Përkthimi gojor dhe kultura e popujve

Nga Eshref Ymeri

Për shkak të natyrës së profesionit të vet, përkthyesi gojor, përveç zotërimit deri në përsosmëri të gjuhës amtare dhe të gjuhës në të cilën përkthen, duhet të jetë i pajisur me njohuri enciklopedike nga shumë fusha të dijes, me qëllim që të mos i lejojë vetes të ndodhet para situatash të papritura dhe të zihet gafil. Në të njëjtën kohë, ai duhet të studiojë me imtësi kulurën e popullit, në gjuhën e të cilit përkthen, kulturë kjo, e cila është e pasqyruar në doket  dhe zakonet, në folklorin dhe humorin e tij, në mënyrën e të menduarit, në formimin e tij psikologjik, në fondin e proverbave dhe të fjalëve të urta, të cilat përcjellin ecurinë e etapave të zhvillimit të tij në rrjedhat e historisë. Ai duhet të njohë mirë heronjtë e tij kombëtarë, simbolet kombëtare, datat e shënuara në historinë e tij dhe festat zyrtare.

Përkthyesja e shquar amerikane Lin Vison (Lynn Visson – 1945), në vitet ’60 pati kryer  studimet në Universitetin e Harvardit. Gjatë viteve 1979-1980, ajo ka punuar si përkthyese në Departamentin e Shtetit. Ndërsa në rolin e përkthyeses sinkroniste për anglishten, për frëngjishten dhe për rusishten, ka shërbyer pranë Organizatës së Kombeve të Bashkuara prej vitit 1980 deri në vitin 2005.

Në praktikën e saj të gjatë, si përkthyese gojore dhe sidomos si përkthyese sinkroniste, ajo është përqendruar më shumë në problemet që hasin të huajt në gjuhën e folur angleze, çka, përbëjnë mjaft interes edhe për ne shqiptarët, sidomos për përkthyesit gojorë të moshave të reja. Për këtë qëllim, ajo ka botuar posaçërisht edhe një libër me titull “Russkije problemëj v anglijskoj reçi. Sllova i frazëj v kontjekstje dvuh kultur” (Probleme ruse në ligjërimin në gjuhën angleze. Fjalë dhe fraza në kontekstin e dy kulturave). Në këtë libër ajo rrëfen për rastet dhe për gabimet që bëjnë rusët në biseda me amerikanët. Shembujt e saj janë mjaft kuptimplotë për të gjithë ata qytetarë të huaj që, në njërën ose tjetrën mënyrë, mund të gjenden në vorbullën e jetës amerikane

Për t’i kuptuar më mirë amerikanët, duhen hedhur sytë nga historia e tyre. Mënyra e të menduarit të amerikanëve filloi të formohet që në kohën e vendbanimeve të para koloniale në Botën e Re. Në kushtet e hapjes së tokave të reja, e domosdoshmërisë së mbijetesës, njeriu nuk duhej ta humbiste shpresën, nuk duhej ta lëshonte veten. “No problem” (Nuk përbën ndonjë shqetësim) – ishte shprehja më karakteristike që patën sajuar amerikanët asokohe. Kurse shprehja tjetër “We shall overcome” (Ne do t’ia dalim, do të fitojmë, do ta kapërcejmë gjithçka),  përfaqëson devizën e jetës së amerikanëve.

Në vitin 1950, shkrimtari, teologu dhe prifti amerikan Norman Vinsent Pill (Norman Vincent Peale – 1898-1993), botoi librin me titull “The Power of Positive Thinking” (Fuqia e të menduarit pozitiv). Asokohe këtë libër e patën lexuar miliona njerëz. Ja cila është ideja kryesore e këtij libri:

“Në qoftë se ju mendoni në një mënyrë pozitive, gjithçka do të dalë me sukses”.

Heroina kryesore e romanit të shkrimtares Margaret Mitçell (Margaret Munnerlyn Mitchell – 1900-1949) “Gone with the Wind (Bashkë me erën), Skarlet O’Hara (Katie Scarlett O’Hara Hamilton Kennedy Butler), për situata shumë të vështira, thotë:

“Tomorrow is another day” (Nesër do të jetë një ditë e re), domethënë problemet e ditës së sotme do të mbeten në ditën e djeshme. Patjetër që do të vijë një “happy end” (një fund i lumtur, një fund me mbarësi). Kjo mendësi e gjen pasqyrimin e vet edhe në rregullat e komunikimit dhe, po të përsiatësh për një çast, shumë veçori të mënyrës së sjelljes, si tipar kombëtar amerikan, duken plotësisht normale. Kështu, fjala vjen, për pyetjen “How are you?” (Si jeni?), amerikanët kanë vetëm një përgjigje të saktë: “Fine, thanks” (Mirë, faleminderit), pa variante të tjera.

Nga amerikanët rrallë mund të dëgjosh fjalë ngushëlluese, si, fjala vjen, “I gjori, si nuk i eci fati, sa ters!”. Shprehje të tilla ngushëlluese amerikanët mund t’i marrin si keqardhje fyese. Megjithëse në disa raste, nga goja e tyre mund të dëgjohet edhe shprehja “Oh, you pour thing” (Oj ti, i gjori), por fill pas kësaj vjen një tjetër shprehje korrigjuese e menjëhershme: “Oh, but I am sure it will be fine”, domethënë sido që të jetë problemi, unë jam i bindur se gjithçka do të shkojë mbarë.

Përgjithësisht, fjala “fatalizëm” ka ngjyrim negativ në gjuhën angleze dhe shprehje të tilla, si “i braktisur nga fati, s’e do fati” nuk hasen në të. Nisur nga kjo veçori e të menduarit të amerikanëve, vjen e strukturohet mënyra e komunikimit të tyre. Kur amerikanët shikojnë dikë që është rrëzuar në këmbësore, i drejtohen me pyetjen: “Are you all right?” (A jeni mirë?).

Shprehja “time is money” (koha është para) që në gjuhën shqipe ka si barasvlerës shprehjen “koha është flori”, ka prejardhje amerikane. E ka pёrdorur pёr herё tё parё personaliteti politik amerikan Benjamin Franklin (1706-1790), i cili, nё librin e vet me titull “Advice to a Young Tradesman” (Kёshillё njё tregtari tё ri) (1748), shkruante: “Mos harro se koha ёshtё para”. Amerikanët, zakonisht, nuk i kanë qejf hyrjet e gjata dhe parapëlqejnë të kalojnë menjëherë në thelbin e çështjes, sidomos kur bëhen biseda telefonike. Në respekt të etiketës telefonike, në Amerikë zakonisht parapëlqehet përfundimi i shtruar i bisedës, pohimi i marrëveshjeve të arritura dhe shprehjet standarde në mbyllje të saj:

“Its been great talking to you. Se you later” (Qe kënaqësi që komunikuam. Do të shihemi më vonë). Por bashkëbiseduesi i huaj me amerikanin duhet të ketë parasysh se dëshira e tij për t’u takuar nuk duhet marrë në kuptimin e drejtpërdrejtë të fjalës, edhe sikur ai (amerikani) të thotë: “We must meet some day” (Ne duhet të takohemi në ndonjëfarë mënyre). Sepse kjo shprehje shërben thjesht si shenjë mirësjelljeje dhe s’do të thotë asgjë më tepër.

Duhet pasur kujdes se disa shprehje që përdorin të huajt gjatë komunikimit me amerikanët, për këta të fundit mund të tingëllojnë fyese. Kështu, shprehja “You are wrong” (Ju nuk keni të drejtë) mund ta fyejë bashkëbiseduesin amerikan. Sepse në gjuhën angleze kjo shprehje mund të kuptohet si “You are telling lies” (Ju po thoni një të pavërtetë). Prandaj, në vend të saj, është më mirë të përdoret shprehja “I do not think I can agree with this” ose “I cannot absolutely agree with this” (Si zor se mund të pajtohem me ju ose Unë nuk jam plotësisht në një mendje me ju).

Në librin e përkthyeses Lin Vison, janë me shumë interes këshillat e saj se për çfarë nuk duhen pyetur amerikanët. Me amerikanët, – thotë ajo, – nuk duhet të hysh në diskutime për shëndetin tënd ose për shëndetin e bashkëbiseduesit amerikan, me përjashtim të rasteve kur shkon të vizitosh mikun në spital. Ajo që një të huaji mund t’i duket si shfaqje përkujdesjeje,  simpatie dhe vëmendjeje, për amerikanin mund të vlerësohet si ndërhyrje në jetën personale, si mungesë takti.

Me fjalë të tjera, interesimi për shëndetin e bashkëbiseduesit amerikan duhet të ketë njëfarë arsyeje, një parahistori, një argumentim. Nëse bashkëbiseduesi amerikan ka shqetësime zëri, atë mund ta pyesësh se çfarë ka dhe se si e ndien veten, por, pa pritur e pa kujtuar, të fillosh të diskutosh me të problemin e tensionit të gjakut ose diçka tjetër që krijon shqetësime për shëndetin tuaj dhe që ndikon në humorin tuaj, si puna e veshkave, e mëlçisë, etj., kjo nuk është e rekomandueshme.

Me amerikanët, gjithashtu, nuk duhet diskutuar për problemet e pagës dhe të shpërblimeve të ndryshme financiare (të honorareve). Përgjithësisht, janë tabu të gjitha pyetjet që lidhen me informacionin personal financiar, me përmasat e pronës dhe me nivelin e pagës. Me këto pyetje, një amerikani mund t’i drejtohet vetëm inspektori i taksave dhe askush nga miqtë apo të njohurit e tij.

Përkthyesi rus Aleksandër Shvejcer, në librin me titull “Me sytë e përkthyesit” (Gllazámi perevódçika), të botuar në Moskë në vitin 2012, ja çfarë rrëfen për një pyetje pa takt të ish-kyeministrit Dmitri Polankit, kur po e shoqëronte gjatë vizitës së tij në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në vitin 1960:

“Njëherë, gjatë bisedës me një pronar ferme në shtetin e Ilinoisit, Polanski u mundua të sqaronte se sa të ardhura vjetore merreshin nga ferma e tij. Fermeri nuk iu përgjigj asaj pyetjeje. Dhe pikërisht gjatë konferencës së shtypit në bordin e aeroplanit, në të cilin po fluturonim nga Ilinoisi për në shtetin Utah, njëri nga reporterët amerikanë tha:

– Zoti Polanski, ju shprehët pakënaqësinë që fermeri nuk iu përgjigj pyetjes suaj për të ardhurat që siguronte. Që ta merrni vesh, kjo pyetje, që lidhet me pagesën e taksave, në vendin tonë konsiderohet tepër personale. Me sa duket, në vendin tuaj është ndryshe.

– Në vendin tonë një gjë të tillë nuk e mban të fshehtë askush, – iu përgjigj Polanski”.

Ky rast dëshmon jo vetëm për mungesën e formimit kulturor të Polanskit, por edhe për gabimin e përkthyesit, i cili duhej ta paralajmëronte për të mos bërë pyetje të tilla.

Amerikanin nuk mund ta pyesësh se sa fëmijë ka, se ai mund të mos ketë fëmijë apo mund të mos jetë i martuar dhe një pyetje e tillë e vë në pozitë të vështirë jo vetëm atë, por edhe bashkëbiseduesin që e pyet.

Nuk mund të pyetet amerikani as për kompaninë ku punon. Duke pasur parasysh se vendi mund të jetë duke kaluar një periudhë krize dhe se një numër i madh njerëzish ndërrojnë vendin e punës ose mund të kenë statusin e të papunëve, një pyetje e tillë do të binte në sy për mungesë takti. Prandaj, më e arsyeshme do të ishte që bashkëbiseduesi amerikan të pyetej për llojin e punës, për llojin e profesionit, sesa për kompaninë ku punon.

Në librin e vet mjaft interesant, Lin Vison sjell një mori shembujsh nga jeta, komike dhe domethënëse. Por një këshillë e saj për përkthyesit gojor, ka vlerë për të gjithë: gjatë komunikimit me të huajt,  ata duhet të jenë të gatshëm ta kapin çdo gjë të re që në fillim dhe të mundohen të vjelin të dhëna sa më të plota për kulturën e vendit që do të vizitojnë.

Përkthyesi amerikan, Harri Obst, ish-qytetar gjerman,  në librin e vet “White House Interpreter. The Art of Interpretation” (Përkthyesi i Shtëpisë së Bardhë. Arti i përkthimit gojor). të botuar në vitin 2010, rrëfen për përshtypjet e tij nga Japonia, ku pati shkuar si shoqërues i Presidentit Regan, i cili do të merrte pjesë në konferencën e radhës të G7-s të vitit 1986:

Meqë nuk kishte qenë asnjëherë në Japoni, mendoi se do të ishte më mirë të nisej dy ditë para presidentit Regan, në mënyrë që të ishte i ambientuar në një mjedis të ri dhe të mësohej me ndryshimin e regjimit ditor pas një udhëtimi ndëroqeanik prej dymbëdhjetë orësh mesatarisht. Ai as fliste, as lexonte në gjuhën japoneze dhe në aeroportin Narita, një i vetëm, me sy të çakërritur, po shikonte shumë tabela me simbole në japonisht që tregonin vendkalimin për në doganë. Më në fund, e pikasi një tabëlë në anglisht, ku lexoi fjalën “Të huajt”. Kjo iu duk shumë e përshtatshme, por iu krijua përshtypja sikur paskej zbritur pikërisht në një tjetër planet. Ngjarjet e mëvonshme do ta vërtetonin një ndjesi të tillë. Sapo u gjend jashtë terminalit, gjërat u bënë më të thjeshta. Gjeti dikë që fliste anglisht që e drejtoi për te autobusi që do të ndalonte në hotelin Okura, ku qe strehuar delegacioni amerikan për në konferencën në fjalë. Autobusi do të ndalonte paraprakisht në tre hotele të tjera. Ai pati kënaqësinë të merrte vesh që shoferi i autobusit kishte një kasetë me tekst të regjistruar në katër gjuhë, që njoftonte me fortafolës kur autobusi ndalonte te çdonjëri nga hotelet dhe jepte edhe ndonjë tjetër informacion të nevojshëm.

Autobusi ndaloi pranë njërit nga hotelet saktësisht në orën 4:00. Në anën tjetër të rrugës, përballë hotelit, ndodheshin dy rrokaqiej krejt me zyra. Qindra nëpunës, shumica meshkuj, po vërshonin jashtë ndërtesave pas orarit të punës. Për habinë e përkthyesit, të gjithë ata kishin veshur kostume dhe kravata të ngjashme në ngjyrë të errët, në dorë mbanin të njëjtin tip çantash, kishin një mënyrë të ecuri, pikërisht të nxituar, dhe nxirrnin në pah një shprehje joemocionale të fytyrës, si puna e lojtarëve të pokerit. Ata dukeshin si një turmë milingonash të zeza që dyndeshin jashtë folesë. Kur iu afruan autobusit, përkthyesit një dridhërimë ia  përshkoi gjithë trupin. I dukej sikur  ndodhej vërtet në një tjetër planet. Ata nuk mund të ishin njerëz të gjallë. Ata dukeshin sikur të ishin robotë. Përkthyesi pyeste veten: a do të ishte ndoshta e mundur që ne amerikanët të mateshim me punonjës si këta? Ai vetëm sa pa ca skena në teknikën e levizjeve iluzore.

Ky çast do ta mbante përkthyesin të mbërthyer sa të ishte gjallë. Dhe rrinte e mendonte me vete: ç’ndryshim i madh në krahasim me larminë e shoqërisë amerikane të viteve ’80, përballë njëtrajtësisë stoike të japonezëve.

Një tjetër huti nga përplasja me një tjetër kulturë do ta priste përkthyesin së shpejti, sapo arriti në hotelin Okura, jo fort larg nga ambasada amerikane. Hoteli ishte bosh, në pritje të delegacionit amerikan që do të merrte pjesë në konferencë. Përkthyesi ishte njëri nga të parët e sapoardhur. Sigurimi japonez kishte krijuar një unazë të shtrënguar rreth hotelit. Pasaportën diplomatike ia kontrollua me kujdes dhe fotografinë ia krahasuan me fytyrën dy ose tri herë. Vetëm pas këtij kontrolli e lejuan të hyj. Për habinë e tij, kur hyri, atje po e priste një grup prej shtatë ose tetë vetash që qenë rreshtuar për ta përshëndetur. Dy shërbëtorë i morën bagazhin dhe ai i ndoqi nga pas për në sportelin e regjistrimit. Grupi mikpritës, që nga rangu më i lartë deri te rangu më i ulët, përfshinte edhe dy përgjegjës shërbimi të veshur me kostume të errëta dhe madje një shërbyese me veshje solemne. Kur u drejtua bashkë me ta për në sallonin e gjerë, ata të gjithë u përkulën para përkthyesit.

Por përkthyesi nuk ishte i përgatitur për një gjë të tillë. Gjyshi i tij e kishte mësuar se prusianët u përkulen vetëm mbretit dhe flamurit të tyre, por jo edhe mbretërve të huaj. Të përkulurit nuk ishte në natyrën e përkthyesit. Por tani ai ndodhej në Japoni dhe ishte diplomat amerikan. Kështu që ndaloi hapin, u kthye para grupit të rreshtuar dhe përkuli kokën fare paksa. Kjo shkaktoi një reagim të befasishëm te japonezët. Ata të gjithë u përkulën përsëri, por shumë më thellë sesa më parë, saqë kokat e tyre arritën deri në nivelin e gjunjëve. Përkthyesi e ndjeu veten më shumë të zënë ngushtë sesa të nderuar.

Dy orë më vonë, ai u gjend në ambasadën amerikane për të raportuar për arritjen e tij dhe për të parë dokumentet e konferencës. Kur u rrëfeu për atë që i ndodhi në hotel, ata i kërkuan t’u tregonte se si ishte përkulur dhe u shkrinë gazit. Një përkulje paksa e kokës si ajo, ua shpjegoi, është e rezervuar vetëm për kryeministra dhe për të tjerë personalitete të larta. Nuk ka asgjë për t’u habitur që japonezët qenë shtangur dhe që iu përkulën përsëri edhe më thellë.

Dy gjëra i patën bënë përshtypje përkthyesit kur po ndiqte televizionin në dhomën e hotelit. Emisioni i përditshëm i lajmeve në Tokio transmetohej në anglisht nëpërmjet përkthimit të njëkohshëm me shtypjen e një butoni. Në fund të emisionit, dy lexues të lajmeve, një burrë dhe një grua, në pozicionin e tyre ulur, do të përkuleshin para teleshikuesve aq thellë, saqë hundët e tyre preknin sipërfaqen e tryezës.

Pra, përkthyesi gojor, duhet të ketë një të tillë përgatitje profesionale dhe të jetë i pajisur me të tilla njohuri të thella për traditat e vendit, në gjuhën e të cilit përkthen, në mënyrë që të mos ndodhet kurrë para skenave të tilla të paptitura.

Kaliforni, 23 tetor 2022