LETËRSHKËMBIMI (I AT GJERGJ FISHTËS)

(Botoi: Biblioteka Françeskane “At Gjergj Fishta”, Shkodër, 2020)

Nga Adil FETAHU

Para një jave, djali im Arben Fetahu, më solli dhuratë nga Shkodra kompletin e shtatë blejve të veprave të At Gjergj Fishtës: Epika; Lirika; Dramatika; Publicistika; Satira; Letërshkëmbimi; dhe Shkrime të ndryshme në shtypin e kohës. Prej këtyre veprave, nuk i kisha lexuar tri të fundit, prandaj më së tepërmi më nxiti kurreshtja ta lexoj  së pari librin Letërshkëmbimi, duke ditur se prej letrave të tilla do të gjej elemente e ndjenja më intime të raporteve të Fishtës me letërshkëmbyesit, por edhe informacione për ngjarjet historike, politike, diplomatike, letrare e fetare të kohës. Dhe, vërtetë, nga leximi i librit Letërshkëmbimi, kam mësuar për tiparet e Fishtës më shumë se leximi i Lahutës së Malcisë dhe I veprave tjera.  E me qenë se për këtë libër askush deri më sot nuk ka shkrua ndonjë reçencë a vështrim, këtu më poshtë po jap ca informacione për librin, që besoj se do t’iu interesojnë dashamirëve të fjalës së shkruar, veçmas  dashamirëve të veprave të poetit, shkrimtarit, atdhetarit, prelatit dhe intelektualit të madh, At Gjergj Fishta.

Përmbajtja dhe struktura e librit

Në 266 faqe të librit Letërshkëmbimi janë radhitur e 152 letr, të shkruara e dërguara  personaliteteve ose institucioneve të ndryshme  nga Gjergj Fishta, apo aso që Fishta ka marrë nga personalitete ose institucione të ndryshme. Kështu, Fishta paraqitet si letërdërgues i 114 letrave, ndërsa letërmarrës i 38 letrave. Prej 114 letrave që i ka dërguar Fishta, vetëm 37 i kishte shkruar në gjuhën shqipe, ndërsa të tjerat në gjuhën italiane. Kuptohet, që letrat në gjuhën shqipe i ka shkruar në të folmën e pastër gegënishte. Letrat e shkruara në italishte, për këtë botim të librit i ka përkthyer dhe përshtatur të folmes gegënishte Prof.as.dr.Vinçens Marku. Janë këto 71 letra të  At Gjergj Fishtës dërguar At Pal Dodajt, 2 letra dërguar Ëmzot Vinçens Prenushit dhe 4 letra dërguar autoriteteve. Nga përmbajtja e letrave dërguar At Pal Dodajt, prej të cilave burojnë plot ndjenja e dashuri, informacione, kritika, udhëzime, këshilla,  mund të konkludohet se Fishta kishte raportet më të afërta me atë personalitet. Po të lexosh mbiemrat me të cilët Fishta i drejtohet Palit: “Pal i dashtun”; “Pali em fort i dashtun”; “Pali em fort i dashtun dhe shum fort i dashtun” (libri, fq.130); “ Fort i dashtuni em, shum i nderuem “(fq.150); “Ati em Provinçjal fort i dashtun” (fq.170); “Pali em fort i dashtun…jo” (fq.176), etj, shihet se me çfarë afërsie, konsiderate e respekti i drejtohet  Fishta At Pal Dodës, po në ndonjë rast edhe me tone  të ashpra kritike.

Në hapje të librit do të gjeni një Parathanie të shkruar nga At Vitor Demaj (Lezhë, 23 tetor 2020), në të cilën jep informacione mbi ecurinë e botimit të kompletit të veprave të Fishtes, në 80-vjetorin e vdekjes së poetit. Në Parathënie  thotë: “Në këtë vëllim nuk mtojmë të paraqesim krejt Letërshkëmbimin e Fishtes, por kemi paraqitur njëpjesë të mirë të tyre… .Sikurse  kje fati i At Gjergj Fishtes me ardhjen në pushtet të komunizmit, njat fat të keq pësuan edhe korrespondencat e tij …. Nëpërmjet letrave lexuesi dhe studjuesi kupton rëndësinë strategjike të Fishtës si nji pesonalitet i rrallë dhe i duhur për Shqipninë e asaj kohe, por edhe për kohën tonë. Po kështu, leximi dhe studimi i letrave na paraqet kontekstin historik, ku ai jetoi dhe veproi”.

Në Hymje (fq.15-25),  të cilën e ka shkruar e nënshkruar përkthyesi   i letrave, nga gjuha italiane në gjuhën shqipe, dhe redaktori i të gjitha letrave të botuara në këtë përmbledhje, prof.as.dr.Vinçens Marku, thotë se “Botimi i tashëm nuk mbart në vetvete pretendimin e pathemeltë se në këtë vëllim ka me u sjellë i gjithë letërshkëmbimi i Fishtës, madje as pjesa më e madhe e tij, por vetëm një pjesë,  e quajtun prej nesh nesh si ma e mundshmja dhe ndoshta edhe ma e randsishmja”.

Sipas profesorit Vinçens Marku, duhet të ketë pasur edhe së paku dy-tre fishi i këtyre letrave që janë botuar në këtë libër. Në vazhdim, autori i Hyrjes  dhe i përkthimit të letrave, shpjegon strukturën dhe anën përmbajtësore të Përmbledhjes: Radhitja e ekstit në Word; Paraqitja e faqeve dorshkrimore’; Kriteret e përkthimit; tema e Pamvarsisë dhe Njohja ndërkombtare; tema e artit të letërsisë dhe e natyrës së tij; tema e jetës së Provinçjes Françeskane dhe marrëdhëniet mes sivllazënve, duke përfunduar se “Studjuesit dhe lexuesit do të kenë në dorë një korpus domethanës dhe me shumë vlera të korrespondencës së njanit prej personaliteteve ma të njohftuna të botës shqiptare, pra atë të At Gjergj Fishtës. Kjo gja pa dyshim ka me ndikue në rishkimin e figurës së tij nën kandvështrimin e të dhënave të reja dhe ma të plota për studimin e veprës dhe të autorit”.

Radhitja strukturore e letrave

Nga ana strukturore e radhitjes së letrave, libri ndahet në dy pjesë. Pjesa e parë titullohet Fishta letërdërguesi  (faqe 26-217),  që përmban 114 letra të dërguara nga Fishta, dhe pjesa e dytë: Fishta letërmarrsi (fq.219-266),  me 38 letra që ka marrë Fishta nga personalitete dhe institucione të vendit dhe të jashtme.

Pjesa e parë, që është më e madhe , ndahet në dy kapituj:  Letra shqip (fq.31-81), që përmban tekstet e 37 letrave, dhe  Letra në Italisht (fq.85-217), me 77 letra.

Prej 114 letrave që ka dërguar Fishta, 71 sosh ia ka dërguar At Pal Dodajt; dy letra i ka dërguar Ëmzot VinçencPrenushit dhe katër letra ua ka dërguar autoriteteve. Nga 38 letra, që ka marrë Fishta nga personalitete dhe institucione të ndryshme, po veçojmë këtu: Shtjefen Gjeçovi, Dr.M.Lambertz, John Adams, Faik Konitza, Pekmezi, Dr Norbert Jokl, Eqrem Çabej, At Mark Harap, Hugh G.Grant, etj.

Letrat janë paraqitë në libër sipas rendit kronologjik, për secilën ndarje ose nëndarje. Letrat e  dërguara dhe ato të marrura i përkasin periudhës 1908 – 1940. Opusi i letrave të botuara në këtë Përmbledhje, fillon me letrën e Fishtës, dërguar Pader Shtjefen Gjeçovit, dërguar më 17 janar 1908, dhe përfundon me letrën e Dritës, dërguar  Fishtës më 15 nëntor 1940,  një studente e kolegjit françeskan, e cila e njofton për përfundimin me sukses të vitit shkollor.

Shumicën e letrave Fishta i ka dërguar nga Shkodra, por edhe nga Troshani, Lezha, Gomsiqe, Durrësi,Tirana, ndërsa i ka marrë nga Roma, Livorno,  Parizi, Levanti,  Njujorku, Vashingtoni, Londra, Athina, Stambolli.

Letrat e tij Fishta i ka shkruar me makinë shkrimi, por edhe me dorë, që dëshmohet nga faksimilet e dorëshkrimit, të dhëna në fund të Përmbledhjes.

Gjatësia e tekstit të letrave është e ndryshme. Ka letër e gjatë 9 faqe të dendura të librit, të cilën Fishta ia ka dërguar Vinçensit, Atit Delegat Gjeneral  të Provinçjes (më 25 gusht 1914), në të cilën i ankohet atij për padrejtësi që i janë bërë me lënien e tij jasht Provinçjes, për shkak të insistimit të tij që në të githa shkollat fillore të Shqipnisë duhet me u përdorë në gjuha shqype. Nga fundi i kësaj letre, Fishta thotë: “…idhnimet e randa, të krijueme kohët e fudit, kanë ndikue mjaft mbi fizikun t’em”. Ndërkaq, letra më e shkurtër, me gjithsejt 3 rreshta, është ajo që nuk përmbanë as emrin e personit të cilit i dërgohet (nga Tirana, më 13-9-21), as emrin e autorit të letrës, por nënkuptohet se është letër e Fishtës, e që ka këtë përmbajtje: “…Sod kam folë me Pecin lidhun me Gjimnazin. Tashti aj nuk duket aq anmiqsor me idenë t’onë, madje kena ba nji hap të madh para; kena emnue tashma profesorin e matematikës…”(fq.154).

Rëndësia e letrave të Letërshëmbimit

Shumë nga letrat e Fishtës dërguar personaliteteve të njohura të kohës, mund të quhën letërsi e vërtetë. Por, rëndësia e letrave të tij, qoftë atyre të dërguara apo të marruna, janë dëshmi e bashkëpunimit, komunikimit, raporteve miqësore e dashamirëse, dashurisë për Kishën  dhe Atdheun, por gjithashtu janë dëshmi e dekadencës, krizës dhe vetëdijes morale, apatisë, lodhjes, pafuqisë për të ndryshuar gjendjen. Shprehet në to frika nga copëtimi i vendit nga fqinjët veriorë dhe jugor, pas Luftës së Parë Botërore. Janë këto letra edhe si një ditar, më  të rrallë, në të cilat tregon punët që bënte, ngjarjet dhe ndodhitë brenda e jashtë vendit, aktivitetet e tij kombëtare, patriotike, atdhetare,  diplomatike, kishtare, letrare e kulturore. Binomi Fe e Atme (Atdhe) ishte boshti kurrizor i veprimtarisë së Fishtës, siç do thoshim me terminologjinë  bashkëkohore të teknikës informative: Fe e Atdhe ishte “pasfordi” i veprimtarisë së Fishtës, dhe kjo përshkohej në letrat, e më gjërësisht në veprat e tij. Ishte merita e Fishtes që ShBA-të e njohën pavarësinë e Shqipërisë në vitin 1922, njohje kjo që kishte rëndësi të veçantë, sepse  i hapi rrugën edhe njohjeve nga shtetet e tjera.  Ja se çka shkruan për këtë Fishta nga Parisi (ai e quan: Parigji) At Pal Dodajt (më 16-2-22): “…vizita ime në Vashington ka pasë si rezultat njohjen e Shqypnis prej Shteteve të Bashkuara të Amerikës…”.

Secila letër e Fishtës, qoftë se iu ka dërguar personaliteteve të shquara apo autoriteteve shtetërore  ose kishtare, meriton lexim të vëmendshëm dhe analizë. të tekstit dhe kontekstit.  Në një letër që Fishta i kishte dërguar At Vinçens Prenushit (17 prill 1919), me të cilën e informon për zhvillimet e Konferencës dhe pretendimet sllavo-greke ndaj Shqipërisë, shprehë keqardhjen për disa dërgata shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris, të cilat nuk kishin qëndrim të njëjtë dhe ishin intelektualisht të papërgatitura, përpos Luigj Gurakuqit. Në atë Konferencë merrnin pjesë gjashtë dërgata të ndryshme, të kryesuara nga: Turhan Pasha, Esat Pasha, Halit Pasha, Erixon, Mihajl Grameno dhe Pandeli Vangjeli.

Bënë përshtypje një letër e Fishtës, dërguar Mbretit të Shqipërisë (më 23 shtator 1939), me të cilën, në emër të të gjithë intelektualëve shqiptarë, i propozon Mbretit, t’ia mundësojë filologut dhe albanologut të njohur, Norbert Joklit, të vinte të vendosej për të  jetuar e punuar në Shqipëri, pasiqë pushteti gjerman e kishte përzënë si hebre nga Universiteti i Vjenës, dhe ky duhej të largohej prej andej.

Leksiku i afërsisë, besimit,dashurisë, përkushtimit që shpreh Fishta në letrat e tij, shihet që nga fillimi i letrave, me fjalët:  “I dashtuni”; “Fort i dashtuni”; “Pali em fort i dashtun”; “Mos m’qit në harresë”;  “Fort i nderti e i dashtuni”; “Pali im i dashtun”, etj,  dhe në funt të letrës kur nënshkruhet, nën fjalët: “I yti”; “Krejt i yti”; “Gjithmonë i yti”; “I juaj”, “Shërbtuer i përvuejt”, etj. Ka brenda letrave edhe plot shprehje spirituoze e humor, ndonjë shprehje a sentencë latine dhe urti tjera. Fishta ka pasur ide dhe stil për të matur e peshuar secilën fjalë e fjali, prandaj leximi i letrave të tij krijon knaqsesi të veçantë te lexuesi.

Me gjasë Fishta paska pasur merak për duhan, sepse në disa letra të tij ka kërkuar t’i dërgohet duhan, veçse përmes njerëzve të besuar, e jo me postë, sepse nuk i ka hije të etikohet për kontrabandë.

Në epistolarin e Fishtës, nuk ka letra familjare, përveç një nipi dhe një kumbare.

Libri Letërshkëmbimi, është interesant për ta lexuar dhe analizuar nga teksti dhe konteksti privat dhe publik, historik dhe politik, shoqëror dhe diplomatik, letrar dhe kishtar. Është një prurje interesante dhe e vlefshme në letërsinë shqipe, që i është ofruar publikut lexues shqiptar, dhe për këtë meriton falënderim të veçantë prof.as.dr.Vinçens Marku, për përkthimin e shkëlqyeshëm dhe redaktimin korrekt profesional të letrave të botuara dhe për shpjegimet udhëzuese që i ka dhënë në Hyrje të librit.