Këngët autoktone përmajekrahut , një himn i harruar i malësorëve shqiptarë
Nga Gjekë Gjonaj
Këngët majekrahut përmajekrahu (përkryekrahi) , ose siç quhen ndryshe këngë malësorçe, janë ndër këngët më të hershme që vijnë nga thellësia e shekujve, të cilat konsiderohen ndër elementet më të vjetra të trashëgimisë jomateriale, që malësorët i kanë kënduar në dasma, festa, gëzime, logje, bjeshkë e raste të tjera të veçanta, madje edhe në festivale të ndryshme folklorike brenda dhe jashtë hapësirave shqiptare. Këto këngë të moçme të traditës gojore radhiten ndër visaret e pakta të kombit tonë që janë trashëguar dhe kanë kaluar nëpër faza të reja të zhvillimit historik. Ato, sipas muzikologëve, i këndojnë vetëm shqiptarët e dialektit gegë ose të Veriut, që përbëjnë pjesën më të madhe të popullsisë shqiptare. Shtrirja e këtyre këngëve ndër shqiptarë është mjaft e madhe: Malësi e Madhe, zona e Mbishkodrës, Malësi e Gjakovës, Tropojë , Dukagjin, Rugovë dhe në disa vise të Malit të Zi.
Kjo formë e këndimit të shqiptarëve në trevat shqiptare në Mal të Zi është përdorur ( interpretuar) në disa vise që janë më shumë kodrinore -malore: në Hot, Grudë, Triesh, Plavë e Guci, por edhe në zonat që janë më pak rrafshinore , siç janë: Kraja, Ana e Malit, Rrethi i Tivarit dhe Shtoji i Ulqinit.
Emërtimet e këtyre këngëve na paraqiten të ndryshme por të përafërta. Në Hot dhe Grudë përdoret emërtimi “ Këngë përmajekrahu”, në Triesh “ Këngë përkryekrahi”, në Krajë “ Këngë të g’jata, në Anë të Malit “ Me kënue zonisht “, por më të parapëlqyera ( preferuara) janë dy emërtimet e para.
Studiuesit e fushës së muzikës vlerësojnë se të gjitha këto këngë kanë elemente të përbashkëta edhe në fushën e kulturës materiale dhe shpirtërore , e njëkohësisht kanë edhe dallime midis tyre në rite, doke, zakone dhe përgjithësisht në jetën muzikore. Sipas muzikologëve, kjo mënyrë e të kënduarit është traditë e stërgjyshërve të përbashkët, përkundër paraqitjeve diku më të hershme e diku më vonë.
Këngëtarët e vjetër malësorë (shqiptarë) pohojnë se këngët përkryekrahi janë kënduar në rast thirrjesh, kushtrimit dhe përgjigjesh nga zona në zonë qysh në kohën e luftërave, për t’u marrë vesh me njeri-tjetrin, pa u kuptuar nga armiku. Përveç kësaj ato, siç theksuam më lart, përcjellin lajme të ndryshme, të gëzimit, hidhërimit… Këngët e tilla kanë shërbyer si mjet komunikimi e sinjalizimi në largësi për të dhënë lajmin e rrezikut.
Këngët përkryekrahi, si formë unike e komunikimit ndër shqiptarë, janë këngë që këndohen solo, pa shoqërim instrumental nga një këngëtar ose edhe dy sish . Këngëtari këndon dy ose disa vargje në këmbë ose i ulur në dy gjunjë, çon dorën mbi krah, e v gishtin në vesh ose e mbulon veshin me shuplakë, si një ritual për ta përhapur më fort jehonën e një kumti apo informate. Informata kishte të bënte me një njoftim a kushtrim për luftë, për ndonjë rrezik nga armiqtë, me të cilët banorët e këtyre zonave ishin ballë për ballë me shekuj.
Edhe pse bëjnë pjesë në grupin e këngëve njëzëshe në interpretimin e këtyre këngëve mund të marrin pjesë edhe dy e më shumë këngëtarë. Si të tilla muzikologët mendojnë se janë këngët më të vjetra të fondit folklorik shqiptar që na kanë mbetur, të cilat me shekuj janë bërë himni i vetëm i i malësorëve.
Dallohen nga këngët e tjera shqiptare për cilësinë e zërit ( tingullit) muzikor. Këngëtari që i këndon këto këngë duhet t’i plotësojë të gjitha kërkesat estetike të zërit me cilësitë më të larta, domethënë të ketë zërin brilant si pushka , të lartë dhe të ëmbël që e nis thirrjen dhe menjëherë përcillet nga këngëtari tjetër, duke unifikuar ( bashkuar) zërat në një të vetëm për të fuqizuar informatën, por edhe të pëlqehet nga të gjithë që e dëgjojnë. Përmbajtja e këtyre këngëve, pohojnë specialistët , është një përmbledhje e shkurtër në tre ose katër rreshta nga tetë rrokje e një historie apo trimërie të përmendur.
Dr. Rexhep Munishi në librin e tij “ Këngë malësorçe shqiptare” ndër të tjera shkruan:
“Krahas tematikës së transformuar dhe të ndryshuar në traditën e të kënduarit të këtyre këngëve mbeti edhe një numër këngësh të cilat gjatë interpretimit nuk kanë kuptim të qartë të tekstit, prandaj edhe është e vështirë të thuhet ( kuptohet) me siguri se çfarë ishte tematika e këtyre këngëve në të kaluarën e largët. Kjo vlen për të gjitha këngët malësorçe.”
Nga literatura e shfrytëzuar dhe gjurmimet në terren kam arritur të shënoj disa këngëtarë shqiptarë nga Mali i Zi, të cilët janë dalluar me interpretimin e këtyre këngëve në periudha të ndryshme kohore, kryesisht në shekullin e kaluar.
Interpretuesit më të njohur trieshianë të shekullit njëzetë për këngën përkryekrahi janë: Nosh Grishi Nikprelaj, Nikollë Noshi Nikprëlaj (babë e djalë) , Nosh Prëla Nikprëlaj, Dodë Prëka Micakaj , Rrok Zefi Prënkoçaj etj.
Ja disa variante këngësh malësorçe shqiptare që i kanë kënduar në Triesh:
A: Nosh Grishi Nikprelaj nga fshati Bëkaj i Trieshit e ka kënduar fuqishëm këtë këngë, të cilën e ka transkriptuar R. Munishi:
“ (0) O, po fja a – le ka çu u -ve
(e) ve se thu-je Gja-ko-ve es o o po u
(e) se ke je e ga-buo u
(u) ve se , tha , thu-je Gja-ko o u
(u) ve se o po ke je e ga-bu u e ja u.
…. Fjal’ ka çue:
Thuj Gjakovës : Ke gabue”,
Thuj Gjakovës: “Ke gabue”
(Burimi: Anton Kolë Berishaj ” Në një cep të Ilirisë”, f.252)
- Në vazhdim po japim edhe tri këngë përkryekrahi që i mblodhëm në Cem të Trieshit.
1.O po burrë i vogël o
O po i hipka o atit o
O del o ën Shkodër o “
——————-
2.O po fjalë o për tel o
O thuoj o Gjakovës o
O çou e del o “
———————–
- “O po djal i ri o
O veshe jelekun o”
( Tregoi: Lekë Zef Nikprelaj- Cem i Trieshit)
Këngët përmajekrahu u kanë shërbyer brezave për komunikim dhe transmetim të informacionit, pra ato kanë pasur brenda vetes edhe dimensionin estetik mjaft të fuqishëm. Interpretimi i këtyre këngëve realizohej me anën e theksimeve të rrokjeve, që informata të transmetohej sa më e fortë dhe sa më e qartë, me theksimin e emrave të figurave që ishin subjekt i informacionit. Ato tashmë, në raport me proceset e sotme dinamike, sociale e kulturore, janë shndërruar në shenjë të memories kolektive historike.
