur në numrin 8 (tetë) është kënga “Kostandini i vogëlith”.

Ndërkohë  kujtojmë se Jeronim De Rada te “Rapsodi e një poeme arbëreshe[5]” përfshiu njëherësh baladën “Kostandini dhe Gerantina” (te libri i pare) dhe “Kostandini i vogëlith” (te libri i dytë). Sigurisht që botimi i baladës “Kostandini dhe Gerantina” nga De Rada te  është i një kohe 129 vjet më të vonëshme nga botimi i “Kostandini i vogëlith” te “Dorëshkrimi i Kieutit”, por problemi është se: pikërisht kjo kohë e vonët[6]  e regjistrimit të kësaj balade  krijon një  kinse “dëshmi” dokumentimi  të  parëlindjes së baladës “Konstandini i vogëlith” ndaj baladës “Kostandini dhe Doruntina”.

Të ndërgjegjshëm se të dy këto balada kanë në thelb të njejtën temë: mbajtjen e fjalës së dhënë, besën,  shohim se rrethanat e dhënies së kësaj fjale dhe mënyrat e mbajtjes së saj janë krejtësisht të ndryshme në formë, në përmbajtje dhe sidomos në kohë dhe pikërisht nga qëmtimi i këtyre elementëve ne nxjerrim përfundimin e saktë të rradhës së “lindjes” së tyre.

II-Te balada “Kostandini dhe Doruntina” shohim që gjithë elementët strukturorë dhe cilësues flasin për një kohë tepër të herëshme të zhvillimit shoqëror[7]  ku mungojnë elementët e strukturave shtetërore dhe jeta ishte organizuar në njësinë familjare. Asgjëkundi nuk flitet për prijësa, princa apo mbretër, ushtri të organizuar sulmuese ose pushtuese, kështjella dhe burgje.

Është pikërisht kjo hershmëri epokale që e ka mjegulluar edhe  arsyen e vdekjes së nëntë vëllezërve, [..]. ”nuk theksohen shkaqet, nuk bëhet fjalë për “vitin e rëndë” e as për mënyrën që i “korri” nënës nëntë bijtë[8]”.[..]. Kështu në variante të ndryshme të kësaj balade jipen shkaqe të ndryshme të vdekjes së tyre si: [..]“…një stihi/Me vrap m’u hodh në kusi/Më helmoi djemt e mi”[..] (Kënga e Dhoqinës), [..] “ Erdhi një vit i rëndë, i keq/dhe i korri asaj zonje /nëntë bij tek një luadh”[..] (Kostandini dhe Gerandina) apo sëmundja [..]“Të nand vllaznit vran shosho’jn..” [..] (kënga e Halil Garrisë),

Ringjallja e Kostandinit [..]”Kostandini u ngre nga varri[9] ”[..]. cilësom fazën foshnjore të jetës njerëzore, ku ringjallja ishte ëndër dhe dëshirë e njerëzve, huazuar nga ringjallja e natyrës. Kjo ringjallje dhe fakti që ndodh pas tre (apo nëntë) vjetësh vdekjeje dhe varrimi [..]”Kostandin i vdekur/ Ç’bën tre vjet pa tretur”[..], kohë më se e mjaftueshme që trupi i njeriut të përfundojë  procesin e dekompozimit, do krijonte një “përplasje” me krishtërimin për vetë aktin e ringjalljes, që në krishtërim (do) ishte atribut i vetëm i birit të Zotit, si dhe për periudhën e qëndrimit të trupit nën dhe, ku ringjallja e Krishtit kryhet vetëm pas tre ditësh.

Fakti që në këtë ringjallje të Kostandinit “mer pjesë” aktive edhe toka (balta):[..]”Rrasa që mbulonte varrin/u bë një kal i brimtë/.., /unazat që mbanin gurin/u bën frerë të argjendtë[10]  ’[..], [..]“Gur i varrit ju bë kalë/ Dheu i varrit ju bë shalë[11]”[..] si dhe te varianti që [..]”Rrasa iu bë kalë/ Balta i u bë shalë[12] [..] apo variant tjetër ku;[..]” Kryeja e varrit të gurtë, / Më t’ju bë një kalë i brumtë /Gurëzat ku shtronej varri/Seç ju bën një fre prej ari/ Pllakë e gurtë me atë vesë/ Më t’ju bë një shalë e zeshkë/Dhe një shpatë ju ul ndë breztë[13] ”[..]. cilësojnë një periudhë të herëshme kur toka (balta) vlerësohej si një gjë me shpirt ndaj merr pjesë aktive në procesin e ringjalljes, ndryshe nga ringjallja e Krishtit ku çdo gjë është atribut i atit të tij, Zotit dhe te ringjallja e Lazarit është atribut i Jezu Krishtit.

Hershmëria epokale e kësaj balade cilësohet edhe te udhëtimi i të gjallit me të vdekurin në një kal, te bashkëbisedimi mes tyre dhe te kuptimi nga njeriu i bisedimit (këngën) të zogjve: [..] “Ç’po këndojnë zogjt e malit/ Shkon i gjalli udhës me të dekin[14]”[..], [..]“Zoqtë udhës këndonin /Cili viu, viu-viu,/Kush ia bën, ia bën vetiu,/Kini par’a s’kini parë!/Shkon një zogëz bishtëbardhë /I vdekuri me të gjallë ”[15][..], [..]”Zogjtë që cicëronin/ Ciliviu,ciliviu…/Kini parë a s’kini pare/Di veta hipur mbi kale/-Shkon i vdekuri me të gjallë ”[16][..].

Përkundër shkaqeve të ndryshme të vdekjes së nëntë vëllezërve dhënë në variantet e  ndryshme të baladës, shkaku i ngritjes së Kostandinit nga varri është një i vetëm në të gjitha variantet dhe motërzimet shqiptare: është pikërisht mallëkimi i nënës për mosmbajtjen e fjalës së dhënë, shkeljen e besës prej tij:[..] “Kostandin o biri im/ku është besa që më dhe/Besa jote nën dhe”[..] (Kostandini dhe Gerandina), [..]“Lanet paç, o Kostandin,/Ku është besa që më dhe”[..] (Kënga e Dhoqinës variant i Labërisë) apo [..]“Kostandin, të ardhtë gjëma”[..](kënga e Dhoqinës , variant i Hoshtevës), ndërsa në variantin arbëresh paraqitet:[..]“Kostondín, o biri jím,/ç’ ësht besa çë më dhé/../Njota, besa jote/ rrí bashk me tij/ e qetëmez/ndë kt’ varr/ e bënur hí”[17] [..]. Mallëkimi i nënës dhe forca e tij është një rit dhe botkuptim që cilëson epokën e matriarkatit, epokë në të cilën fjala e nënës ishte ligj, sepse besohej se forca e saj ishte e njëjtë me forcën e fjalës së Zotit.

Fakti që nëna mallëkon djalin e vogël (i cili në traditën shqiptare nuk mallëkohet kurrë) dhe ca më tepër fakti që e mallëkon atë të vdekur, tregon se “veprimi” ose më saktë mosveprimi i Kostandinit përbënte një faj tepër të madh, me pasoja të kobëshme, të tmershme dhe lemeritëse për familjen. Përtej kuriozitetit balada sqaron se “faji” i Kostandinit që shkaktoi mallëkimin gjëmëmadh të nënës është mosmbajtja e fjalës së dhënë, shkelja e besës prej tij: [..] “Kostandin o biri im/ ku është besa që më dhe/Besa jote nën dhe”…”ti që trete besën/mos të trettë dheu”,”ku e lae besën që m’ke dhan”, ” t’ka xon vorri me bes të dhanë”[..], ndërkohë ne duke vlerësuar pasojat e mallëkimit, i cili solli përmbysjen e ligjeve të natyrës me ngritjen nga varri të vdekurin pas tre vjetësh, vlerësojmë dhe kuptojmë peshën e madhe që kishte në botën dhe jetën shqiptare mbajtja e fjalës së dhënë, besa.

Të mos harojmë që fjala, besa i ishte dhënë nënës si e parë e familjes, pasi babai nuk del gjëkundi në baladë, fakt ky që cilëson periudhën e herëshme të matriarkatit.

Po ta shohim me vëmëndje, konstatojmë se balada “Kostandini dhe Doruntina” nuk e “njeh” krishtërimin si fe, madje nuk njeh as  Zotat e besimit politeist, si Zeusi etj.Kjo dëshmon se balada cilëson periudha epokale më të herëshme , cilëson kohën kur njerëzit u luteshin e besonin te dielli dhe hëna, të cilat i “kishin ndorje” ..{..]”Po thotë dielli: â ndorja e ême!/Ká thânë hâna: â ndorja e ême!/Kan thánë orët: â ndorja e jonë/../Paska folë dhija në mal!/Ça ká qitun e ká thânë?/Sa t’bâjë dritë ka ndoren dielli,/T’errmën natë, ká ndoren hâna,/Armët e brêzit i a ruen zâna”[18][..]. Balada cilëson kohën kur njerzit flisnin me zanat dhe orët madje:{..]”Tuj u sjellë na njerzvet me u ndimue,/Ti ç’farë ndere, Mujo, po na lypë?/../Tamël gjiut Mujit i kan  dhânë”[19][..], kohën kur njerëzit u faleshin si Zot rrufeve dhe bubullimave, tokës (e kishin përjetuar tërmetin, shkarjen e dheut dhe procesin e dekompozimit të trupit njerëzor nëpër varre. Te kjo baladë ka edhe një varg me vlerë“dokumenti” kohor, vargu[..]”Rrasa iu bë kalë”[..], ku rrasa, pllaka e gurtë që vihej mbi varrna kujton rrasën e gurtë që Muji vendosi mbi varrin e të birit, Omerit të Ri në Lugjet e Verdha. Mirëpo ne kemi sqaruar se Eposi i Kreshnikëve cilëson epokën para homerike dhe se në atë epokë bëhej mbulimi i varreve me rrasa guri të rëndë, (me qëllim që të mos lejonte të dilte nga varri si “lugat” i vdekuri).

Është fakt që te varianti “Kënga e Dhoqinës” citohen element të krishtërimit si Pashka e Madhe, kisha, ajodhima etj por ky variant është një variant i përpunuar në mesjetë nëpërmjet “shartimeve” të filizave të krishtërimit në trungun

pagan të baladës.

Ndonëse  “shartim” i “filizave”të rinj të krishtërimit në trungun “moçëm” të baladës na dhaversionin e “Këngës së Dhoqinës” me “datë” mesjetare të formimit, përsëri dhe te ky version” flitet për “ngritje nga varri”, “rrasën që bëhet kal…”, “zogj që bisedojnë” udhëtimin e të vdekurit me të gjallin etj, elementë këto që cilësojnë epoka pagane. Kjo tregon se këta elementë janë pjesë organike e baladës, janë ato që e mbanë në “këmbë” baladën “Kostandini dhe Doruntina”, por ndërkohë këto elementë dëshmojnë hershmërinë epokale të kësaj balade.

Kjo hershmëri te balada “Kostandini dhe Doruntina”

rrëzon edhe tezën e shumë studiuesve ballkanas mbi origjinën e baladës nga Azia e Vogël,(nga Kapodokia, pranë Anadollit) në shekullin IX-X. Në mbrojtje të kësaj teze studiuesi grek Linos Politis[20] shkruan se: [..] ”Këngët më të vjetra narrative që janë shpëtuar nga ne duhet të konsiderohen “akritët” tanë të mirënjohur. Ata njihen menjëherë për lashtësinë e tyre, përmendjen e arabëve dhe saraçenëve dhe mbi të gjitha për përmbajtjen e tyre heroike dhe epike. Ata kanë lindur në epokën heroike të Bizantit, në shekujt IX-X  në Azinë e Vogël, nga ku u përhapën në të gjithë Greqinë dhe popujt sllavë fqinjë ”[..]. Mirëpo në qoftë se te këngët e vjetra greke vlerësohen përmëndja e “arabëve dhe saraçenëve” si gur “kilometrik” kohor, te balada jonë cilësohen epoka shumë më të herëshme, madje epoka pagane.

Gjithashtu Kapodokia ishte pranë selisë së kishës së Bizantit dhe në shekullin që pretendohet lindja e baladës, kjo kishë ishte e plotfuqishmë dhe nuk kishte mundësi të lejonte pranë saj lindjen e një balade që fliste për ringjalljen e dikujt pas tre (nëntë) vjet i vdekur në një kohë që çdo vit aty festohej me madhështi Ringjallja e Krishtit. Banorët ishin të bindur në krishtërim ndërkohë që ringjallja e Kostandinit ishte një herezi e hapur dhe askush s’do guxonte ta mendonte  dhe jo më ta shprehte. Duhej një njeri me botkuptim pagan që të  krijonte (më saktë që të kujtonte) këtë “ringjallje” pas “tre vjet i vdekur” dhe këtë botkuptim e mbartnin me vete shqiptarët (dhe familjet e tyre) që kishin shkuar në Kostandinopojë qysh në fillimet e krijimit të perandorisë. Zyrtarizimi i krishtërimit i gjeti aty bashkë me këngët e baladat e tyre pagane, të krijuara në vendin e origjinës së tyre.

Ndërsa teza se: [..]”…nga ku u përhapën në të gjithë Greqinë dhe popujt sllavë fqinjë”.[..], duke lënë të kuptojmë se fillimisht balada erdhi në Greqi, prej nga u përhap në popujt sllavë dhe më von në popujt e tjerë ( pra dhe në Shqipëri) ne e kemi analizuar te varianti grek i baladës, ndaj s’po e përsëritim.

Hershmëria e artit tonë gojor matet me epoka dhe jo me dekada vitesh apo me shekuj. Këtë hershmëri e dëshmon edhe Straboni me shënimin e tij te libri ”Geographica” (Gjeografia) ku (fq 155) shkruan: “Dardanët janë aq të egër, sa edhe në pleh bagëtish rrëmojnë gropa dhe aty rrojnë; megjithëkëtë muzikën nuk e lënë mënjanë, po përkundrazi përdorin gjithmonë fyej e vegla me korda”.

III-Ndërkohë që zhvillimi i baladës “Kostandini dhe Doruntina” cilëson një periudhë të herëshme kohore me një subjekt gati fantazmogorik, balada “Kostandini i vogëlith” zhvillohet në një kohë më moderne, në një kohë me shtet e me ushtri, me mbret, princesha, kështjella e burgje. Personazhi i kësaj balade “Kostandini i vogëlith” është një dhëndër i ri: [..]“dhëndër  vetëm për tre ditë ”[21][..], dhe pikërisht në atë kohë: [..]”i erdhi karta e Zotit të madh/të nisej në ushtri”[..]. Atëherë ai, duke dëshmuar një kulturë dhe edukatë fisnike familjare: [..]”duke u puthur dorën/ të jatit dhe të jemës/dhe uratën u kërkoi”.[..], si dhe rregullat e një martese: [..] “Pastaj …/hoq unazën e ia dha./-Më jep timen, zonja ime/../ se do nisem në ushtri/ të luftoj për nëntë vjet”[..] duke i kërkuar besën për ta pritur: [..]”Si të shkojnë nëntë vjet/ nëntë vjet e nëntë ditë/e në mos u kthefsha/vashë të më martonesh”[..].. Pra shohim kudo një atmosferë kalorsiake e tipit romantik europian, gjë që na shtyn drejt mendimit që kjo baladë është e kohës paraturke. Këtë  na e përforcon edhe fakti se në Siçili dhe zonën përreth, ku janë vendosur arbëreshët që emigruan pas pushtimit të Arbërisë, nuk njihet varianti tjetër i kësaj balade i quajtur “Kënga e Ago Ymerit” (ashtu siç nuk njihet as varianti “Kënga e Halil Garrisë”), të cilat janë motërzime të kohës së pushtimit turk dhe ndërimit të besimit fetar në një pjesë të popullsisë shqiptare.

Gjithashtu fakti që balada “Kostandini i vogëlith” zhvillohet në “hijen” dhe  territorin e kishës, në pajtueshmëri të plotë me botkuptimin kishtar dëshmon se kjo baladë është krijuar në mesjetën kristiane, para skënderbejane ku kisha ishte autoriteti më i lartë shpirtëror dhe shtetëror. Në qoftë se do hamendësojmë se balada është krijim i kohës pas luftrave skënderbejane, subjekti dhe fryma e saj do ishte me të tjera ngjyra, siç egzistojnë te motërzimi i saj “Kënga e Ago Ymerit”[22]

dhe “Kënga e Halil Garrisë”[23]

Gjithsesi balada “Kostandini i vogëlith” (edhe “Kënga e Ago Ymerit” flet për një thirrje (kartë) në shërbim ushtarakt të një “Zoti të madh” apo të një mbreti, pra për një kohë moderne në krahasim me baladën “Kostandini dhe Doruntina”, prandaj themi se të gjithë elementët e baladës “Kostandini dhe Doruntina”dëshmojnë se është e një kohe më të herëshme se koha e ardhjes  së “Kostandini i vogëlith”.

IV-Balada “Kostandini dhe Doruntina” është një ndër baladat më të herëshme dhe më të përhapura, jo vetëm në territorin e vendit tonë[24] , por kudo ku banojnë shqiptarë[25]  në trojet e tyre apo të emigruar. Madje vlen të përmëndim se në disa fshatra egzistojnë paralelisht variantet  “Kostandini dhe Doruntina” dhe  “Kostandini i vogëlith”  ose/dhe variantet “Kënga e Dhoqinës” apo “Kënga e Ago Ymerit”.  Nga sa pamë më sipër varianti parësor në kohë është “Kostandini dhe Doruntina” (dhe motërzimet e tij) që cilëson një periudhë më të herëshme kohore dhe strukturë më të “vjetër” vargu krahasuar me “Kostandini i vogëlith” që në gjithë elementët e tij flet dhe cilëson mesjetën paraturke[26] .

Natyrshëm lind pyetja: duke qënë se balada “Kostandini dhe Doruntina” kishte një përhapje  kaqë të gjërë[27] në trojet shqiptare dhe në vendbanimet e shqiptarëve jashtë atdheut, përse koha solli në skenë baladën “Kostandini i vogëlith”?

Arsyeja e parë është pikërisht vetë hershmëria e baladës me elementët e saj paganë të cilësuar si: ngritja nga varri, shndrimi i baltës dhe rrasës së varrit në kal,yzengji dhe frerë, ecja mbi një kal e të vdekurit me të gjallin, kuptimi prej kalorësve e tekstit të këngës së zogjve etj. cilësime që duke qënë fantazmogorike e shndrojnë baladën në një “përrallëzë”. Mirëpo “lindja” e kësaj balade nuk kishte patur synimin që të ishte një “përrallë”e bukur për fëmijët, por kishte si qëllim që të ishte  “gur themeli” në krijimin e identitetit të një kombi si një “komb me besë” sepse ishte provuar vlera dhe forca e besës. Këto cilësime të elementëve paganë ishin pjesë e kulturës dhe e botkuptimit të kohës së formimit të baladës, por koha eci shpejt dhe dijet e njohuritë e njeriut mbi natyrën dhe vetë jetën njerëzore u zgjeruan dhe u thelluan. Progresi i shoqërisë njerëzore kishte provuar se ringjallja ishte thjeshtë një ëndër, balta nuk kishte shpirt dhe gjuha e zogjve nuk zbërthehej.

Së dyti vetë fenomeni i “ringjalljes” e kishte vënë baladën përballë kishës, e cila e kishte ringjalljen atribut të Zotit të saj ose të birit të tij, Jezu Krishti (që ringjalli Lazarin). U provua “shartimi” dhe “krishtërizimi” i kësaj balade pagane me krijimin e variantit “Kënga e Dhoqinës”, por megjithë suksesin e saj, përsëri ajo mbarti “blasfeminë” e ringjalljes së Kostandinit tre vjet pas vdekjes. Kjo “ringjallje” ishte elementi sfidant për kishën sepse krijonte versionin e dy Krishtërve, absolutisht e papranueshme për kishën.

Ndërkohë populli e donte Kostandinin, djalin e tij “me besë”, madje koha që po vinte dhe  rreziqet e saj të shpërbërjes apo ndryshimit të identitetit të kombeve nëpërmjet dyndjeve të popujve të ndryshëm apo ndërimit të feve me dhunën pushtuese e bënë më të domosdoshme dhe urgjente mbrujtjen e “besës” në shpirtin e popullit. Duke patur parasysh kohën, që kishte sjellur krishtërimin dhe bashkë me ‘të edhe  progresin shoqëror e kulturor, duke marrë elementët kalorsiakë dhe romantikë të shtresave aristokrate, populli solli në artin gojor plot dashuri e dhimshuri “Kostandinin e vogëlith”, si një fëmijë tëvogël të porsalindur.

Sarandë, më Prill-Maj 2022

[1]PrefazioneDomenicoCorradini.H.Broussard,LuigiPellegriniEditore, Cosenza 2008

[2]NikollëFilja (1671 – 1769) poet e shkrimtararbëresh, lindurnganjëfamiljearbëreshe, teshpërngulurnëItalinë e Jugut pas pushtimitosmantëShqipërisënëshekullin XV, me origjinengaFiliatiiÇamërisë. IshtengafshatiMunxiftiSicilisë,.Shkroidhepërshtatinëtëfolmenarbëreshevjershalirike me përmbajtjefetare, tëmbështeturanëfolklor.Përshtatishqipedhenjë “DoktrinëtëKrishterë.NjihetsiautoriidorëshkrimittëgjeturnëKieut [Qeft (Chieuti)] kukashërbyersikryepriftnëperiudhën 1708 – 1727.DorëshkrimiiKieutit, qëinjihetsidatë e tëshkruaritviti 1737 ështënjëkodikprej 105 faqeshdhepërmbannjëdoktrinëtëkrishtere, disapoezilaike, disapoezifetaredhenjëpërmbledhjekëngëshpopullore.

[3]Michele Marchianoi (1860-1921), lindurnëMaqi (Maçhia),  (Profesorilatinishtes, igreqishtesdhepërkthyes), njihetsinjeriuqëzbuloiDorëshkrimin e Kieutitdhe e botoimë 1908, në Foggia. Botimin e “DorëshkrimiiKieutit”, Marchianoi e shoqëroi me njëparathënieprej 64 faqesh, kutregonhistorikun e gjetjessëtij, përkëngëtpopullorearbëreshedhepërproblemetëtjera .Këngët e kësajpërmbledhjeje u ribotuannëvëllimin e parëtëserisëMbledhëstëhershëmtëfolkloritshqiptar (1635-1912), Tiranë, 1961.KodikuiKieutitiudhuruanë 2015-07-15 BibliotekësApostoliketëVatikanit.

[4] Anton NikëBerisha. InterpretimetëletërsisësëarbëreshëvetëItalisëPrefazioneDomenicoCorradini H. Broussard,LuigiPellegriniEditore, Cosenza 2008. f. 38. Marchianoi e shoqëroikëtëbotim me njëparathënieprej 64 faqesh, nëtëcilënflitetpërhistorikun e gjetjessëdorëshkrimit,  gjendjen e tijdhekëngëtpopullorearbëresheetj.

[5]BotuarnëFirencenë TIPOGRAFIA DI FEDERICO BENCINI Via del Pandolfini nr 24. 1866

[6]Megjithësedorëshkrimiiparëikëtijlibri De Radësihumbidhenenjohimvetëmbotimin e njëdorëshkrimitëtijtëdytë, disavitevemë von (1866).

[7]Anton NikëBerisha; Vepër e cituarfq 29. [..]”distancakohoreprejçastitkurkandodhurngjarjadhekurkënga, sijehonë e saj, ështëkrijuar, është e madhedhekabërëtëmundurlargiminnganjëmendësia e ngjarjessëmirëfilltëhistorikedhekakushtëzuarzgjerimin e rrëfimitdheaftësiadheimagjinatakrijuesekanëgjeturnjëzbatimmëtëmadh e mëtëplotë”[..],dhe .[..].” nëkëtokëngë, kugërshetohenrealitetidhefiksioni, rrëfimiështëikursyerdhedinamik ; ngjarjarrëfehetnëpikatëpërgjithshme, shpeshndërpritetngadialogëdhemonologëfunksionalë”.[..].

[8] Anton NikëBerishaVepra e cituarfq 29

[9]Jeronim De Rada “Rapsoditënjëpoemearbëreshe” MILOSAO 2016, f.q. 43.Kyvargështëinjëjtënëtëgjithëvariantet e KëngëssëKostandinit me përjashtimtëKënga e HalilGarrisëkuështënëformën: “Qatherëdjali a dalëprejvorrit

[10]Jeronim De RadaVepra e cituarmësipërVargu 46-50

[11]Kënga e Dhoqinës, variant iLabërisë.

[12]Kënga e Dhoqinës.VariantiiHoshtevës

[13]LirioNushi: GazetaMetropol 20 Qershor 2012

[14]Kënga e HalilGarrisë.Vargu 95

[15]Kënga e Dhoqinës, variant iHoshtevësvargu 33-37

[16]Kënga e Dhoqinës variant iLabërisëvargu 70-75

[17]Anton NikëBerisha; “Antologji e poezisëgojorearbëreshe” Kozencë 1997 fq 378

[18]EposiiKreshnikëve “Martesa e Halilit” vargu 191-199

[19]EposiiKreshnikëve “Fuqia e Mujit” vargu 37-38 dhe 50

[20]LinosPolitis, Historia e LetërsisëModerneGreke, FondacioniArsimoriBankësKombëtare, Athinë 1998 (red. I 9-të), 108-110.(ΛίνοςΠολίτης, Ιστορία τηςΝεοελληνικήςΛογοτεχνίας, Εκπαιδευτικό Ίδρυμα ΕθνικήςΤράπεζας, Αθήνα 1998 (9η έκδοση), 108-110.

[21]Jeronim De Rada “Rapsoditënjëpoemearbëreshe”MILOSAO 2016, f.q. 84, ngakujanëmarrëgjithëvargjet e mëposhtëmeqëjanënëkorsiv, por pa foosnote.

[22] Shih analizën e variantit “Kënga e Ago Ymerit”

[23] Shih analizën e variantit “Kënga e HalilGarrisë”

[24] М. М. Макарцевkaregjistruar  50 varianteshqiptaretëkësajbaladenëfaqen 251- 253, (Москва, Институтславяноведения РАН) Растительныйкод в «Балладе о мертвомбрате»

[25]Sipas Robert Elsie varianteshqiptarejanëmbledhurtëtillakudokujetojnëshqiptarët, brendadhejashtëvendit

[26]Me përjashtimtëvariantitdhemotërzimeve “Kënga e Ago Ymerit”

[27]..sëbashku me motërzimin “Kënga e Dhoqinës” etj.