FORCA INTELEKTUALE E MIT’HAT FRASHËRIT
Nga Sinan GASHI
Sa herë që zihet në gojë emri i atdhetarit të shquar Mit’hat Frashëri (1880-1949), djalit të patriotit Abdyl bej Frashërit, gjithmonë kihet parasysh atdhetaria e tij e manifestuar gjatë gjithë jetës në propagimin e tërësisë shqiptare, formimit dhe udhëheqjen e organizatës Balli Kombëtar, aktivitetet e natyrës politike të tij në emigracion, pas ardhjes së komunizmit në pushtet, e kështu me radhë, madje e gjithë kjo në orientimin negativ dhe antikombë-tar. Fare skithi ose hiq fare nuk përmendet pjesëmarrja e tij në Kuvendin e Vlorës dhe nënshkrimi i deklaratës së Pavarësisë edhe nga ai më 1912, organizimi dhe pjesëmarrja e tij në Kongresin e Elbasanit më 1909, pjesëmarrja aktive në Kongresin e Manastirit, kur u vendos për alfabetin e shqipes më 1908, kur edhe iu besua posti i kryetarit, pastaj pjesëmarrja në Konferencës e Paqes në Paris, në Konferencën e Lidhjes së Kombeve, punën e tij si ministër i Postës dhe Çështjeve Botore në Qeverinë e Vlorës, ministër pa Portofol në Qeverinë e Durrësit më 1919, ambasador i Shqipërisë në Athinë për vitet 1923-1926, kur tërhiqet pas kundërshtimit që bëri për shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi nga qeveria jugosllave Madje, duke mos i njohur ose qëllimisht duke i fshehur aftësitë e tij intelektuale dhe veprat e shumta shkencore e letrare, ai është paraqitur nga propaganda e kohës si një njeri me dije të pakta dhe gagaç rrugësh.
Kësaj radhe po e paraqesim punë e tij të natyrës intelektuale dhe aftësitë e tij krijuese shkencore dhe letrare, disa nga të cilët janë të patejkalueshme edhe sot.
Kultura e përgjithshme
Mit’hat Frashëri kishte mbaruar të gjitha shkallët e shkollimit të mirëfilltë, filloren, të mesmen dhe të lartën në Stamboll, në përkujdesjen e të atit dhe ungjërve intelektualëve të lartë e atdhetarëve të dëshmuar, Naimit e Samiut. Kishte punuar në administratën turke në Stamboll e pastaj edhe në administratën e Selanikut. Që herët nis të botoi shkrime në periodik, disa nga të cilat edhe i nënshkroi me tri pseudonimet e njohura të tij: Lumo Skendo, Mali Kokojka (toponim i vendlindjes së të atit në Frashër) dhe Skendo Frashëri, që haset në ‘Albania’ e Konicës, kur ajo dilte në Bruksel.
Duke qenë edukimi kombëtar parësor nga i ati, ai kërkonte mënyra dhe forma se si të zhvillonte aktivitet, por të një natyre tjetër, që kishte të bënte me vetëdijesimin dhe mobilizimin shpirtëror të shqiptarëve. Nisur nga kjo ai angazhohet në nxjerrjen e të përkohshmëve, për së cilave përhapeshin idetë, rrëfeheshin idealet dhe nuk shkëputej interesimi për çështjen atdhetare dhe artistike. Janë të njohura të përkohshmet që i nxori ai, si revistën “Kalendari kombiar” 1897-1928, “Besa” në Stamboll, shqip-turqisht, pastaj “Diturija” e Selanikut, gazeta “Liria” në Selanik më 1908-1910; revista “Diturija” në Selanik më 1910-1915, më 10 numra, pastaj e vijoi botimin në Bukuresht më 1916 më 3 numra dhe së fundi në Tiranë, gjatë viteve 1926-2929/
Duke menduar se propagimi bëhet më aktual në gjuhë evropiane, ai nxjerr në frëngjisht revistën “L’ indépendence albanaise” në Sofje 1914, më 14 numra, ndërsa vijoi botimi i saj më 1915 në Bukuresht, po ashtu me gjithsej 14 numra. Ai, ndër të tjera ishte edhe njohësi i mirë i shumë gjuhëve. Përveç atyre orientale, të cilat i kishte mësuar gjatë shkollimit në Stamboll, dinte mjaft mirë frëngjishten, anglishte e gjermanisht, në të cilat edhe botonte artikuj të ndryshëm, mbase edhe vepra të plota, si dhe shqipëroi disa sish.
Megjithëkëtë angazhim të dendur, ai përherë bashkëpunoi me revista të huaja, të Francës, të Anglisë, të Zvicrës etj., si: “Mercure de France”, “Les peuples Libres”, “Revue Politechnique”, “Revue de Geneve”, “Le Monde”, “La Mercure Suisse”, “The New Stratesman”, “Foreing Affairs” e tjerë.
Është për t’u vënë re edhe një përkujdesje e tij e rrallë në raport me dashamirët e kombit shqiptar, që reflekton edhe kulturë civilizuese të tij.
Mit’hati ishte një njeri që kishte kujdes të veçantë për ato personalitetet që kishin bërë të mira për shqiptarët, e në veçanti për të huajt, siç është rasti për zonjën e nderuar Edith Durham, anglezen e cila kishte dëshmuar një përkushtim të madh për paraqitjen e botës shqiptare realisht në botë, duke qëndruar vetë për disa kohë në mesin e tyre. Mu për këtë, Mit’hati e nisi një iniciativë për të mbledhur mjete financiare për një dhuratë simbolike për Miss Durham. Këtë e mësojmë nga një letër dëguar drejtorit të gazetës së Vlorës “Përlindja e Shqipëniës”, v.II, nr. 6, dt.1831 Kallënduar 1914, f. 4, ku ndër të tjera sqaron: “Këtu n’Elbasan filluam që të mbledhim ndihmë nga një metelik (10 para, 5 qindarka) për njeri: duamë të blemë një kalem të florinjtë që t’ja dhurojmë zonjës Edith Durham, si kujtim për shërbimet fisnike që i ka bërë kombit tënë, me shkrimet dhe botimet e saj. Për të rrëfyerë këtë mirënjohje kombi ynë, kemi dashurë që edhe ndihma të jetë e popullit, dhe nga ky shkaka s’marrim më teprë se 10 para për njeri.”
Veprat shkollore dhe shkencore
Pos interesimeve të gjëra e të përhershme kombëtare, Mit’hatin e ndihmoi në këtë drejtim edhe njohja e shumë gjuhëve të huaja. Nisur nga kjo përparësi, ai lexoi vepra origjinale në ato gjuhë, duke i gjurmuar në veçanti ato që lidheshin me fatin e shqiptarëve gjatë viteve e shekujve, e të cilat ia kompletonin dihet për të shkruar vepra pastaj që kishin mbështetjen shkencore reale edhe nga të huajt, në vitet e hershme. Kështu mendimin as i konsultonte me mbështetje të studiuesve eminentë të kohës, aty ku ata ishin marrë me çështjen shqiptare ose problematikën që ishte në vargëzimin territorial të problemeve.
Duke qenë adhurues i madh i librit dhe, sigurisht, duke e pasur bindjen se ‘vetëm drit’ e diturisë përpara do na shpjerë”, hapi në Tiranë librarinë ‘Lumo Skendo’, gjatë viteve 1926-1939, ndër më të mëdhatë dhe ndër më të pasurat me ekzemplarë, të cilën pushtetarët monist pastaj ia konfiskuan.
Duke e pasur përherë jetën e njëjtë, atë të atdheut dhe fatit të tij, ai shkroi vepra me një përkushtim për ta nxjerrë në dritë të vërtetat e mohuara ndaj një populli të robëruar dhe të gllabëruar nga shumë shtete fqinje.
Veprat e tija shkencore, mund të radhitën monografia e shkruar për xhaxhain e tij të famshëm, “Naim be Frashëri”, të cilën e botoi fillimisht në Stamboll më 1901, kjo vepër mbeti edhe më informatori më i besuar i jetës së pioetit, të cilin e citojnë të gjithë studiuesit e më pastajmë. Ndërsa ai kishte botuar edhe veprën “Plagët tona” në Tiranë më 1924, e cila nga titulli reflekton përmbajtjen e sa; pra ka të bëjë me problemet e ndryshme që e rëndonin shqiptarin, sa duke e ngatërruar brenda vetë s së vet, aq edhe duke e ndaluar në hapërimin drejt civilizimit botëror. Dhembjen dhe njëkohësisht sqarimin për ato vetëpengesa, Mit’hati i shpjegon në mbështetje të një realiteti që e njihte fare mirë. Aty pra qasja është e natyrës psikologjike, sociologjike e filozofike. Edhe pse disa për kohën janë të tejkaluara, gjithsesi mbetet bazament i informacionit për një gjendje rë zymtë të një kohe.
Duke e ditur vlerën e jashtëzakonshme të arsimimit dhe njëkohësisht mungesën e librave shkollorë, Mit’hat Frashëri shkroi, hartoi dhe shqipëroi disa vepra shkollore, disa nga të cilët edhe i mbetën në dorëshkrim. Po i radhisin të gjitha, për ta pasqyruar angazhimin e tij në këtë drejtim:
“Dhetregonjë” për shkollat e para, Sofje 1912,
“Këndime për shkollat filltare”, Selanik më 1910,
“Këndime për shkollat e para”, Selanik më 1910,
“Këndime për shkollat e para”, Stamboll 1912,
“Istori e mbretërisë ottomane”, Stamboll 1912,
“Këndime Diturija dhe Bujqësije” shkollat e para, Stamboll 1912,
“Metodë Ahn” për gjuhën anglishte, përkthyer nga frëngjishtja, Sofje 1908,
“Metodë Ahn” për gjuhën frëngjishte, copë e parë, Bukuresht 1902,
ndërsa që në dorëshkrim i kishin ngelur veprat:
“Metodë Ahn” për gjuhën frëngjishte, cop’ e dytë,
“Metodë Ahn” për gjuhën italishte, cop’ e parë,
“Metodë Ahn” për gjuhën gjermanishte, cop’ e parë dhe
“Nga Shkupi në Janinë” udhëtim në Shqipëri.
Në shkencë Mit’hati ishte dëshmuar njohës i mirë, studiues i përkushtuar, duke lënë vepra të pakontestueshme dhe që ruajnë një shekull pas aktualitetin e vërtetësisë së shprehur dhe burimeve të sakta e të pakontestueshme. Sa dashuria e madhe për libër, sa poliglotizmi i tij dhe aq më shumë vënie e të gjitha atyre dijeve në shërbim të ndriçimit dhe liri të kombit të tij, ai botoi vepra tepër me interes.
Ja cilat janë ato:
“Naim be Frashëri”, monografi, me pseudonimin Mali Kokojka, së pari në Sofje më 1901, dhe Tiranë më 1923,
“Pritmi i Shqipërisë”, botuar më Sofje, më 1915,
“Letra mbi një udhëtim në Zvicër”, përshkrime udhëtimi Sofje 1915,
“Plagët tona”, studim i shprehur në formën eseistike, i botuar në Tiranë më 1924, me plot të vërteta për shqiptarët, që bën një analizë të thellë të etnisë, psikologjisë dhe perspektivës së tij.
Është më interes të themi se ai shkroi edhe vepra në formë broshurash, kryesisht në gjuhën frënge, vetëm për ta sensibilizuar çështjen shqiptare ne përmasa botërore. Ato vepra, janë:
“L’affaire de l’Epire. Le martire d’un pople”, Sofje 1915, “La population de l’Epire”, Sofje 1915,
“Albanais et Slaves, Lausanne më 1919 dhe
“Les Albanais chez eux et à létranger”, Lausanne 1919.
Edhe në fushën e shqipërimeve ai bëri emër prej dijetari të respektuar, duke bërë një përzgjedhje të veprave me aktualitetin shqiptarë.
Gjithçka që veproi, në propagimin dhe veprimit politik, në atë botues, në vepra origjinale dhe në përkthime, ai kishte synimin e njëjtë, që edhe mund të hetohej lehtë – atdhetaria mbi të gjitha, apo gjithçka në jetë për atdhetarinë.
Veprat e kthyera në shqip, janë:
Poema e Lamartinit “Guilloume Tell”, përkthyer nga frëngjishtja, Sofje më 1898, “Psikologjia e edukatës” nga Gystav lë Bon, më 1923; “Bëje të mirën pa hidhe në det” të Franz Hofmann-it, përkthyer nga gjermanishtja, botuar në Sofje më 1900; nga Daniel Defoe: “Robinson Crusoe”, botuar në Selanik më 1909; nga D’Aulnoy “Shkurtabiqi i verdhë”, përkthyer nga anglishtja, botuar në Sofje më 1915. Ndërsa që në dorëshkrim i kishin ngelur këto vepra të shqipëruara:
“Histori e Shqipërisë” prej Thumann, përkthim,
“Shqipëria dhe Shqipëtarët” prej Vasa pasha Shkodra, përkthim dhe
“Shqipëria dhe Shqipëtarët” prej Becker Renterskiold, përkthim.
Se sa dinte dhe respektonte veprat e natyrës shkencore, Mit’hati dëshmon me citimet e shumë veprave burimore, tepër me interes për temën që trajtonte, duke qenë referenca të besueshme ndërkombëtare, si në gjuhën turke, gjermane, frënge, angleze, e tjerë. Madje ato vepra, tepër autentike për të ngjarat e kohës, tepër rrallë ose hiq nuk do të citohen më vonë nga studiuesit e ndryshëm. Po e zëmë aty zënë vend autorët si Georg Finlay dhe vepra e tij “History of Greece from 146 to 1864”, e botuar në London më 1977, duke e cituar saktësinë e burimit, vol.VI, f. 2, pastaj studiuesin Vladimir Jovanovič dhe veprën e tij “Les serbes e la mision de la Serbie”, botuar në Paris më 1870; Johann Georg von Hahn: “Albanesische Studien”, Ëien 1853, nga i njëjti: “Reise durch die Gebiete des Drin und Wardar”|, Wien 1867, nga i njëjti: “Reise von Belgraf nach Selonik”, Wien 1861; Lejcan: ”Ethnographie de la Turquie d’Europe”, Gotha 1861; Ami Boué: “La Turquie d’Europe”, Vien 1940, nga i njëjti: “Recueil d’Hinéraires de la Turquie d’Europe”, Wien 1854; N. Brailsrord: “Macedonia, its races and their future”, London 1905; Gabriel Louis Jaray: “Au jeune royanme d’Albanie”, Paris 1914; Vasil Kenćof: “Makedonia, etnografia i statistika”, Sofje 1900; Hopf: “Geschichte Griechenland in Mittelalter”, Leipzig 1868; Charies Vogel: “Le Monde Terrestre”, Paris 1881; Dora D’Istria: “Excursion en Roumélie”, Zurich-Paris 1863; Emilio Voggetti: “Gli Albanesi e la lora letteratura”, Bologna 1914; Barbarich: “Albania”, Roma 1905; Pr. Waigand: “Der Gegische Dialekt von Borgo Erizzo”, Leipzig 1911; Cyprien Robert: “Les Slaves de la Turquie”, Paris 1944; Osman Zade Naib efendi: “Hadikat-yl-Vyzera”, Istanbul 1291 (1853); Sathas: “Elinika Anegdota””, Athina 1870; Felix Julien: “Papes et Sultans”, Paris 1879; René Pinon: “L’Europe et l’Empire otomane”, Paris 1913; C.J. Jereček: “Die Handelstrasse und Bergëerken Serbien und Bosniens der mittelalter”, Prag 1879; Hopf: “Chroniques gréco-romanes” Berlin 1873, e tjerë.
Vetëm nëse e shikojmë veprën “Pritmi i Shqipërisë” (pritmi = pritja = e ardhmja), do të bindemi se sa të dhëna të jashtëzakonshme jepte ai, sa për shqiptarët aq edhe për popujt e tjerë, në mënyrë që me metodën e krahasimit ta arsyetonte bindshëm kërkesën e tij për mëvetësinë e shqiptarëve dhe lirisë së tyre kombëtare. Pos që e jep gjendjen në teren në raport me dhunën e përhershme sllave, ai zgjerohej në interesime të përmasave ndërkombëtare. Ja se si e jep gjendjen e numrit të banorëve, në vite, që nuk i kishte penguar së formuari shtetet e tyre:
“Bullgarija më 1885, bashkë me Rumelinë s’kishte më teprë se 2.5 miliunë njerës, dhe Mali i Zi, në funt të shekullit XVII-të (afreo një qind e njëzet vjet më parë) kishte vetëm 50.000 (pesëdhjetë mijë) njerës!
Le të shohin tani numrin e disa kombeve të vegjël të Evropësë: Sllovakë janë vetëm 3 miliunë. Irlandez 4 miliunë. Grekër 5 miliunë. Portugezë janë 5.5 miliunë. Tyrq 6 miliunë. Bullgarë 6 miliunë e tjerë.”
Këto dëshmojnë për dijet e shumta dhe të thella që kishte Mit’hat Frashëri dhe për përgjegjësinë e fjalës që ai e ndiente, në mënyrë që mendimi i tij i shprehur të kishte besueshmërinë e përhershme dhe në përmasave shkencore botërore.
Duke u nisur nga këto premisa, mund të thuhet se ai ishte i pakontestueshëm në shkrimet dhe mendimet që i shprehte të raport me fatin e popullit të tij dhe të armiqve përreth.
Vepra letrare
Vepra e vetme e mirëfilltë letrare është “Hi dhe shpuzë”, e botuar në Sofje, në vitin 1915.
Edhe pse Mit’hati la vetëm një vepër letrare, përkatësisht në prozë, e cila përmban 15 proza poetike, 11 novela dhe 6 kujtime, edhe me kaq dëshmon se ishte një krijues letrar me talent. Se pse nuk i ishte përkushtuar pra kësaj dhuntie, shpjegimi mund të gjendet në të fatin se ai ishte tepër i përkushtuar në çështjen kombëtare, madhe shumësia e aktiviteteve të tija, politike dhe intelektuale, bëjnë që vetëm të lë dëshmi aftësitë e tij e asgjë më shumë. Nëse kishte parasysh harkun kohor kur ishin shkruar ato p[rosa, nga viti 1895-1915, mund të thuhet se ato ishin krijuar në intermexot e aktiviteteve të natyrave të ndryshme, mbase më të mundimshme. Në këto ‘pushime’ ai relaksohej duke radhitur mendime të dala nga shpirti dhe fantazia e autorit.
E, nëse shihet tematika e atyre prozave, lehtë kuptohet se sërish aty ishte preokupimi esencial i autorit atdhetar, pra lënga ishte nga realiteti i kohës dhe nga shqetësimet e botës shqiptare të kohës, si të bashkimit kombëtar, dhunës së administratës otomane, përndjekjet që i bëheshin shkronjave dhe librit shqip, paraqitja e lakmitarëve të fqinjëve shovenë e tjerë. Ai nuk mund të largohet për asnjë moment nga strumbullari i përkushtimit të tij atdhetar, por forma shprehëse këtu ndryshon; shprehja është artistike, me pak mëlmesa të fantazisë për ta bërë më të adhuruar për lexuesin shqiptar.
Po më në tregimin “Ay mal” skicohet pamja e Tomorit e shenjtë të shqiptarëve, duke e marrë edhe si simbol të rezistencës së tyre dhe përjetësisë. Në të gjitha këto autori ngre në spikamë elementin e atdhedashurisë. Sado që aty-këtu reflekton edhe dashuria , plagët shoqërore ë varfërisë, mërgimit, hakmarrjes e tjerë.
Pothuaj të kësaj natyre dhe të këtij interesimi janë edhe prozat e tjera, si “Pika loti”, “Or’ e fundit”, “Si vdiq Selman Todorusha”, “Udhëtimi”, “Po kthehenë”, e tjerë.
Për ta ilustruar mendimin dhe qëllimin të ndërthurur të këtij krijuesi letrarë, po i japin nja tri fragmente të shkurtra:
“Meçoja qëndroj pakë; lëshoj pushkën mbërdhe, u-pshtet më një shkëmb anë rrugësë: gjithë ç’i shihte syri i dukeshin të ra…djelli sapo kish dalë, lëshonte një dritë si të kalterët mi lisat e këtij vendi t’egër; malet nga perëndimi, ngrinin majat e tyre madhështore gjer në qiej; këto maja ishin kurorosurë me mjegulla të natës.” (“Pika lot”).
“-A po sheh? Më pyeti Plaku. Edhe mi djepet në krye të foshnjesë, këndova me shkronja të çudiçme Sh. Q. I. P. Ë. R.I.J.A.
Shikova plakun me mirënjohje: fytyr’ e tij m’u duk një ëmbëlsi të pafundme dhe plot inosencë si fytyrë e kësaj foshnjeje. Edhe leshrat e mjekr’e bardhë i bënte një brerore të ndritshme e asaj fytyre dhe atyre syvet plot mirësi.” (“Plaku i Ylynecit”)
“Mbrëmanet kishim kuvenduarë me ca miq nga punëtë që ngjajnë në Shqipëri, nga vrasjet që bëhen’ në vënt t’ënë, nga varfëri dhe nga fatkeqësi e kombit tënë.
Pastaj thamë se frik’ kanë marrë bota për të kënduarë gjuhën e tyre. Miku im më tha, ca ditë më parë, kishin zënë një Shqipëtar dh’e kishin hedhur në burg nga shkaku që kish ca libra shqip.” (“Tmerri”)
Edhe më ato pak krijime të mirëfillta letrare, shihen variacionet e mundësisë së shprehjes, fjalorin e pasur, mendimin plor ndjenjë e shprehje kuptimplote. Madje-madje, secila nga këto princa ka një brumë që mund të bëhej një vepër e plotë, që për autorin ishin vetëm mungesë kohe e asgjë më shumë.
***
Me 20 vepra origjinale, me dhjetëra sish të shqipëruara, me editimin e tri të përkohshmeve shqipe, pastaj me publikimet në periodikun evropian, mund të konkludohet bindshëm se Mit’hat Frashëri kishte aftësinë e një gjeniu krijues.
Nga gjithë këto të dhëna që u pasqyruan këtu, që përbëjnë një kapital të rrallë, pasqyrojnë forcën intelektuale dhe dijet e shumta e të shumanshme të një personaliteti të rrallë të kulturës shqiptare, siç ishte atdhetari me trashëgimi, Mit’hat Frashëri.
E, për këtë madhështi dhe njëkohësisht për këtë injorim e fyerje të personalitetin të tij, rrëfen për parakohësinë e pranisë së tij në qarqet, edhe intelekt – tuale, shqiptare e, mbi të gjitha, për antikombëtarinë e sistemit komunist në Shqipëri.
Në jetë, siç u pa, ai i kishte vetëm dy dashuri, njëkohësisht dy përkushtime: Atdheun dhe Librin, të cilave ua kushtoi gjithë dashurinë e sakrificën aktive njerëzore.
