HISTORIA, HISTORIANËT DHE INSTITUTI I HISTORISË

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-BASHA

Të thuash se e dua historinë mund të tingëllojë si një deklaratë e tepruar, thuajse një shpallje klishe, sepse në thelb, a ka ndonjë njeri që nuk e dashuron historinë? Përtej fjalëve, ndoshta të gjithë e ndiejmë historinë si një gjurmë të përhershme që na lidh me të kaluarën, që na jep kuptim në të tashmen dhe që na orienton drejt të ardhmes. Mendoi se e duam historinë, jo si një disiplinë të thatë faktesh dhe datash, por si një rrjedhë të pandërprerë të tregimeve që ngërthejnë thelbin e qenies sonë.

Historia është gjithçka që na rrethon, çdo frymëmarrje, çdo hap i ndërmarrë, çdo buzëqeshje dhe çdo dhimbje e mbetur pezull në ajër. Është biseda e heshtur mes gurëve të një qyteti të lashtë dhe erës që fryn përmes harqeve të tij. Është kënga e maleve dhe heshtja e një fushe të përgjakur nga betejat e së shkuarës. Thuajse çdo gjë në këtë botë është histori – e shkuar, e shkruar, apo ende duke u jetuar.

Historia nuk është thjesht një kujtesë; është një univers i pafund detajesh që na sfidon të kërkojmë më shumë, të pyesim, të kuptojmë. Është një melodi e përjetshme që gjëmon nëpër epoka, e cila na kujton se çdo njeri, çdo popull, është pjesë e një simfonie të madhe. Dhe ndërsa mendoj për këtë, nuk mund të mos e shoh historinë si një pasqyrë të shpirtit njerëzor, ku çdo njollë e errët dhe çdo dritë vezulluese ndriçon thelbin e asaj që jemi.

Po të mos kishte histori, ç’do të ishim ne? Ndoshta vetëm një frymë kalimtare pa rrënjë, pa kujtesë, pa dashuri për atë që na ka krijuar. Por me historinë, kemi gjithçka: kujtimet e të rënëve, ëndrrat e ndërtuara nga shekujt, dhe një ftesë të përhershme për të mësuar, për të krijuar dhe për të shpresuar. Historia është jeta, dhe ta duash atë, në të vërtetë, është të duash vetë qenien tonë.

Historia që mësojmë në shkolla, si një lëndë të veçantë, është një ftesë për të hyrë në labirintet e kohës, për të kuptuar udhëtimin e njeriut përmes epokave. Ajo na paraqitet si një mozaik i përbërë nga periudha të shënuara nga triumfet dhe tragjeditë, nga luftërat çlirimtare që bartin në vetvete drejtësinë dhe të drejtën për liri, dhe nga luftërat pushtuese që na kujtojnë sa shpesh padrejtësia ka tentuar të mbizotërojë.

Kur historia na flet për luftërat çlirimtare, ajo na tregon për popuj që kanë ngritur flamurin e shpresës në kohë errësire, që kanë luftuar për atë që është më themelorja për qenien njerëzore: dinjitetin, lirinë, dhe të drejtën për të jetuar në paqe. Këto janë histori që na mbushin me frymëzim, që i japin kuptim sakrificave dhe na mësojnë se drejtësia, sado e vështirë të arrihet, është gjithmonë një thesar i vlefshëm për t’u ndjekur.

Por historia nuk na kursen as mësimet e hidhura. Ajo na flet për luftërat pushtuese, për ato momente kur etja për pushtet e ka mposhtur humanizmin, kur territoret janë shndërruar në fushëbeteja dhe ëndrrat e popujve janë copëtuar nën hijen e armëve. Në këto faqe të errëta, historia na paralajmëron për rrezikun e lakmisë, për shkatërrimin që sjell arroganca, dhe për nevojën e përhershme për të ruajtur paqen.

Lufta klasore dhe betejat për pavarësi janë një tjetër kapitull që reflekton përpjekjen e vazhdueshme të njerëzimit për barazi dhe drejtësi. Këto histori na tregojnë se si shpirti njerëzor refuzon të nënshtrohet përballë shtypjes dhe kërkon të ndërtojë një shoqëri ku liria dhe demokracia nuk janë vetëm ideale, por realitete të prekshme. Është një përpjekje që kërkon sakrifica të mëdha, por që në fund dëshmon se vlerat e demokracisë dhe pavarësisë janë ato që ndërtojnë shoqëri të qëndrueshme.

Pra, kjo shkencë, nuk është vetëm një pasqyrë e së shkuarës, por një udhërrëfyes për të tashmen dhe të ardhmen. Ajo na sfidon të mësojmë nga gabimet dhe fitoret e paraardhësve tanë, të ndërtojmë mbi themelet e së mirës dhe të shmangim rikthimin e hijes së padrejtësisë. Përmes mësimit të saj, ne jo vetëm që kuptojmë botën, por gjejmë dhe rolin tonë brenda saj—si mbrojtës të lirisë, të drejtësisë dhe të humanizmit.

Kjo lëndë shoqërore është një oqean i pafund, e cila na fton të zhytemi në thellësitë e saj për të zbuluar thesaret e kohës—historitë e vendeve dhe shteteve, të njerëzve që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme, të feve që kanë ndriçuar apo errësuar epokat, të gjeografisë që ka formësuar kufijtë e qytetërimeve, dhe të politikave që kanë ndërtuar apo shembur botën. Çfarë mozaiku i larmishëm, sa shumë të njohura dhe të panjohura që duhet të mësojmë dhe të kuptojmë!

E megjithatë, a mundet vallë dikush të thotë me sinqeritet se nuk ka mësuar kurrë histori apo se nuk e do atë? Një pohim i tillë është vetëm një vetëmashtrim, sepse historia nuk është vetëm një lëndë shkollore apo një disiplinë akademike; ajo është vetë jeta që na përshkon çdo ditë. Secili prej nesh është një historian i vetëdijshëm apo i pavetëdijshëm, një mbledhës kujtimesh dhe përvojash, një rrëfyes i vogël i historive të mëdha.

Çdo hap që hedhim, çdo vendim që marrim, çdo ëndërr që ndjekim, bëhet pjesë e një historie—qoftë personale, familjare, apo kolektive. Kur flasim për të kaluarën, kujtojmë të tashmen apo planifikojmë të ardhmen, ne jemi pjesë e një procesi të pandërprerë historik. Historia nuk është vetëm kronika e mbretërve apo e betejave, por është gjithashtu historia e vogël e secilit prej nesh, ajo që e shkruajmë pa e kuptuar.

Në të vërtetë, çfarëdo që të jetë ajo, ne të gjithë merremi me histori. Kur pyesim për origjinën e një qyteti, ndjekim rrënjët e një familjeje, ose mendojmë për mënyrën se si një ngjarje e madhe globale ndikon te ne, ne bëhemi pjesë e kësaj rrjedhe të përjetshme. Historia nuk është thjesht një libër i pluhurosur në raft; ajo është frymëmarrja e kohës që jeton brenda nesh dhe rreth nesh.

Pra, ta mësosh historinë është më shumë se një detyrë; është një privilegj. Është si të shohësh pasqyrën e njerëzimit dhe të kuptosh jo vetëm atë që ka ndodhur, por edhe pse ka ndodhur. Dhe përmes kësaj, gjejmë jo vetëm mësime për të shkuarën, por edhe frymëzim për të ardhmen. Në fund, historia është jo vetëm ajo që mësojmë, por edhe ajo që jemi.

Dashuria për ngjarjet historike dhe politike është si një thirrje e përjetshme, një zë i brendshëm që të shtyn të hulumtosh të kaluarën, të lexosh gjurmët e kohës dhe të kërkosh kuptimin pas çdo ndryshimi. Për mua, çdo kthesë që ka marrë bota—çdo triumf, çdo tragjedi, çdo sfidë dhe shpresë—ka qenë një dritare e re drejt të kuptuarit, një kapitull që më ka frymëzuar të zhys thellë penën në letër dhe mendjen në reflektim.

Ngjarjet historike nuk janë thjesht të largëta apo të ftohta; ato janë të ngarkuara me jetë, me emocione, me rrëfime që rezonojnë përtej kohës. Ato janë urat që lidhin epoka, janë udhërrëfyes që na tregojnë se si njerëzimi ka kaluar përmes stuhive dhe si ka ndërtuar ëndrra mbi rrënojat. Politika, nga ana tjetër, është fuqia që e lëviz historinë, është arena ku formohen vendimet që shpesh përcaktojnë fatet e popujve dhe të individëve.

Kështu, për çdo ndryshim që ka ndodhur në këtë botë, unë kam parë jo vetëm një moment në kohë, por një fragment të madhështisë së njerëzimit—herë të ndritur, herë të errët, por gjithmonë të rëndësishme. Çdo lëvizje e re, qoftë një kryengritje që kërkonte liri apo një traktat paqeje që kërkonte bashkim, ka lënë gjurmë të pashlyeshme në hulumtimet e mia. Ato nuk janë vetëm fakte për t’u studiuar, por frymëzime për t’u përjetuar.

Të ndjekësh ndryshimet historike është si të ecësh në një rrugë të pafundme, ku çdo hap të ofron pranë një këndvështrim të ri. Është të jesh dëshmitar i përhershëm i transformimeve të botës, një vëzhgues i heshtur që kërkon të kuptojë jo vetëm atë që ka ndodhur, por edhe arsyet dhe pasojat që pasojnë. Për mua, kjo dashuri nuk është thjesht një pasion intelektual; është një thirrje e zemrës, një nevojë për të lidhur copëzat e së shkuarës me të tashmen, për të ndërtuar një vizion më të thellë për të ardhmen.

Të shkruash për historinë e një populli nuk është thjesht një akt intelektual apo akademik; është një akt dashurie dhe përkushtimi të thellë ndaj vendit tënd. Duhet ta ndjesh thellë brenda shpirtit lidhjen me rrënjët e tokës tënde, me fjalët e heshtura të gurëve dhe gjurmët e pashlyeshme të kohës. Të merresh me historinë nuk është një udhëtim i lehtë; është një përballje e vazhdueshme me të gjitha të bëmat dhe të pabëmat e një populli të shumëvuajtur, një pasqyrë e asaj që kemi qenë dhe asaj që jemi bërë.

Të duash historinë tënde do të thotë ta pranosh atë në të gjithë kompleksitetin e saj—me triumfet që mbushin zemrën me krenari dhe me gabimet që rëndojnë si hije mbi kujtesë. Nuk është e mjaftueshme të zgjedhësh momentet që ndriçojnë, duke lënë në harresë ato që kanë errësuar; duhet të gërmosh në thellësitë e së vërtetës, të dëgjosh zërat e atyre që kanë jetuar dhe vuajtur, të ndërtosh një narrativë që nuk kërkon ta zbukurojë të kaluarën, por ta kuptojë atë në tërësinë e saj.

Dashuria për të kaluarën e popullit tënde është një dashuri që kërkon guxim. Kërkon forcë për të pranuar plagët e pashëruara, për të përballuar kujtimet e dhimbshme dhe për të ndriçuar rrugët që kanë çuar drejt shpresës dhe lirisë. Historia nuk është një përrallë për t’u treguar me qëllim argëtimi; ajo është një testament i qëndrueshmërisë së një populli, një përmbledhje e luftërave dhe sakrificave, një dëshmi e krenarisë dhe dinjitetit, edhe kur këto janë vënë në provë nga tragjeditë më të mëdha.

Të merresh me historinë e popullit tënd është të bëhesh zëri i tij, kujdestari i kujtesës së tij. Është të ndash barrën e të shkuarës me qëllimin për të ndriçuar rrugën përpara. Dhe mbi të gjitha, është një akt i thellë i dashurisë—për vendin, për njerëzit e tij, dhe për ëndrrën që ata kanë mbajtur gjallë, edhe në kohërat më të errëta.

Të merresh me lëvizjet, me luftërat dhe me ndarjet e një populli është si të marrësh mbi vete peshën e një amaneti të shenjtë, një detyrë që kërkon përkushtim, guxim dhe ndershmëri. Është një rrugëtim që nuk nis me qëllimin për ta thjeshtuar të kaluarën, por për ta ndriçuar atë, për t’i dhënë zë asaj që ka qenë dhe për të çuar deri në fund të vërtetën e një historie që shpesh është e mbushur me dhimbje, sakrifica dhe shpresë.

Është një mision i mundur që kërkon të pamundurën, që kërkon zemër të madhe, sepse për të shpalosur një të kaluar të trazuar, duhet të kesh kurajë të përballesh me plagët e saj. Lëvizjet e një populli, të nxitura nga ëndrrat për liri, janë si dallgët e një deti të trazuar—herë të buta e herë shkatërruese, por gjithnjë të gjalla. Luftërat, ato momente ku jeta dhe vdekja bashkëjetojnë në një çast të vetëm, mbajnë në vetvete historinë e dinjitetit dhe të sakrificave sublime. Dhe ndarjet, ato plagë të thella që ndajnë jo vetëm territoret, por edhe zemrat e njerëzve, janë dëshmi e betejave të brendshme dhe të jashtme për ekzistencë dhe identitet.

Kur i qasesh kësaj detyre, nuk mund ta bësh me lehtësi apo me indiferencë. Është si të shkelësh në një tokë të shenjtë, ku çdo hap kërkon respekt dhe çdo fjalë kërkon maturi. Nuk mjafton vetëm ta kuptosh historinë; duhet ta ndjesh atë, ta mbartësh me përgjegjësi dhe ta përcjellësh me ndershmëri. Të mësosh për një popull përmes lëvizjeve të tij është si të dëgjosh një simfoni, ku çdo notë flet për betejat, dhimbjet dhe gëzimet që e kanë formësuar atë.

Të çosh këtë mision deri në fund është një akt i shenjtë i përkushtimit ndaj të vërtetës, një ftesë për të ndriçuar jo vetëm të shkuarën, por edhe për të ndërtuar një të ardhme më të ndritur. Është një detyrë që kërkon jo vetëm dije, por edhe dashuri të thellë për popullin, për historinë e tij dhe për atë që ai simbolizon në mozaikun e madh të njerëzimit.

Të shkruash për historinë e një populli trim dhe të papërkulur është një akt që mbart një bukuri të veçantë, por edhe një peshë të jashtëzakonshme. Është një rrugë që të fton të ndriçosh dritën e madhështisë, por edhe të përballesh me hijet e dhimbjes dhe sfidave. Në këtë udhëtim, balanca është thelbësore, sepse siç thonë me të drejtë, për të pasqyruar historinë e këtij populli, nuk mund të jesh as flakë i zjarrtë që djeg emocionet, as akull i ftohtë që ngrin ndjeshmërinë.

Të shkruash për këto ngjarje kërkon një zemër të qetë dhe një mendje të kthjellët. Është një art i hollë që të mëson të qëndrosh në vijën e hollë midis krenarisë dhe dhimbjes, midis lavdisë dhe plagëve. Nuk është një detyrë që mund ta përballosh me pasion të verbër, sepse zjarrmi i tepruar mund të deformojë të vërtetën. Por as me ftohtësi të largët, sepse mungesa e ndjenjës e zhvesh historinë nga shpirti i saj.

Në këtë rrugëtim, e vërteta është busulla që të udhëzon. Ajo të thërret të shohësh me sy të kthjellët, të ndjesh me një zemër të matur dhe të shkruash me një dorë që respekton të gjitha dimensionet e së vërtetës. Vaktësia e ndjenjave nuk është shenjë dobësie; përkundrazi, është shenjë respekti dhe përkushtimi ndaj asaj që historia meriton. Është të tregosh ngjarjet jo si dëshirë apo fantazi, por si ato janë—me gjithë ngjyrat e tyre, të ndritshme dhe të errëta.

Bukuria e kësaj përpjekjeje qëndron pikërisht në sfidën e saj. Është të kërkosh balancën në një botë ku emocionet shpesh janë të skajshme, të ndërtosh një rrëfim jo vetëm të frymëzon, por edhe të pasqyron. Është një punë që të formëson jo vetëm si historian, por edhe si njeri, duke të mësuar se si të ruash ndershmërinë dhe masën e ndjenjave, edhe kur përballesh me historinë e një populli që nuk ka njohur përkulje.

Historiani, në thelb të qenies së tij, duhet të jetë njeri me dinjitet të palëkundur dhe një atdhetar i vërtetë, i lidhur thellësisht me tokën dhe popullin e vet. Por dashuria për vendin nuk duhet të verbohet nga emocionet e pakontrolluara apo dëshirat personale. Përkundrazi, kjo dashuri duhet të ushqehet nga e vërteta, dhe vetëm e vërteta, e zbuluar përmes lentave të dokumentit.

Të jesh historian nuk do të thotë të ndërtosh narrativen që dëshiron të dëgjosh, por të shpalosësh atë që dokumentet e kohës thonë—pa shtrembërime, pa zbukurime, pa heshtje të qëllimshme. Kjo kërkon një mendje të kthjellët dhe një zemër të fortë, sepse e vërteta shpesh është e hidhur dhe sfiduese. Historiani duhet të jetë si një alkimist i kujtesës, duke shndërruar të dhënat e thata në një rrëfim që pasqyron drejtësinë e së kaluarës, por pa cenuar integritetin e saj.

Llupa e dokumentit është vegla e tij më e shtrenjtë. Është ajo që e mbron nga pasionet e tepërta, nga tundimi për të glorifikuar apo për të heshtur mbi të shkuarën. Ajo i kujton se historia nuk është një përrallë për t’u trilluar sipas dëshirës, por një detyrë që kërkon ndershmëri të pakushtëzuar dhe respekt për faktet. Çdo dokument, qoftë një letër e zverdhur nga koha, një traktat i ftohtë politik, apo një rrëfim personal, mbart një grimcë të së vërtetës që duhet trajtuar me kujdes dhe përgjegjësi.

Dinjiteti i historianit qëndron në përkushtimin e tij për të mos devijuar nga ky parim. Një atdhetar i vërtetë nuk ka frikë ta shohë të kaluarën në të gjitha dimensionet e saj—me dritën dhe hijet, me lavdinë dhe dobësitë. Sepse dashuria për vendin nuk matet me përpjekjen për ta zbukuruar historinë, por me përkushtimin për ta kuptuar atë në thellësinë dhe kompleksitetin e saj.

Të shkruash historinë është një akt i lartë i humanizmit, një thirrje për të ndriçuar të kaluarën në mënyrë që e ardhmja të ndërtohet mbi themele të forta të së vërtetës. Dhe në këtë rrugë, historiani nuk është thjesht një rrëfimtar; ai është një rojtar i kujtesës, një arkitekt i drejtësisë dhe një shërbyes i përjetshëm i të vërtetës.

Historiani duhet ta ketë një shtëpi të dytë gjatë hulumtimeve, një vend ku koha nuk shkon dëm, por shndërrohet në thesar. Ai vend është arkivi, biblioteka, dhe bota e gjallë e personazheve që flasin si dëshmitarë të kohës. Këto hapësira nuk janë thjesht mure të mbushura me dokumente e libra, por janë tempuj të së vërtetës, ku e kaluara merr frymë dhe ku historia shkruhet me durim, përkushtim dhe ndershmëri.

Arkivi është zemra e historianit, një univers i heshtur ku çdo dokument, qoftë i vogël apo madhor, flet me zërin e së kaluarës. Aty, midis letrave të zverdhura dhe vulave të kohës, fshihet një rrëfim i pashkruar që pret të zbulohet. Është një vend që kërkon përkushtim të paepur dhe një respekt të thellë për të dhënat e lëna pas nga ata që kanë jetuar dhe vepruar në epoka të largëta.

Biblioteka, nga ana tjetër, është një oqean dijesh, një vend ku mendjet e mëdha të historisë dialogojnë përmes faqeve të shkruara me dorë ose shtypur me makinë. Ajo është streha e mendimeve, e analizave dhe e narrativave që formojnë një pasqyrë të gjallë të njerëzimit. Është aty ku historiani gjen jo vetëm faktet, por edhe interpretimet, pasqyrimet e thelluara dhe frymëzimin për të ndjekur të vërtetën.

E pastaj janë personazhet, dëshmitarët e gjallë të kohës, ata që mbajnë në kujtesën e tyre copëza të së shkuarës që nuk mund të gjenden në libra apo dokumente. Janë ata që flasin me zë të dridhur, me sy që mbartin ngarkesën e viteve dhe me rrëfime që përshkojnë zemrën. Historiani i dëgjon me kujdes, sepse zëri i tyre është një pasuri e rrallë, një portë drejt atyre dimensioneve të historisë që shpesh mbeten të fshehura në heshtje.

Për historianin, këto hapësira janë më shumë se burime; ato janë shpirti i punës së tij. Në arkiv ai zbret në thellësitë e së vërtetës. Në bibliotekë ngjitet drejt majave të mendimit. Dhe përmes dëshmitarëve të kohës, ai ndërton urat që lidhin të shkuarën me të tashmen. Shtëpia e dytë e historianit nuk është një vend i zakonshëm; është një strehë ku historia merr jetë dhe ku kujtesa e njerëzimit shkruhet për të mos u harruar kurrë.

Të lexosh shumë—tmerrësisht shumë—është si të marrësh një udhëtim të pafund nëpër labirintet e mendimit njerëzor, një eksplorim që të fton të zhytesh thellë në oqeanet e dijes. Çdo faqe e lexuar është një dritare e re, një ftesë për të parë botën nga një këndvështrim tjetër, për të kuptuar historinë, shkencën dhe jetën përmes syve të atyre që kanë ardhur para nesh. Në këtë udhëtim, leximi nuk është thjesht një akt pasiv; është një proces i gjallë, një dialog mes mendjes tënde dhe mendjeve të mëdha të së shkuarës dhe së tashmes.

Por leximi i vetëm nuk mjafton. Mendja kërkon një metodë, një rregull që e udhëheq përmes këtij universi të pafund. Dhe metoda e krahasimit është si një dritë që ndriçon rrugën, një mjet që të lejon të analizosh, të peshosh dhe të lidhësh pikët midis fakteve dhe ideve. Duke krahasuar, nxjerr të fshehtat e ngjarjeve, kupton modelet e përsëritshme dhe zbërthen ato që duken të ngatërruara. Krahasimi është arti i gjetjes së harmonisë mes ndryshimeve dhe zbulimit të të vërtetave të fshehura pas nuancave.

Nga kjo përpjekje e përhershme lind qëllimi përfundimtar: të arrish në përfundime të sakta, shkencore, që nuk janë thjesht spekulime, por të mbështetura në të dhëna, në argumente dhe në logjikë. Ky është një proces që kërkon durim të jashtëzakonshëm dhe përkushtim të palëkundur, sepse të ndërtosh përfundime të sakta është si të gdhendësh një gur që qëndron si dëshmi për kohërat që vijnë.

Leximi, krahasimi dhe përfundimet janë shtyllat e një rruge të gjatë drejt së vërtetës. Të lexosh pa fund është të ushqesh mendjen; të krahasosh është të mprehësh gjykimin; dhe të arrish në përfundime të sakta është të ndërrosh mendimin në dritë që ndriçon botën. Në këtë udhëtim, çdo hap është një akt i madh përkushtimi ndaj dijes dhe një përpjekje për ta parë botën me sy më të qartë, më të kthjellët dhe më të drejtë.

Herë pas here, na duhet të ndalemi dhe të mendojmë me kujdes: çfarë do të marrim nga deti i pafund i fakteve dhe çfarë do t’u ofrojmë lexuesve? Kjo nuk është një zgjedhje e thjeshtë; është një përgjegjësi e madhe, sepse në duart e atij që shkruan historinë qëndron forca për të ndriçuar të vërtetën ose, për fat të keq, për ta errësuar atë.

Në këtë udhëtim përmes së shkuarës, është e domosdoshme të dallojmë qartë të vërtetën nga gënjeshtra dhe origjinalen nga falsifikimi. Të dyja këto të fundit janë më shumë se devijime; ato janë plagë të thella që i bëhen njerëzimit. Gënjeshtra në histori është si një helm i ngadaltë që helmon në kujtesën kolektive, duke deformuar atë që kemi qenë dhe atë që jemi. Ndërsa falsifikimi është një tradhti e heshtur, një dorë e fshehtë që tenton të rishkruajë të kaluarën për përfitime të ngushta, duke zhdukur zërat e vërtetë dhe duke ngritur fantazma të pavërteta.

Për këtë arsye, ai që merret me historinë duhet të jetë si një rojtar i të vërtetës, një ndërgjegje që refuzon të komprometojë integritetin për të mbushur faqet me të dhëna të rreme. Historia, e ndërtuar mbi gënjeshtrën dhe falsifikimin, bëhet një akt krimi, jo vetëm ndaj lexuesve, por ndaj vetë qenies njerëzore. Është një sulm ndaj kujtesës, ndaj trashëgimisë dhe ndaj drejtësisë, duke lënë një trashëgimi të gabuar që helmatis mendjet dhe zemrat e brezave të ardhshëm.

Të dish çfarë të zgjedhësh dhe çfarë të përcjellësh është një art dhe një shkencë, një akt që kërkon jo vetëm njohuri të thella, por edhe një ndershmëri të patundur. Historiani është si një kopshtar i kujtesës, që largon barërat e këqija të gënjeshtrave dhe ruan me kujdes lulet e së vërtetës. Sepse vetëm e vërteta mund të na ndriçojë rrugën, të na japë mësimet e duhura dhe të na frymëzojë për të ndërtuar një botë më të drejtë.

Në fund, historia nuk është thjesht një rrëfim për të shkuarën; është një pasqyrë e asaj që jemi dhe një udhërrëfyes për atë që duam të bëhemi. Dhe për ta mbajtur këtë pasqyrë të pastër, duhet t’i japim vetëm të vërtetën, me gjithë kompleksitetin, dritën dhe hijen e saj.

Ne, historianët shqiptarë, nuk kemi nevojë as të gënjejmë e as të falsifikojmë, sepse historia jonë flet vetë me forcën dhe të vërtetën e saj. Detyra jonë nuk është të shpikim apo të deformojmë, por të hulumtojmë, të kërkojmë me ngulm, dhe të sjellim në dritë të kaluarën tonë, ashtu siç ka qenë. Në këtë përpjekje, çdo dokument i zbuluar, çdo fakt i vërtetuar, bëhet një gur në themelin e kujtesës sonë kombëtare.

Puna jonë nuk kërkon zbukurime, sepse e vërteta historike ka një madhështi të sajën, një forcë të heshtur që nuk ka nevojë për ndihmë artificiale. Kur bëjmë mirë detyrat tona, kur hulumtojmë me përkushtim dhe ndershmëri, e vërteta shfaqet si një dritë e pastër, që nuk mund të fshihet apo të sfidohet. Atëherë, ne nuk kemi nevojë të flasim me zë të lartë apo të mbrohemi me fjalë të zbrazëta; mjafton vetëm ta tregojmë të vërtetën, ashtu siç është.

Kohët e fundit, në botën shkencore, kjo e vërtetë ka filluar të marrë vendin që meriton. Dokumentet po flasin, faktet po flasin, dhe e vërteta po del në dritë, duke dëshmuar drejtësinë e historisë sonë. Ne nuk kërkojmë as mëshirë dhe as pranime të rreme; ne kërkojmë drejtësi dhe njohje përmes së vërtetës. Kjo është forca e një historie të ndërtuar mbi fakte, jo mbi mite; mbi integritet, jo mbi manipulime.

Historia jonë, kur shkruhet me ndershmëri dhe përkushtim, nuk është vetëm një rrëfim për të kaluarën, por një themel për të ardhmen. Ajo na jep forcë për të qëndruar krenarë dhe të vendosur, duke ditur se e vërteta historike, ashtu si toka që na mban, është gjithmonë në anën tonë. Dhe në këtë betejë për të vërtetën, arma jonë më e fuqishme është vetë historia—e kërkuar, e studiuar, dhe e thënë ashtu siç ka qenë.

Historiani, në esencë, është një përkthyes i së kaluarës, një ndërlidhës mes kohërave dhe një interpretues i ndërlikimeve të njerëzimit. Për ta përmbushur këtë rol, ai duhet të zotërojë gjuhën e problemeve që studion, të kuptojë nuancat, simbolet dhe kontekstet që i japin jetë një procesi historik. Pa këtë njohuri të thellë dhe gjithëpërfshirëse, çdo përpjekje për të ndriçuar të kaluarën do të mbetet e pjesshme, e zbehtë dhe e paplotë.

Historia nuk është thjesht një ngjarje apo një datë; ajo është një rrjetë e ndërlikuar faktesh, emocionesh dhe rrëfimesh. Për këtë arsye, historiani nuk mund të mjaftohet me disa argumente të thjeshta. Ai duhet të gërmojë thellë, të mbledhë miliona grimca të së vërtetës dhe të ndërtojë prej tyre një tablo që pasqyron realitetin në të gjithë përmasat e tij. Çdo proces historik, sado i vogël të duket, është një univers më vete, që kërkon një qasje të kujdesshme, një analizë të hollësishme dhe një ndjenjë të thellë përgjegjësie.

Miliona argumente janë si miliona gurë të çmuar që historianit i duhet t’i mbledhë, t’i krahasojë dhe t’i vendosë në vendin e duhur për të ndërtuar një mozaik të saktë. Çdo argument është një fije e së vërtetës, një dëshmi që ndriçon një cep të errët të së kaluarës dhe që e lidh atë me të tashmen. Dhe vetëm përmes këtij procesi të pandalshëm kërkimi dhe grumbullimi, historia bëhet një art dhe një shkencë që reflekton drejtësi dhe ndriçon rrugët e kohës.

Të njohësh gjuhën e problemeve dhe të mbështetesh në miliona argumente nuk është vetëm një metodë pune; është një përkushtim ndaj së vërtetës, një akt i lartë i respektit për ata që kanë jetuar para nesh dhe për ata që do të vijnë pas nesh. Sepse historia, në fund të fundit, nuk është vetëm një kujtesë e të kaluarës, por një udhërrëfyes për të ndërtuar një të ardhme më të drejtë dhe më të ndriçuar.

Historia nuk është thjesht një pasqyrë për të parë të tjerët; ajo është gjithashtu një pasqyrë për të parë veten tonë. Krahasimi me të tjerët, sado i rëndësishëm, shpesh na ofron vetëm një anë të medaljes. Ai na tregon se si kemi qëndruar në krahasim me botën, por nuk na fton gjithmonë të përballemi me thellësitë e vetvetes. Për këtë arsye, herë pas here, duhet të kthejmë vështrimin brenda nesh dhe të krahasojmë historinë tonë me vetveten.

Të krahasosh historinë me vetveten është një akt reflektimi i thellë, një përpjekje për të kuptuar se si kemi ndryshuar, si kemi qëndruar, dhe ku kemi dështuar. Është një dialog i brendshëm mes asaj që ishim dhe asaj që jemi bërë. Ky krahasim na ndihmon të shohim jo vetëm arritjet dhe sfidat, por edhe gjurmët e përhershme të aspiratave dhe gabimeve tona. Ai na bën të kuptojmë jo vetëm rrugën që kemi përshkuar, por edhe drejtimin që duhet të ndjekim.

Krahasimi me vetveten është i nevojshëm për të matur rritjen dhe për të kuptuar ndryshimin. Historia jonë nuk është statike; ajo është një rrjedhë e vazhdueshme ku çdo epokë, çdo brez, ka shtuar ngjyrat e veta. Duke parë pas, jo për të gjykuar, por për të mësuar, ne kuptojmë se historia është një udhëtim në të cilin çdo hap ka rëndësi.

Ky akt retrospektivë na ndihmon të ruajmë një lidhje autentike me rrënjët tona dhe një ndershmëri ndaj asaj që kemi kaluar. Ai na kujton se suksesi nuk matet vetëm me arritjet e të tjerëve, por edhe me përparimin që kemi bërë brenda vetes. Historia, e parë përmes syve të krahasimit të brendshëm, na mëson se vlera jonë nuk qëndron vetëm në raport me botën, por edhe në aftësinë tonë për të reflektuar, për të ndryshuar dhe për të ndërtuar një të ardhme më të mirë.

Nuk është gjithnjë në dorën tonë t’i përkthejmë librat e historisë, por kjo nuk e bën më pak të domosdoshme këtë akt madhor. Kjo është një detyrë e shenjtë, një përkushtim që i takon shtetit—t’i përkthejë, t’i ruajë dhe t’i shpërndajë librat e së vërtetës sonë në bibliotekat e të gjithë globit. Historia jonë nuk është vetëm e jona; ajo është një pjesë e mozaikut të njerëzimit, dhe e vërteta jonë meriton të njihet, të kuptohet dhe të respektohet.

Të tjerët duhet të lexojnë për luftën tonë, për sakrificat e një populli që nuk u përkul kurrë, për gjakun që u derdh si dëshmi e dinjitetit dhe shpresës. Historia jonë nuk është një përrallë për të argëtuar, por një shkencë e ndërtuar mbi argumente, mbi fakte dhe mbi kujtesën e përjetshme të një populli që ka luftuar për të drejtën e tij për të ekzistuar.

Por si mund të presim që të tjerët ta mësojnë të vërtetën tonë, kur ne nuk po u ofrojmë asgjë? Si mund të presim që lexuesi i apasionuar pas së vërtetës historike të gjejë dritën e historisë sonë, kur ne nuk po ndezim atë dritë? Nëse e fshehim të vërtetën në heshtje, atëherë historia jonë rrezikon të mbetet një hije në margjinat e kujtesës globale.

Përkthimi dhe shpërndarja e librave të historisë nuk janë thjesht veprime teknike; ato janë akte që ndërtojnë urat mes popujve, që hapin dritaret e së vërtetës dhe që na vendosin në tavolinën e dinjitetit dhe të respektit ndërkombëtar. Çdo faqe e përkthyer, çdo libër i shpërndarë është një hap drejt ndriçimit të së vërtetës sonë në sytë e botës.

Në këtë epokë të globalizimit, historia jonë nuk mund të mbetet e mbyllur brenda kufijve tanë. Ajo duhet të flasë, të dëgjohet dhe të kuptohet. Sepse vetëm kur të tjerët mësojnë për ne, për sakrificat tona dhe për të drejtën tonë për liri, atëherë historia jonë bëhet jo vetëm një kujtesë e së shkuarës, por edhe një frymëzim për të ardhmen.

Shpesh duket sikur na ka pushtuar një mani e çuditshme, një prirje për t’ia lënë të tjerëve detyrën e të shkruarit për historinë tonë. Thuajse besojmë se të tjerët mund ta kuptojnë më mirë se ne, ta rrëfejnë me më shumë saktësi atë që kemi përjetuar. Por kjo është një iluzion, një largim nga ajo që është detyra jonë më e shenjtë. E para dhe më e rëndësishmja është që ne, dhe vetëm ne, të marrim penën në dorë për të shkruar historinë tonë.

Askush tjetër nuk mund ta njohë thellësinë e përjetimeve tona si ne. Askush nuk e ka ndjerë peshën e dhimbjeve, shpresave dhe sakrificave tona siç i kemi ndjerë ne. Historia jonë është shkruar jo vetëm në libra, por edhe në tokën e djegur, në gjakun e derdhur dhe në kujtimet e pashlyeshme që mbartim në shpirt. Prandaj, vetëm ne mund ta rrëfejmë atë me ndershmërinë dhe vërtetësinë që meriton.

Të shkruajmë historinë tonë nuk është vetëm një akt intelektual; është një akt dashurie dhe përgjegjësie ndaj atyre që kanë vuajtur dhe sakrifikuar, dhe ndaj atyre që do të vijnë pas nesh. Nuk mjafton të mbështetemi në emocionet e momentit; duhet ta mbështesim atë mbi argumente të forta dhe fakte të pamohueshme, sepse historia nuk është një përrallë, por një e vërtetë e ndërtuar mbi kujtesën dhe drejtësinë.

Të shkruajmë “historinë e historisë” është një thirrje për të bërë më shumë sesa të dokumentojmë; është një ftesë për të reflektuar mbi të kaluarën, për të ndriçuar të tashmen dhe për të ndërtuar një të ardhme më të ndritur. Kur ne e marrim këtë përgjegjësi mbi vete, historia jonë nuk mbetet vetëm një rrëfim kombëtar, por bëhet një pjesë e çmuar e kujtesës globale, duke treguar se edhe në errësirën më të madhe, drita e së vërtetës nuk shuhet kurrë.

Të përkthehet çdo fjalë, të shpërndahet çdo mendim, e bota le ta njohë të vërtetën tonë – këtë të vërtetë të skalitur me mund, vuajtje e sakrifica që na kanë ndjekur hap pas hapi deri në këtë strehë të lirisë. Për të arritur këtu, ku qiejt tanë përflakën me ngjyrën e shpresës dhe dheut tonë iu rikthye krenaria, na është dashur të përballojmë stuhi dhe të përfundojmë rrugë të vështira, të njomura me gjak e mall për të nesërmen.

Kjo liri që sot e thithim si ajri i parë pas një ngufatjeje të gjatë, nuk është një dhuratë e lehtë, por një fitore e rrënjosur në zemrat dhe historinë tonë. E çdo njeri në këtë botë duhet ta dijë se pas gjithë kësaj ka qëndruar një popull, që asnjëherë nuk e ka harruar identitetin e vet, që gjithmonë ka pasur zemrën dhe shpirtin të mbushur me dritë dhe qëndresë.

Kemi ndërtuar institucione shkencore që me kujdesin e një arkeologu zbulojnë shtresimet e historisë sonë, duke kërkuar të vërtetën mes pluhurit të shekujve dhe plagëve që s’janë shëruar plotësisht. Në këto institucione, historia nuk është vetëm një kronikë e të shkuarës, por edhe një mësim për të tashmen dhe një udhërrëfyes për të ardhmen. Aty ruhet kujtesa jonë kolektive, e cila i jep kuptim çdo hapi që bëjmë përpara.

Problemet e historisë sonë janë të ndërlikuara, të rrënjosura në plagët që kanë lënë pushtimet, humbjet, dhe ngritjet tona. Por pikërisht në këtë kompleksitet qëndron edhe bukuria e së vërtetës sonë – një histori që duhet të përkthehet në çdo gjuhë, që duhet të shpërndahet si një flakadan që ndriçon terrin e padijes dhe moskuptimit.

Le të jetë kjo një thirrje për botën – për të parë, për të dëgjuar dhe për të mësuar nga historia jonë. Sepse për ne, çdo fjalë e thënë dhe çdo faqe e shkruar është një dëshmi e shpirtit të pathyeshëm të një populli që kurrë nuk e ka humbur dashurinë për lirinë dhe drejtësinë.

Kemi një Institut që shndrin si një pishtar i diturisë, ku studiuesit tanë, me një përkushtim të palëkundur, punojnë për të ndriçuar shtigjet e historisë sonë. Me vullnet të pathyeshëm, si hekuri që kalitet në zjarr, ata kërkojnë të zbulojnë dritën e së vërtetës – një dritë që jo vetëm ndriçon të kaluarën, por reflekton edhe në të tashmen dhe të ardhmen tonë.

Në atë tempull të mendimit dhe hulumtimit, çdo dorëshkrim, çdo dokument dhe çdo dëshmi trajtohet me kujdesin e një pasurie të çmuar. Është një përpjekje për të rindërtuar rrëfimin e një populli, për të zbuluar ato ngjarje që shpesh janë lënë në hije nga harresa ose padrejtësia e historisë. Është një mision për t’i dhënë zë heshtjes dhe për t’i kthyer hijet në figura të gjalla të së vërtetës.

Ky Institut nuk është vetëm një vend pune për studiuesit tanë, por një altar ku sakrifikohet koha, energjia dhe pasioni në emër të së vërtetës. Çdo studiues, i armatosur me guximin e dijes, ecën nëpër rrugë të vështira, duke ndjekur gjurmët e shqiptarëve që kanë bërë histori me gjak, mendje dhe shpirt.

Ata punojnë për të ndriçuar ato ngjarje që na kanë formuar si komb, për të hedhur dritë mbi ato momente që na kanë bashkuar në vuajtje dhe në krenari. Kjo dritë, reflektuese dhe e fuqishme, shndrin jo vetëm në të kaluarën, por na udhëheq edhe drejt së ardhmes, duke na kujtuar se çdo sakrificë dhe çdo arritje është një gur në themelin e identitetit tonë.

Në këtë përpjekje të përbashkët për të shpalosur të vërtetën, Instituti bëhet një dritare për botën, një fener që fton këdo të shohë e të njohë thellësitë e shpirtit shqiptar, që ndriçon jo vetëm për ne, por për gjithë ata që kërkojnë të kuptojnë kuptimin e qëndresës dhe dinjitetit njerëzor.

Studiuesit tanë, të ngarkuar me barrën e historisë dhe pasionin për të vërtetën, punojnë pa u ndalur, të përkushtuar deri në thellësinë e shpirtit të tyre. Asnjëherë nuk dëgjohen të ankohen, as për kushtet e pakushte që i rrethojnë, as për mungesën e mbështetjes që shteti duhet t’u ofronte. Kjo nuk është një kritikë e as një thirrje për mëshirë; ky është realiteti i hidhur i përditshmërisë së Institutit tonë – një realitet që flet më shumë se çdo fjalë.

Në ato zyra të vogla, të ngushta si kafaze për mendjen e lirë, ku tre apo katër studiues përulen mbi tavolina të mbushura me dorëshkrime, libra e dokumente të vjetra, kryhet një punë që meriton respekt të pakufishëm. Atje, mes hapësirave që ngushtohen dhe shpirtit që zgjeron horizontet e dijes, ndërtohet një urë mes së shkuarës dhe të ardhmes.

Çfarë force i shtyn ata studiues të vazhdojnë? Nuk është rehatia e kushteve, sepse ajo mungon. Nuk janë privilegjet, sepse ato janë veç një mirazh. Është dashuria e tyre për të vërtetën, për kombin dhe për brezat që do të vijnë. Është ndjenja e një misioni të madh, e një detyrimi moral ndaj historisë sonë, që ata e ndjekin pa u lëkundur, pavarësisht vështirësive.

Ata nuk kërkojnë falënderime apo medalje, por vetëm të drejtën për të ndriçuar të kaluarën tonë, për të treguar rrëfimin që shpesh është lënë në hije nga harresa. Në atë hapësirë të vogël fizike, por të pafundme në aspirata, krijohen dritare drejt të vërtetave që duan të dalin në dritë.

Kjo është historia e hidhur e një realiteti që ende duhet të ndryshojë. Por në të njëjtën kohë, kjo është historia e fuqisë së qëndresës dhe pasionit njerëzor. Në ato zyra të vogla, shkruhet një testament për një popull që nuk dorëzohet, për studiues që, edhe kur kushtet i mundojnë, e bëjnë punën e tyre një akt të qëndresës dhe një dëshmi të krenarisë kombëtare.

Në vitin 2008, shkrova me zemër të rënduar për gjendjen e mjeruar të Institutit të Historisë, duke e përshkruar si një plagë në trupin e trashëgimisë sonë kombëtare. Dhe ja, sot, pas kaq shumë vitesh, zemra ime sërish ndjen të njëjtin dhembje, sepse asgjë nuk ka ndryshuar. Përkundrazi, ajo plagë duket se është thelluar, duke e bërë edhe më të vështirë frymëmarrjen e shkencës në këtë truall që duhet ta nderonte.

Çfarë është jeta e një shkencëtari të ngushtuar në kufijtë e një baloni të brishtë? Si mund të lulëzojë mendimi i lirë në një mjedis ku çdo hap, çdo psherëtimë, çdo mendim i kolegut matanë murit ndihet si një kërcitje në shpirtin e vetmisë? Në këto kushte të varfërisë fizike dhe shpirtërore, shkenca nuk bëhet një fluturim i lartë, por një përpjekje e dëshpëruar për të mbijetuar.

Muret e holla të Institutit nuk janë vetëm kufij fizikë, por edhe simbole të një izolimi më të madh – një izolim nga vëmendja, nga mbështetja, nga respekti që i takon shkencës. Ato mure nuk janë ndërtuar vetëm nga tulla e llaç, por nga indiferenca dhe harresa që kanë mbështjellë këtë institucion. Dhe prapëseprapë, në këto kushte të pamundura, shkencëtarët tanë, si qirinj në erë, vazhdojnë të digjen për të ndriçuar të vërtetën.

Por si mund të ndriçojë një qiri kur frymëzimi i tij rrethohet nga terri? Si mund të lulëzojë mendimi kur hapësira është kaq e ngushtë, saqë edhe një mendim tingëllon si një zhurmë e tepruar? Dhe prapë, këta njerëz të përkushtuar, me një forcë të rrallë shpirti, vijojnë të punojnë, duke krijuar atë që duket e pamundur – një shkencë që sfidon vetë kufijtë e saj.

Dita e një shkencëtari në këtë balon të brishtë është një testament i qëndresës njerëzore. Është një kujtesë se pasioni për të vërtetën nuk mund të shuhej, edhe kur kushtet e bënin të duket si një ëndërr e pamundur. Por, ndërsa këto mure qëndrojnë, gjithashtu qëndron edhe pyetja: A do të vijë një ditë kur shkenca jonë të gjejë hapësirën dhe respektin që meriton? Apo do të mbesim përjetësisht në hijen e harresës?

Si mund të ngrihet një shkencëtar në lartësitë e dijes, kur malet e dokumenteve që duhen shqyrtuar qëndrojnë para tij si mure të padepërtueshme, të shkruara në gjuhë të huaj që pak kush mund t’i deshifrojë? Në këtë terren të ashpër, ku përkthimi do të ishte një dritë shprese, mungon dora që t’i lehtësojë barrën studiuesve të rinj, të etur për të kuptuar dhe për të ndriçuar të vërtetën.

E si mund të fillojë dita e një studiuesi kur ajo nis në pasiguri? Në një zyrë që mezi e quan të tijën, ku as tavolina nuk është përherë një vend i sigurt dhe çdo përpjekje për përqendrim sfidohet nga kaosi i jashtëm dhe i brendshëm. Ditët e tij nuk kanë fillim të qartë, as fund të lehtë, sepse puna e tij nuk është thjesht një detyrë, por një mision që i përket një kohe pa kufij.

Çfarë do të ndodhte sikur t’i ofrohej studiuesit një mjedis i denjë për të menduar e krijuar? Çfarë horizonte të reja do të hapeshin për dijen tonë, sikur këta studiues të kishin mundësinë t’i qaseshin burimeve pa u përplasur me pengesat e gjuhëve të panjohura apo mungesës së përkrahjes? Sot, ata përkulen mbi punën e tyre si marinarë që përpiqen të lundrojnë në një det të trazuar, pa busull, pa dritë, vetëm me shpresën se rruga e tyre do të çojë në dritën e së vërtetës.

Pasiguria e një zyre, e një vendi pune, është më shumë se një problem fizik – ajo është një simbol i mungesës së respektit dhe mbështetjes për ata që zgjedhin të ruajnë kujtesën tonë kolektive. E megjithatë, këta studiues, të pathyeshëm në pasionin e tyre, mbeten aty, duke luftuar jo vetëm me dokumentet, por edhe me një botë pushtetarësh që në vazhdimësi i ka lënë në harresë.

Në këtë sfidë të përditshme, shkencëtari bëhet një hero i heshtur, një figurë që përpiqet të ndriçojë të kaluarën e një populli, edhe kur rrethanat përpiqen ta mbajnë në errësirë. Dhe kështu, dita e tij fillon aty ku fillon misioni, dhe nuk mbaron kurrë, sepse e vërteta që kërkon është një dritë që nuk fiket.

Në letër, ai quhet Instituti i Historisë, por në thelb është shumë më tepër se kaq – është një kështjellë e vogël e dijes, një qendër graviteti për të kaluarën tonë, një vend ku historia shqiptare merr formë dhe frymëmarrje. Nuk është thjesht një institucion; është një simbol i përpjekjes për të ruajtur kujtesën tonë kolektive dhe për ta rrëfyer atë me saktësi e dinjitet.

Megjithatë, që ky simbol të përmbushë potencialin e tij të vërtetë, duhet të kujdesemi për themelin mbi të cilin ngrihet. Nuk mund të presim histori të mirëfilltë, të thellë dhe të ndershme, nëse studiuesit tanë – ata djem dhe gra të devotshme që i përkushtohen shkencës – përballen me pengesa të pamundura. Ata qëndrojnë si kalorës në një betejë të pabarabartë, duke luftuar jo vetëm me sfidat e kërkimit shkencor, por edhe me mungesën e mbështetjes që do t’u mundësonte të japin më të mirën e tyre.

Një histori e mirëfilltë, e shkruar me ndershmëri dhe saktësi, nuk lind në boshllëk. Ajo kërkon kohë, mjete dhe një mjedis që të nxit mendimin krijues dhe përkushtimin. Studiuesit tanë janë si artistë të kujtesës sonë, që punojnë për të krijuar një mozaik të së kaluarës sonë të përbashkët. Por si mund të shfaqin mjeshtërinë e tyre, kur u mungojnë veglat dhe hapësirat për të krijuar?

Kujdesi për këta njerëz të pasionuar dhe të përkushtuar është kujdes për të ardhmen tonë. Duke u ofruar kushtet që meritojnë, ne nuk ndihmojmë vetëm ata, por ndihmojmë edhe veten, duke siguruar që historia jonë të shkruhet siç duhet – me respekt për të vërtetën, me ndjenjë për të kaluarën dhe me vizion për të ardhmen.

Në këtë betejë për të ndriçuar të kaluarën, Instituti i Historisë nuk është thjesht një ndërtesë apo një emër në letër – është një thesar që kërkon kujdes, një flakë që duhet ushqyer me përkushtim dhe mbështetje. Dhe vetëm atëherë, ai mund të shkëlqejë si një fener i ndritshëm në errësirën e harresës.

Duhet ndalur një çast dhe menduar me kujdes. Është e lehtë të kritikojmë, të hedhim fjalë të forta mbi rezultatet apo mungesat e tyre, por sa herë ndalemi për të analizuar rrënjët e vështirësive? Sa herë kemi pyetur veten në çfarë kushte jetojnë dhe veprojnë historianët tanë? Jo vetëm ata, por edhe gjithë ata që mbartin barrën e dijes dhe të së vërtetës.

Është një ironi e hidhur që ne presim shkëlqim nga ata që përballen me mjegullën e mungesave. Si mund të presim histori të pasur kur vetë historianët përpiqen të mbijetojnë në një realitet të varfër, ku hapësirat e tyre të mendimit kufizohen nga mure të ngushta dhe mungesa e mbështetjes? Kërkojmë thellësi, kur nuk ofrojmë as sipërfaqen mbi të cilën ata mund të punojnë.

Duhet të mendojmë për këtë – jo vetëm për të kritikuar, por për të kuptuar. Kritikimi është i lehtë, një instinkt i menjëhershëm, por analiza kërkon kohë, empati dhe ndjeshmëri. Na duhet të shohim përtej rezultatit dhe të kuptojmë përpjekjen që qëndron pas çdo faqeje të shkruar, pas çdo dokumenti të hulumtuar, pas çdo historie të rikthyer në dritë.

Jeta dhe puna e historianëve, e studiuesve shqiptarë, shpesh është një betejë e heshtur, e padukshme për ata që shohin vetëm nga larg. Ata janë si kopshtarë në një tokë të thatë, që me durim dhe pasion përpiqen të mbjellin fara në kushte të pamundura. Dhe ne, në vend që t’i mbështesim, shpesh qëndrojmë si vëzhgues të ftohtë, duke pritur që lulet të çelin vetvetiu.

Është koha të ndalemi dhe të reflektojmë. Të kuptojmë se mbështetja për historianët tanë nuk është thjesht një detyrë, por një investim në kujtesën dhe identitetin tonë. Sepse çdo njeri që punon për të ndriçuar të kaluarën tonë është një pjesë e pazëvendësueshme e së ardhmes sonë. Dhe vetëm atëherë kur ne të ndalemi për të analizuar, për të kuptuar, për të mbështetur, mund të presim që drita e së vërtetës të ndriçojë më fuqishëm.

22 janar 2025

Prishtinë