LAVDI BURRASH NË MALET TONA
-Në përvjetorin e rënies së deshmorit Marash Tom Gjoklaj-
Ekskluzive nga Gjon Markokaj
Qëndresa e Krahinës Nikaj – Merturit, s’është e shkëputur nga historia e Malësisë së Gjakovës dhe më gjërë nga ajo shqiptare. Shumë ngjarje historike e kanë zanafillin këtu në ketë vënd e nga ky popull trim e liridashës; nga Prijsit e tij PATRIOT, luftëtar për Çlirim, Liri e Pavarësi Kombëtare.
Kujtoj këngën : Në Nikaj – Mertur/ Rritet Lulja përmbi gurë/
Është e vertetë se ky popull është ikë prej fushe e jeton në gurë.
Mëndje kthjellt e trima — GURI ËSHTË DJEPI QË I RRITI .
Historia e njii kombi rritet e pasurohet çdo çast, çdo ditë; pra jemi ne ata që e ruajmë dhe e rritim në pedestal.
Marash TOM Gjoklaj, ishte “prush i dhezur”, nji luftar trim dhe Prijës Popullorë që; s’ kursej as jetën në mbrojtje të interesave kombëtare.
NJERIU VDES KUR HARROHET…!?
DESHMORI S’VDES KURRË …!
Ky burrë i Tetajve është nji shëmbull i trimave LËGJËNDAR i cili me BËMAT E TIJË është ruajtë në kujtesen e popullit të vet. Është në nderin tonë, ta kujtojmë e të nxjerrim në dritë raste të tilla të cilat janë të shumta edhe në Rrethin tonë.
Sot mbas 109 vitesh, vepra që po kujtojmë; është nji “akt sublim” heroizmi i nji prijësi ,i nji luftari , i nji At’Dhetari që e pat guximin e pat forcën, të përballet; me forcat e ushtrisë së SHEFQET TERGUT PASHËS; duke dhënë jetën e tij në moshën 59 – vjeçare!
Vdekja e tij ishte nji deshmi e gjallë e shpirtit , të pa epur e gadishmërisë; për’ t’u flijuar dhe mbrojtur dinjitetin vetjak dhe atë kombëtar.
– Ja pse kujtohet:
Marash Tom Gjoklaj është DESHMORI I ATDHEUT:
I shpallur me Vëndim Nr. 69. – datë 30 – 06 – 1984; të Komitetit Ekzekutiv të Rrethit Tropojë ku thuhet: MARASH TOM GJOKLAJ ËSHTË DESHMOR I AT’DHEUT
– Akti Heroik:
Në fillimin e Qershorit të vitit 1910; kur Shefqet Tergut Pasha po vinte nëpër Malësinë e Gjakovës;më reprezalje të pa para ndonjëherë dhe po grumbullonte armë e kërkonte ushtarë;
Marash Toma në Tetaj duke qënë “Miftar Katundi”, u kishte thënë TETAJVE:
– Mëshefni armët!
Djemvet kalonu DRININ e qitni në APRRIPËN E GURIT në PUKË.
Disave ua, ndërroi emrat në fletoret e lindjes që mbante Kryeplaku…,
– kjo ishte me mënd dhe e guximshme.
(At’here, kur isha mësues në TETAJ, i thirrnin disa, me ata ëmra që i kishte shpetuar; prej ushtrisë turke…, dy prej tyre i njoh, SADRI TOMËN e SALI KURTIN).
Gjatë vershimit për në Zonën e Nikaj – Merturit nji pjesë e madhe e ushtrisë kaluan edhe nëpër Fshatin RAJË; siqë thuhet dhe është e shkruar edhe në Historikun e Fshatit RAJË :
Ushtia turke e SHEFQET TERGUT PASHËS, duke kaluar nëpër Bjeshkë të Fshatit RAJË, në Maje të Malit Korës, grabiti 150 dele në kullosë dhe i theri për mish, — kërkoi armë por populli i rrezistoi. Kërkoi djemtë ushtar për t’ i dergue në Turqi për tre vjet; por nji pjesë e madhe e djemnisë, morën arratinë për të mos shkuar nizam.
Nga 9 djemë që mundi t’ i merrte dhe t’ i niste për në ushtrinë Turke, vetëm 4 dergoi në Tuqi; — pësë të tjerët ikën nëpër male duke fjetë jashtë dhe dy prej tyre u sëmurën për gjthë jeten.
Nga populli dhe prijsit e Nikaj – Merturit; ushtria e Shefqet Tergut Pashës u prit me pushkë në “QAFËN E KOLQIT”;
Luftimet i udhëheqen :
SOKOL BASHA Bajraktar i Nikajve, SHYTAN BRAHIMI, Kreu i djelmnisë Nikajve.
GJELOSH RAMA trim nga Curraj – EPËR.
TUNXH MIFTARI Bajraktar i Mërturit, DED TRIMI Kreu i djelmnisë Mërturit.
Marash Tom Gjoklaj trim nga Tetajt etj.
Selim Zeneli trim nga Bëtosha etj.
Përballja në QAFËN E KOLQIT deshtoi:
Për kryengritsit mjetët e luftimit, për të rezistuar, ishin të vjetra e jo në sasi as në cilësi
Armiqëve s’ u mungonte kurrgja, kishin çdo mjet luftimi, si mauzerre, topa e mitraloza etj.
Tergut Pasha dha urdhër: Topat të mbushen me gjyle shpërthyese, që lëshonin një flakë verbuese, të pa njohur më parë; ajo patë nji ndikim të madh psikologjik e luftarak, …, pluhuri dhe ciflat e gurëve i pëngonin malësoret të merrnin shënjë.
Të gjëndur përpara këtyre kërcënimeve, të vështira u detyruan të nënshtrohen si fqinjët e tyre Gash e Krasniqe; si e thekson kënga:
Kur u shkoq Pasha prej Gashit/ U ndesh me burra në Koder t’ Palqit/
Ushtria zbriten nga Qafa e Kolqit , nga MALI i KORËS dhe mënduen që fushimin ta bënin në fshatin Tetaj .
Pararoja e ushtrisë Osmane thirren Marash Tom Gjoklaj; i cili ishte Kryeplak fshati dhe i kërkojnë:
– Dorzimin e të gjitha armëve si fshat!
– Të mobilizohen, në ushtri djemtë, mbi pësëmbëdhjetë vjeç
– Të gjejnë nji vend fushimi në Tetaj, për vëndosjen e ushtrisë
Marash Tom Gjoklaj, duke qënë “PRUSH i DHEZUR”; nga AT’Dhedashuria, s’ mundë t’ i pranonte këto kushte dhe vëndosi të përballet dhe të mos u nënshtrohej; forcave Osmane dhe u tha prerazi :
-Nuk kemi armë m’ u dorëzue !
– Nuk kemi djem m’ u dhënë ushtarë !
– Nuk kemi vendë për vendosjen e ushtisë suaj; së jemi fshat i thyeshëm e s’ gjëni as ujë me pi.
Kjo ishte nji aftësi dhe nji guxim i madhë prej Malësori.
Kjo përballje ishte shpirti, ishte forca, ishte mëndja e nji prijsi popullorë, i nji burri të Madh të Tetajve e të Nikaj – Merturit;
I cili e pagoi, me jetën e vetë, …, pra është i njëjti ultimatum që dy ditë më vonë; krenët dhe populli i pa bindur dhe i pa çartmatosur i Palqit, i Salcës dhe i Brisës i derguan ushtrisë Otomane.
Ato kater vite që kam punuar mësues në Tetaje njoha djalin e deshmorit: LEPUR MARASH GJOKLAJ.
Ishte burrë i zgjuar, burrë i ditur, fjalë pakët dhe shumë i vertetë; sa të gjithë e donin dhe i thirrnin BACA LEPUR …, fshatrat e tjera e thirrnin: LEPUR MARASHI i TETAJVE …, E, më gjërë — Lepur Marashi i BJAKËS !
Unë rrija me banim ne shtepinë e kushërinjeve të tijë SADIK ARIF GJOKLAJ dhe të gjithë edhe unë sëbashku me ata, gëzonim nji, fqinësi të mirë.
Me Bacen LEPUR; rrija shpesh dhe e pyesja për ngjarje – historike të vjetra: — Nji prej tyre ka qënë Vrasja e Babait të LEPURIT — MARASH TOM GJOKLAJ; i lindur me dat. 20 – 09 – 1851; dhe vra me — 08 – 07 – 1910; — Deshmor i At’Dheut — i “KRYENGRITJES 1910 – tës”.
– Baca Lepur e shpjegonte:
Dy ditë përpara Luftës së Qafës së Agrit të 1910 – tës; me datë. — 08 – 07 – 1910, për shtepinë tonë ishte një ditë zie e pa harruar, ku në shtepinë tonë, hynë befasisht – nji Oficer i Lartë, nji Toger dhe dhjetra e dhjetra ushtarë turq.
Fillimish na muaren tetë arëm; lek dhe çdo gjë, me vlerë që gjetën.
Mbajë mënd se edhe nji ibrik rakije që ishte i vjeter e karakteristik; nji ushtar turk i futi bajanetën të cilin e kemi meremetuar e mbas do vitesh e kemi dorzuar si deshmi; në Muzeun e Rrethit.
Babai im Marash Toma, kur del në oborrin e shtepisë e shikon rrethimin e ushtrisë turke; e dinë se gjithçka ka marrë fund, njerëzit e shtepisë ishin të gjithë t’çarmatosur, ai e kuptoj se edhe vetë ishte i shkuar; pa asnjë mundësi tjetër për të vepruar, me shtagën që kishte për tu mbajtur gjatë hecjes i bie në kokë oficerit turk dhe e lëshon shakull, për tokë duke i shkaktuar plagë të rëndë.
Në atë momënt ushtarët i drejtojnë armët dhe duan ta vrisin përpara familjes; por oficeri nuk i lejon dhe urdhëron që ta nisen në drejtim të Komandës që ishte afër Qafës së Kolqit te Gurra e “Hasan Gashit”.
Pasi e kalojnë Fshatin dhe Lagjen PËRLEKAJ, në vëndin e quajtur ‘’Udha e Gjërë’’ mbi Fshatin SHËNGJERGJ, e pushkatojnë me nji breshëri plumbash.
Gjaku i tijë skuqi tokën për të mos u harruar me — 08 – 07 — 1910!…
Forcat e ushtrisë së Shefqet Tergut Pashës, e paisur me arëm më moderne të kohës u përballë;më vëndosmërinë e Mërturësve, për të vëndosur lirinë të Udhëhequr nga Krenët MAN AVDIA e SADIK GJERGJI nga PALQI dhe PREL TULI E DELI TAHIRI nga SALCA që e verteton Kënga popullore e krijuar në atë kohë : Kodra e Palqit duket zi/ Kanë zënë pritat njqind shpi/
Ai prel Tuli na u ka pri/ Ushtris para i kan dalë/
Tergut Pashës po i çojnë fjalë/ Kësaj gryke është zor me dalë/ Këthe ushtrinë kur t’ marrësh xhevapin/ se armët e krahit s’ mund t’ i apim/ Për pa dekë na me gajret/ Na i la baba amanet /
Forcat e ushtrisë Shfqet Tergut Pashës vershuan drejt Nikajve dhe ngrehen Fushimin te Kisha e Gjonpepajve.
Kishën pa e përdhosë thonë e shpetoi nji oficer me origjinë shqiptare që shërbente në ushtrinë turke. Me 10 – 07 – 1910, nga Gjonpepajt u dergojnë ultimatum tre fshatrave të Pa bindura, të pa nënshtruara :
“Të dorzonin armët përndryshej shtepitë e tyre do t’ u vihej flaka brënda njizet e katër orve”.
Përgjigjja e Krenëve dhe i popullit ishte:
“Në qoftë se Stamolla i don armet; të vijë e t’ i marrë; s’ kemi mbajtë kurrë armë, për t’ i dorëzuar, por për të luftuar me to”!
Ushtria turke e afroj fushimin në Bjeshken e Nikajve në “T’therme” dhe Filloi Lufta — Beteja e Palqit.
Rezistenca e PALÇIT, SALCES e BRISËS; të cilën e deshmon kënga:
Guri Murg nji gurë i bardhë/ Po i shkojnë gjylet rreth e rrotull/
Por s’ e la Pashen me dale/Për pa u këthye nga ka ardhë/…,
Zotësinë e Prel Tulit si ushëheqes Popullor; dhe trimërinë e tijë; i cili vrau bimbashin – (majorine ushtisë Otomane) e cilëson kënga:
Ai Prelë Tuli hallakati/ Ndal major se të erdh sahati/ Bylykbashit mire ja kapi/ Krisi pushka gjëmoi mali/
Nëpër shpat po bie nizami/
– PALQI, SALCA dhe “QAFA E AGRIT” u bënë“Epiqndra e KRYENGRITJES – 1910 – tës” nga data 10 deri me 24 korrik të 1910 -tës
Ushtrisë së Shefqet Tergut Pashës; Populli i Dukagjinit i udhëhequr nga MEHMET SHPËNDI i Shalës; QUN NIKA E MARASH DELIA, t’ Shoshit, i zunë të gjitha qafat; nga Qafa e Pejës, Qafa e Valbonës, Qafa Ndermanjës, Qafa e Agrit, Qafa e Shrëziqes dhe u bënë mburojë; për t’ mos kaluar ushtrija Otomane drejt SHKODRES .
Nyje kryesore u bë Qafa e Agrit.
Ushtria turke i ndëshkoi duke u vë zjarrin, mbi 56 shtepive të Palqit e Salcës, vrau dhjetra deshmorë; prej të cilëve edhe dy gra, vrau në oborrin e shtepis së vet Prel Muslinë Deshmor i atdheut; Vranë Gratë LULË SYLË GECAJ dhe ZOJË MARK UKAJ
Deshmore t’ Atdheut , Marash Ndrevataj, Ndue Gjergjndreaj Deshmor të Atdheut; pat të vrarë e të Plagosur edhe tre vetë nga Malsia e Madhe: KOL MARASH VATËN, ZEF LANI DHE GJON PËLLUMBI.
Ushtria turke la me qindra ushtarë të vrarë.
Pas njëzet e dy ditësh luftime të ashpëra, Tergut Pasha detyrohet e jepë nji urdhër; për t’ u terhequr, mbrapa e të kalojnë DRININ dhe nga Puka e të mësyjnë Shkodren.
-Nji nga vëndimet më të renda të jetës së tijë.
Të cilën e cilëson kënga: Tergut Pasha ishë çuditë/ se çdo gurë i duket pritë/ Prej çudie ai mori frikë/ Këtheu ushtrinë e u nis me ikë/
Beteja e Qafës së Agrit ishte nji nga betejat më të rëndësishme anti – Turke dhe fitimtare e Nikaj – Merturit, Toplanës, Shalës e Shoshit të cilët sfiduan të pathyeshmin Shefqet Tergut Pashën.
Krejimtaria popullore e shprehë në këngë: …, Shalë e Shosh Nikaj – Merturë/ Trojet tona s’ i lëshojmë kurrë !/
Lasgush Poradeci; në Poemen e tijë Historike Për Qafen e Agrit duke e cilësuar Luften e MEHMET SHPËNDIT; nëpërmes të tjerave Thekson:
Po vi me turp o Sulltan e Baba/ se MEHMET SHPËNDI ishte KATALLA’/
Luftimet e ashpra që janë bërë i lustron kënga:
More Pashë na paq në qafë/ Qyshë na çove në Palq e në Salcë/ S’ do na lëshojnë kurrënja të gjallë/ etj.
Deshmori, Marash Tom Gjoklaj; luftar nder më të vjetri për liri e pavarësi kombëtare; u flijue për At’Dhe n’ moshen 59, vjeçare duke u bashkue me deshmorë dhe heronjët At’Dheut dhe duke lënë mbas vetit nga Oxhaku i Marash Tomës, pësë djem, pesë Omera, pesë kreshnikë, që e nderuan Fisin e Merturit, të gjithë të rrjeshtuar e të përmëndur në Burrat e Tetajve:
LEPUR MARASH GJOKLAJ, KOL MARASH GJOKLAJ, MARTIN MARASH GJOKLAJ, ZEF MARASH GJOKLAJ DHE DED MARASH GJOKLAJ , e sot janë nipat; Nik Martin Gjoklaj, PAL KOL GJOKLAJ; Kanë plot nipa e sternipa, mbesa e stermesa.
DESHMORI Marash Tom Gjoklaj; meriton — vlerësim e çmim.
Zona e Nikaj – Merturit është shpallur: NDERI I KOMBIT
Koha e ka gdhënur, Deshmorin MARASH TOM GJOKLAJ me luften e tijë, me jetën e tijë, me vepren e tijë në altarin e pavdekësisë së Deshmorve të At’Dheut.
Qëndresa dhe përballja e Deshmorit të At’Dheut Marash Tom Gjoklajt është e njëjtë, me kerkesat e krenëve e të popullit të PALQIT, SALCËS DHE BRISES, dy ditë me mbrapa me — 10 – 07 — 2910. — ËSHTË DESHMOR I 1910 – tës
Vepra dhe gjaku i Marash Tom Gjoklajt, i këtijë Trimi të Tetajve, mbolli liri, pavarësi e vjen çdo ditë duke u rritë dhe përjetësuar në shkrime e në këngë .
-Per ZemraShqiptare, nga Tropoja, Korrik 2019-
