E VËRTETA SIMBOLIKE DHE TREFISHI IDEOR I NJË VEPRE

(Studim për veprën e Prend (Ndue) Buzhalës, „Sizifi pa gurin e tij“, SHB „Lena“, Prishtinë, 2020)

Nga Brahim (Ibish) AVDYLI

Hyrje

Përpara e kemi në dorë një vepër të një shkrimtari me vlera letrare, siç mund të cilësohet Prend N. Buzhala, i cili i ka shumë vite të botimit, pra 37 vite të botimit, në 73 vite jetese. Vepra e parë e botuar është më 1995, „O Amë, o Amë“, sepse shkrimin e parë e ka botuar në moshë të re, më 1967, kur i kishte vetëm 16 vite, e deri në botimin e veprës së mbramë, me 2024, „Pesëdhjetë oratorio për fjalët e hirshme“[1]. Deri në vitin 2020, kur botohet vepra me tregime të shkurtra, „Sizifi pa gurin e tij“, janë 83 vepra, ndër të cilat dy romane: „Moisiu fluturonte me Qerren e Zjarrtë“, 2003, dhe „Njerëzit prej fijeve të dritës“, 2019, e drama nuk na ka lënë të shkruar.

Vepra me tregime të shkurta, „Sizifi pa gurin e tij“, ka mjaft figura artistike, metafora në kuptimin e ironisë apo sarkazmit, si p.sh. „metaforë ferri“, apo me simbolikën e veçantë të krahasimeve të zhdërvjellëta, që anojnë kah ironia e lehtë, dhe figura të tjera artistike.

Prend N. Buzhala nuk ka vetëm afinitet të mirë në poezi të veçanta, por edhe i tregimeve të shkurtra, me një shkëputje nga realiteti i hidhur që po e jeton dhe që po i njeh vetëm ai, me aq lexime të veprave të njohura të botës, që ndonjërin na i përmend edhe në këto tregime.

Në mesin e veprave letrare janë 75 vepra me kritika, studime letrare, studime monografike e vështrime, ndër të cilat na zgjojnë kureshtje të madhe „Në aktin e leximit I-XXV“, deri në këtë vit. Përpjekja e tij e madhe i tejkalon mundësitë për të zënë skenat e fjalës.

Ka edhe vepra të tjera me bashkautorë, apo vepra që ka përgatitur për shtyp, sidomos „Dita e Plisit“, (Vëllimet I-X, deri në botimin e kësaj vepre që po e studiojmë), apo „Rrëfime nga izolimi“, të cilat janë tregime, ese, kronika, refleksione nga autorë të ndryshëm, të përgatitura me komente nga Prend N. Buzhala.

Edhe po të doja të shtoja një linjë shkrimore të përgjithshme të tij, sikur do të shkruhet historia e re shqiptare e letërsisë, e cila patjetër do të jetë e rishkruar me shkrime objektive, e jo subjektive, e veçanërisht edhe Prend N. Buzhalës, kësaj herë po i drejtohem veprës së cituar, me shpresën tonë se do të kemi shkruar një pjesë të denjë të këtij shqyrtimi.

Kush është Sizifi nga mitologjia

Edhe njëherë po i kthehemi veprave të Prend Ndue Buzhalës, prozave të shkurta, dhe kësaj radhe veprës së veçantë të tij, „Sizifi pa gurin e tij“, SHB „Lena“, Prishtinë, 2020, me një temë shumë të rëndësishme, për Sizifin, por pa gurin e tij. Mjaft është shkruar për këtë personalitet, edhe në botën e gjerë ndërkombëtare, por duke i marrë parasysh ato që llogariten si vepra të „Greqisë“.

Ta kundrosh Sizifin pa gurin e tij, është sensacion. Ajo të shtyn që të mendosh, të gjurmosh e të shikosh realitetin e tij. Në të vërtetë, e shikoj Sizifin si baba i djemve të tij, që rrjedhin nëpër realitetin shqiptar.

I kam disa poezi me të njëjtin dimension, por edhe një roman që po shkruhet për bijtë e tij. Kam shkruar edhe për djalin tim të parë, Skifterin, që është „Sizif“ i metaforës së vuajtjeve të tij. Drama që na shkaktojnë ata, bijtë tanë, me mushkëritë e copëtuara nga koha, është shumë e madhe.

Te krijuesit e mirëfilltë, si Prend Buzhala, veprat nuk përfundojnë me kaq. Ato shtrihen varg e vijë, me poezi e me prozë, me kritikë të bollshme për vlerat letrare të tyre, me proza të shkurtëra, të cilat pak i kanë shkruar të tjerët në historinë e letërsisë shqiptare, dhe, kur i merr në dorë dhe i lexon apo i rilexon, si për sa u përket figurave të tyre artistike dhe ironisë apo ndonjëherë edhe sarkazmit, të befasojnë shpirtërisht.

Në radhë të parë do të shpjegojmë se ç’është Sizifi, sipas veprave të mitologjisë, të përkthyera shqip apo në gjuhën gjermane. Në radhë të parë na del „Puna e Sizifit“, pra çka e supozojnë ato, si punë të tij.

Para së gjithash, punët e Sizifit janë punë të mundimshme. Çdo gjë në jetën e tij duhet të fillojë nga e para, në „Botën e Hijeve“, ku udhëheq Hadi, Bota e Nëndheshme, çdo gjë kur mendon ai se përfundon ajo. Pra, rotullohet. Sillet rreth e rrotull, nga e mbrama në të parën. Kur mendon se ajo ka përfunduar, ajo na rifillon deri në pafundësi. Është punë e kotë, që kalon koha e ndjerë. Je gjithnjë „me punë“, për t’u liruar nga e keqja, dhe na përsëritet e keqja.

„Gjithçka duket se është keq që në fillim dhe atëherë çdo gjë duhet nisur nga e para. Këtë e quajmë punë Sizifi. Por a nuk është vetë jeta një punë Sizifi, që nuk të lë asnjëherë kohë për prehje, dhe duhet të shkosh gjithmonë e më larg, ngaqë ajo që kemi arritur nuk mjafton më?“ – fillon për punët e Sizifit, në një vepër ndërkombëtare, të përkthyer në gjuhën shqipe nga Nasi Lera.[2]

Puna e Sizifit quhet puna e rëndë që i jipet një të dënuari në këtë jetë. Të përmbledhim me fjalë: i njoh më shumë se të tjerët mitin e Sizifit dhe djalit të tij, Odiseut. Në mitologji, Sizifi nuk na është simbol i pafajshmërisë, por i fajësisë, madje edhe ndaj Zotrave të Qiellit. Albert Kamy e nxjerr si simbol të absurditetit të jetës njerëzore. Ai ishte më dinak se dinaku e më hajdut se sa hajduti. I biri i tij, Odiseu, është bërë dinaku më dinak i të gjitha kohëve dhe tradhtar i tradhtive vrasëse të njeriut të vet, kur nuk i kanë boxhe.

Dihet, Troja ka qenë vendi i ilirëve, i yllorëve, i arbanëve, i britëve (për këtë quhet „Brit-ania e Madhe“, nga pasardhësi i Priamit, në Mbretërinë e Turqisë, Britit!), e frigëve, Dardanisë së Turqisë, në një mbretëri të madhe e që nuk i bënte askujt ndonjë të ligë. Arsyet gjenden shumë. Janë pretekste, nuk janë fakte! Odiseu, nga Itaka, djalli prej djallit më të madh, në këtë vend, që ishte po ashtu yllore, ilire dhe arbane, por që nuk llogaritet aspak më ndryshe nga të ashtuquajturit „shkencëtarë të botës“, të cilët duhet të diskutohen a janë shkencëtarë apo nuk janë shkencëtarë, por e vendosin si „grek“, e ne duhet të mbyllim gojën, sepse nuk na i pranon „bota“, shkon me dinakëri të madhe të rrënimit të kësaj mbretërie të Trojës.

Pas dhjetë viteve, me „Kalin e Trojës“, që është tradhti e madhe, e pushton nga brenda Odiseu këtë mbretëri.

Sizifi ishte i pallogaritshëm, sa edhe kafshëve ua bënte nga një shenjë, për t’i përcjellur deri te kullosa e hajdutit. Është edhe vetë hajdut më dinak se të gjithë hajdutët dhe kurvar më dinak se kurvarët e tjerë. Odiseun e lë me Antiklenën, bijë një hajdutit të pashoq, Autolikut, para se ajo të martohej me Laertin. Shpesh i ngacmonte edhe zotat, madje i ndjekte edhe dashuritë e Zeusit e të tjerëve, për çka e dënuan në „Botën e Hijeve“, tërë jetën. Në të vërtetë, Sizifi jemi ne, në Botën e gjerë, dhe po i vuajmë vuajtjet e paqena të tij, me tërë jetën tonë të përkohshme, të provave, për të larë, ne, gabimet e tij. Nuk kemi guri, por jemi bijë të Sizifit, që na udhëheq e prapta!

E vërteta simbolike dhe shkrimtari i prozave të tij

Shkrimtari i njohur i shkruan këto libra të tregimeve, deri më 2020: „Tregime të shenjta“, „Sinapsa e heshtjes“, „Heroi i rrugës“, „Shenjat e kryqëzimit“, „Sizifi pa gurin e tij“; dhe deri më 2023: „Zërat jashtë vetvetes“, „Qiellit i mungonin lotët“. Katër të tjera janë romane: „Moisiu fluturonte me Qerren e Zjarrtë“, „Njerëzit prej fijeve të dritës“, “Në kapërzyell“ dhe “Një buzëqeshje përtej varri”.

Personazhi i parë nga vepra që e kemi në shqyrtim, është një poet, i cili ndalet para krijimit. Është e qartë pse autori ndalet para krijuesit, që është personazhi „poet“. Poezia është art i fjalës. Autori është edhe poet i mirëfilltë. Dy librave me poezi të Prend Ndue Buzhalës, iu kam bërë shqyrtime: „Ani i Ilirishteve“ dhe „Këngëz me errësirë blu“, të dyja botime të SHB „Lena“.

Libri „SIZIFI PA GURIN E TIJ“, na ndahet në këto 3 pjesë ciklike: „Fleta Sizifiane e jetës“; „Solilok për fluturimin e zogut“ dhe „Një muze i çuditshëm“. Autori përpiqet të japë faqen tjetër të këtij miti, pa gurin e tij. Po përpiqemi që ta shqyrtojmë. Po fillojmë me ciklin e parë: „Fleta Sizifiane e jetës“.

Cikli i përpjekjeve njerëzore dhe shqiptare në këtë jetë tonën apo vetë mbinjerëzore dhe të veçanta të Kosovës, niset me kotësinë e krijimit. Të gjithë njerëzit që lindin në këtë jetë, të cilit komb janë apo e cilës etni, do të lindin në shenjë të Zotit të Madh dhe do të jenë në radhë të parë „krijues“, të cilës do fushë të krijimtarisë, pra edhe vargënimit, e nëse mbërrijnë të jenë krijues të denjë, janë edhe poetë, që i zotërojnë krijimet e quhen „poetë“.

Poetit apo krijuesit, në kuptimin e krijimtarisë së shenjtë apo serioze, të krijimit të mirëfilltë apo ironike, këtu të „shenjtë“, si në librat e shenjta, po i dilnin si „kështjella në ajër“. Personazhit po i dukeshin se „edhe biblioteka e tij, toka e tij, kaq e pasur, po përcillte mesazhe kotësie.“ ( Faqe 7.)

Personazhi nuk kishte as fuqi, guxim e urtësi të fjalëve dhe kjo e krijonte përfytyrimin tjetër të Sizifit në kodër tjetër të përpjekjeve të tij, për të larë të keqen e tij. Autori kërkon të krijojë në kundërshtim të Sizifit mitologjik diçka të përsosur, që ne kemi shkruar për veprën e tregimeve të shkurta, „Heroi i rrugës“, dhe kjo është e dyta, po ashtu për tregimet me pak fjalë. Autori na përpiqet që të krijojë një libër tjetër të tregimeve, të madhërishme e të bukur, të ndershme apo të mirë, por këtu po i çmendeshin edhe fjalët deri në marrëzi. Më tutje, „pranoi të burgosë lirinë e tij“ ( faqe 8 ), pasi nëpër burgjet kishte mjaft njerëz të poshtëruar. Na del kuptimi ironik i thënieve të tij.

„…Nuk e ndjente veten të lirë“. ( Po aty, e njëjta faqe. )

Në katër faqet e tregimit të shkurtër, vjen deri të konkluzione:

„Vlera supreme e krijimit është Jeta Kuptimplote, kur ti i jep kuptimin jetës dhe kur jeta e mbushullon me vlerat e saj kuptimin.“ ( Faqet 9-10. )

Ndërsa në shkrimin e dytë të kësaj vepre, „Njeriu që shkëpuste fije“, arrin deri në dinamizimin e shkëputjen e lidhjeve të krijojë sinonimin e fjalës „ndarje“, pasi shumica e njerëzve të pagdhendur, fajet ia ngarkonin atij që i krijonte lidhjet (kupto: bashkimin!). U dukej se ai përpiqej të vendoste prapë lidhje, se kishte bërë një gabim të madh. Kjo ma nxjerr në shesh jetën time, e askush nuk më përmend për të mirë, sepse tërë jetën kam jetuar e kaluar për këtë veprim: drejt bashkimit të tokave shqiptare në një shtet.

Aq më tepër se është krijuar Kryesia e Komitetit Drejtues, dhe unë isha Sekretar i Sekretariatit të Komitetit Drejtues për Informimin e Opinionit të Jashtëm.[3] Sado që e zbulova se Kryetari i Komitetit Drejtues, na ishte i lidhur me KGB-së dhe Rusinë, ne u larguam ngadalë prej lidhjeve të tij.

Nuk e shkruan asnjë gazetë e Kosovës apo e Mërgatës (e Diasporës) asnjë rresht, por për PSHDK-në shkruajnë disa gazeta. Mjafton kjo që shënuam këtu, dhe po i kthehemi veprës së Prend N. Buzhalës.

Ndarja midis njerëzve ishte bërë një tjetër “çështje e ditës” së Sizifit, po e them në Kosovë e gjetiu, jo vetëm prej “bashkimeve partiake”. Me luftë nuk organizohej i tërë kombi shqiptar, madje këtë e provova deri në Kuvendin e Intelektualëve Shqiptarë të Stambollit, në nëntor të vitit 1994, e dështoi.

Po kthehemi te çështja jonë: Sizifi dhe bijtë e bijave të tij, ishin kthyer në kohë moderne. Në Itakë ka qenë Atdheu i parë, në Mbretërinë e Trojës në Turqi, atdheu tjetër, e prej Republikës së Dardanisë, pra Kosovës, jemi futur në “Mbretërinë e Hijeve” të Sizifit, sepse njëherë dimë të shkatërrojmë lidhjet me njëri-tjetrin, e jo të bashkohemi. Është politika e shpërfilljes, e ndarjeve.

Në këtë botë të praptë:

“Fitimtar doli Njeriu që shkëpuste fije…” ( Faqe 12. )

Në Kosovë e në të gjitha viset shqiptare, ku ata banojnë, madje edhe nëpër mërgatën e gjërë, çdo gjë vjen së papti. Fleta Sizifiane është këtu. Gegët, giga e gigantët kanë qenë të parët, në tërë botën, si në Turqinë e sotme, në Egjypt e deri në Amerikë. Me “unë” dhe “unë” janë të gjithë të ndarë. Për bashkim flasin, por nuk e duan e nuk e lejojnë. Planet tjetër ku të mos e lejojnë këtë ndjenjë të bashkimit, njërë për njëherë nuk ka tjetër ku të mërgojnë!

Është mbushur bota me kësi njerëz, të vjetër e të fundit. Shtrohet pyetja: çka do ky tregim i shkurtër, “Ena speciale/Tregim me pak fjalë mbi alegoritë që dynden në kohën tonë” ? ( Faqe 13 .) Ena është e ndarë në mes të dy vëllezërve. Kulmi i “përlarjeve” të vëllezërve (sepse kjo nuk është “përlarje”, por marrje e të së drejtës pronësore me padrejtësi të qitur, me etjen e pa argumentuar të një vëllau në të padrejtat pronësore), të lënë në dy anët e enës prej argjile, e kishte një tendencë të praptë e të pastudiuar tradicionale shqipe. “Ena speciale” është një tregim i shkurtër i këtij arti, “art i maskuar me alegoritë e kohës…” ( faqe 15 ). Vëllain, i cili e ruan “masën e drejtësisë” (faqe 13 ) e grabiti vëllai i dytë (pra më i vogël!), në faqen 14, i cili ka sjellë raca të tjera pas gjeneralit që qëndronte në anën e djathtë të kësaj ene, pa shikuar, e në krye të saj na është një mbret me kurorë, krejtësisht indiferent.

Figurat që kishte sjellë vëllai nga Karpatet me thikë në dorë dhe simbol i rrënimit të paligjshëm, të cilën e kemi përjetësuar personalisht në të gjitha drejtimet, madje edhe të shfrytëzimit të bijve të mi, e lënë kështu nëpër rrugë, pavarësisht të tjerave, “kishin zënë hapësirat e pjatës dhe hanin e hanin…” ( faqe 14 ). Kështu që vëllau i masës së drejtësisë mbet me gishta në gojë, sepse mbreti ishte indiferent dhe gjenerali aspak nuk shikonte.

Kjo është masa e padrejtësisë njerëzore mbi Kosovë e në Kosovë. Ai nuk ka si të vrasë apo dënojë vëllain e tij, i cili i dinte më të praptat e jetës, e atë e linte “me gishta në gojë” ( po aty, faqe 14 ). Ne, që i kemi dhënë tërë botës juristë të drejtësisë, i bëjnë nga grykësia të gjitha të padrejtat në jetë.

Autori na shkruan në fund:

“E vendosi këtë eksponat interesant te pjesa: relikte speciale.” ( Faqe 15. )

Ky tregim i shkurtër vazhdohet në këtë cikël edhe me tregime të tjera, që na zgjojnë mendime, ne që i lexojmë e duhet të meditojmë: ”Duke lozur me gjendjen time të paformë”, “Shtëpia që nuk rrënohet”, “Ruaju kuvendimeve me yje/Çast magjik”, etj., deri te “Maestro i pëshpërimës/Tregim me pak fjalë ose MONOLOG NË DY PAMJE i një spiuni, rrëfimi i të cilit përmban politesë, me policën policeske”, në të cilën po ndalemi.

Personazhi i këtij tregimi të shkurtër me tri pjesë është spiun i regjur për kulturë e letërsi, të cilët ne i kemi provuar disa herë në të kaluarën tonë, ashtu si autori, i cili është profesor i letërsisë dhe inteletual, i burgosur nga klikat e tilla, ndërsa unë që prej gjimnazit, si intelektual i ri, por serioz, e deri në demonstratat e vitit 1981, e që “nuk më pranojnë” në LRSSHJ, LPRK e LPK, sepse isha i dhënë për bashkimin e të gjitha territoreve, ku bukës i thonë “bukë”, e ujit “ujë”.[4]

Që nga viti 1979, i jam përkushtuar në mënyrë të pashkëputur afirmimit të çështjes së pazgjidhur kombëtare shqiptare, e me vonë gjithëshqiptare; kam qenë përherë dhe kam zhvilluar atëherë veprimtarinë atdhetare të emigracionit dhe të luftës çlirimtare gjithëshqiptare dhe vet të UÇK, prandaj edhe shtëpia ime u shndërrua në një vatër të madhe të luftës sonë. Tani, nuk jam as si më “i vogli”, madje as si duhet të respektohet ai, si pjesë e gjeneratave të para, por gjithçka kthehet së prapthi, prej kokës në bisht, të prishtë, dhe na kthehet poshtërsia. Askush nuk thotë se ne kemi qenë ndër të parët, edhe Prend Ndue Buzhala; se kjo është „Ena Speciale“ ku janë trajtuar dje dhe po trajtohen edhe sot e kësaj dite, ku janë kyçur ata që shkëpusnin fije e ne kemi qenë kundër kësaj dhe lidhnim fije andej e këndej kufirit; se kjo bëhet nën dhuntinë „e të mëdhenjve“, dhunues të djeshëm të pamëshirshëm të „ish-Jugosllavisë“ apo sot djemtë e tyre, kopilat e UDB-së (Unutrašnje Državne Bezbednosti), ku baballarët e tyre na e shkatërronin gjoksin plot me goditje të ashpra, si punëtorë të inspektoriatit, ku rriheshim për vdekje, me kamxhik, me shkop, me grushte, etj. Protogonisti i UDS-së, në faqen 25 të këtij libri, i kujton fjalët e përsëritura nga Libri i Shenjtë, Lutjen e Jezu Krishtit, në lutjet e fundit drejtuar Zotit të Madh në Qiell, prej kryqit të dënimit të tij, „Fali, o Zot, se nuk dinë çka bëjnë!“, dhe nuk e dinë se ato fjalë janë fjalë të shenjta. Ato u bënë refren i gjallë, të cilat gjithmonë i përsëriteshin prej ndërdijes e në vetëdije, derisa i lëshonte kllapia e mbytjeve nën „qeshje (t) artistike“.

Udbashi (pjesëtar i UDB-së) e lexonte këtë „histori biblike për Njeriun që Fal Armiqtë“ më vonë dhe i kujtohej përherë si vdiq djaloshi i ri, „kur e gjuajtëm jashtë si qen. U varros, në vetmi si qen“ ( po në atë faqe ).

Udbashi e kishte marrë prej Biblës atë djalosh të ri, që po e vdiste, për t’ua lehtësuar atyre dënimin e madh, të cilat do t’u vinin pas torturave ndaj atij që dënohej pa asnjë faj. Duhej dikush të dënohej dhe të shpallej ARMIK, me parullën „KOSOVA REPUBLIKË“, siç thuhet edhe në këtë tregim pa fjalë.

Ajo thënie, e ngelur qe 2000 vite, është MONUMENTALE. Edhe kriminelin e rrebtë të inspektoriatit të UDB-së po e torturonte kjo fjalë dhe të gjitha incizimet e britmave nga magnetofoni, te cilat i kishte sjellë të shënuara në „Fletoren e Shënimeve“, nëpër kafenetë, të cilat tashmë ua citonte edhe miqve të tij dhe filloi të luante „rolin e të diturit“, edhe për fjalën e djalit të ri (po aty, e njëta faqe ). Prend Buzhala e di çfarë roli luan arti i tij!

Po e them se në tregimet me pak fjalë, mund ta lexosh disa herë, nuk mund të shtosh aspak gjëra të tjera, të cilat të vinë, p.sh. nga jeta jote, të cilat lidhen nga secila anë, por asgjë më shumë nuk e kishe për të thënë në ato tregime „me pak fjalë“, sepse të gjitha fjalët e thëna aty janë të thëna me përputhshmëri, dhe e kanë simbolikën e tyre të veçantë.

Ky është vetë shkrimtari, Prend Buzhala. Ai e ka shpëtuar mendjen e tij, ndërsa mua më janë vjedhur vite të tëra! Më vonë e kuptova, por vonë.

Nuk shpëtoi familja ime dhe nuk kthehet jeta pas, por ecën përpara. Dhuna e pushtetit të merr me vete, nëse nuk e ke një të lartë, që t’i dorëzohesh shpirtërisht, e ai të shpëton.

Nëse nuk e di se cili e ka shtyllën kryesore prej qiellit e në tokë dhe përpiqet t’i falë edhe ata që nuk e di çka prodhon dhuna tek njerëzit. Do të humbkëshe ti edhe nëse do t’i thërrasësh njëmijë herë të rrejshmit, e të fundosin më thellë se sa dihet, apo nuk e merr asnjëherë vesh.

Më së fundmi, ky Udbashi i rreptë, bëhet „Maestro i pëshpërimës“:

„Pas luftës në Kosovë, nisa të luaja rolin e gazetarit. Mandej të intelektualit. Të opinionistit. Por mikun tim të vjetër, regjisor, e takoja shpesh: i saktë në dhënien e pamjes së roleve. Skicimeve, planimetrisë së sjelljes, lëvizjes, konturimit të ngjarjeve… Në shfaqjet e tij të pasluftës, luajta rolin e pëshpëritësit në prapaskenë, aty diku pas perdeve. Kënaqësia e të qenit i padukshëm… Maestro i Pëshpërimës, më quajti regjisori.“

( „Maestro i pëshpërimës“, faqe 26, pjesa 2. )

Prej pjesëtarit të UDB-së para lufte „Maetro i Përshpërimës“ u bë pas lufte, kur faltoret u dyndën në parlament, prej roleve të shumta shoqërore e magnetofonëve dhe Gishti i Djaloshit në Varr ngritet drejt tij, sepse „Arti e shpëton“ ( faqe 27 ), një sarkazëm i gjallë i vuajtjeve tona të përjetshme, në ferrin e tokës. Jeta në tokë është jetë e provave me të kundërtën!…

Nuk ka nevojë që të ndalem në tregimet e tjera të shkurta, si p.sh. „Doracak për kapërcimin e udhës së vështirë“ ( faqe 29 ) apo „Doracak për vallëzimin nëpër teh shpate“ ( faqe 31 ) na japin mjaft gjëra për të thënë, por po ndalemi te tregimi „Fleta Sizifiane e jetës“, në dy pjesë të shkurta. Tregimi fillon me „Fletën e Kujtesës“ dhe mbaron me „Fletën Sizifiane“.

„Fleta e Kujtesës“ është edhe „Fleta e Shkruar“. Kur nuk do ta harrosh ndonjë gjë, në qoftë se e ruan mendjen, e shënon. KUR SHËNON, NUK HARROHET. Cilit do t‘i ketë rënë kujtesa, nuk i shënon gjërat që i di, sepse më vonë do të mjegullohet edhe mendja, e sidomos pas viteve të 50-ta.

Kjo është barrë e rëndë, si guri i Sizifit. Në qoftë se nuk e shënon, të bie në fillim apo të zhduket, njësoj si Sizifit, që i bie guri në fillim të kodrës, në shenjë të daljes mbi bregun e vuajtjeve të tij, pra të larjes së borgjeve para Zotit të Madh. Ai ta shqipton dënimin e jetës sate. Siç thuhet aty, në faqen 33, kjo është „barra e rëndë e një jete shekullore ëndërrash, përpjekjesh, gjakimesh, përgjakjesh…“. Jeta jonë në këtë botë, të cilin e quaj „botë e përkohshme“, „botë e provave“, është vetë ferri! Na provon Zoti i Madh me ato që nuk na i dëshiron zemra e shpirti, por mendja duhet të nxjerrë mësimin. E kam thënë që përpara: mësimi merret nga pësimi. Pëson në ato gjëra që nuk t’i do aspak zemra jote. Nëse je poet (apo edhe shkrimtar!), „poezia dyndet brenda një Shkrimi Tjetër, Shkrimi Tjetër merr gojën e poezisë. Mandej parakalon para një serie rrëfimesh të gjata, rrëfimesh pa fund… Ti plandosesh nga kjo barrë shkrim-kujtimesh.“ ( po aty, e njëjta faqe. )

Pjesa e dytë i kthehet „Fletës Sizifiane të Jetës“ dhe përpiqet të nxjerrë „Të Vërtetën e Jetës“ prej kohërave mitologjike e deri sot, sa na i njeh historia, nëpër meditime, por nuk përmban forcë të rrëfimit, ndonëse e di të vërtetën e tij, pa i thënë shumë, me pak fjalë. E di se guri i madh sizifian bie që në fillin për ta rifiluar lojën tragjike të dënimit të tij, atje në nëntokë, këtu në mbitokë, sepse është i njëjti vend ndër këto fjalë dhe të lë „me gishta në gojë“, siç e thotë autori, në faqen 34, sepse çdo njeri shqiptar është njëlloj „i dënuar“, që të mos e arrijë atë për të cilën copëtohet, ku e dëshiron që të vijë, që të jetë. „Njeriu frikohet nga kjo sizifianë jete!“, thotë autori (po aty, e njëjta faqe), dhe e vërteta mbetet simbolike, e pa thënë më tepër, për të cilën nuk kanë guxim të gjithë të mendohen, por të gjithë i ngjajmë nga pak Sizifit, që ishte babai i Odiesut, të krijuar „në të praptën“ tonë, përkundër zotrave, që nuk guxonin të vjedhin diturinë dhe mjeshtërinë e tyre, por përpiqen tërë jetën që ta vjedhin Zotin e Madh prej Jetës së Qiellit, në Jetën e Përkohshme, të Provave, e të vuajnë dënimin e tyre në Jetën e pazakonshme të Ferrit.

Kjo është e vërteta e kësaj jete: të gjitha të ligat bashkohen në këtë jetë, të cilat i vuajmë përditë nga pak, të lajmë të vërtetën për atë që ua kemi vjedhur Zotrave, në Jetën e Qiellit, lëre më tepër se biri i tij, Odiseu, Udhësi, shkon më larg në vrasjet e shumta të tradhëtisë, dhe e vret edhe babain e Madh, gjysmë-zotit, Polifemin. Jo të gjithë e dinë ende këto punë të Sizifit. Nuk po flasim menjëherë, e disa do t’i themi në vazhdim.

Në tregimin e shkurtë, „Udhëzuesi i quajtur Pika e Pamëshirshme“, autori na shpjegon një tjetër rrëfim mitologjik për Dorën e Fshehtë, „që shembte ngrehinat, kështjellat, e urat e Rozafatit a te Ura e Fshejit, tash del në pikë Ditës: për të shembur gjithçka, faqe të tjerëve. Ndryshe, shkatërrimi nuk e përmbyska mitin. Domethënë: miti kthehet në antimit.“ ( Faqe 36. )

Ne, po ndalemi që të mendojmë. Kush është „Dora e Fshehtë“? Pra, ajo na nxitë, ajo na i shkatërron gjithçka që punojmë, të ndërtojmë e të bëjmë ditën. Një punë sizifiane është kjo punë, por duket sikur të gjithave u biem shkelm, në fund të fundit. Dorën nuk e shohim dhe ajo është e fshehta: jeta është paralele! Ajo është së bashku me ne, në të njëjtën atmosferë e ambient: fshehtësia. Ajo lëvizë në të kundërten tonë, përkudër nesh, si e padukshme. Kjo është „barra e ngarkuar me jetët tona“, thotë autori, në të njëjten faqe. Është „Pika e Pamëshirshme“ ( po aty, në vazhdim ).

Në tregimin tjetër ai vazhdon „Pas secilës rënie/çast mes dy shikimesh“. „Diçka qenka thyer brenda teje.“, thotë autori, në çastin e parë. „Të duket sikur secilin hap që e bën, rrëzohesh e më nuk mund të ngrihesh“, si guri i Sizifit, që bie në fillim. „Secilën fjalë që e thua, nuk ka më vlerë e ajo humb dikah terratisjeve të humnerave…“, faqe 37.

Kjo është pjesa e parë e tregimeve të shkurtëra, sepse të gjithë i ngjajmë Sizifit me vuajtjet tona, e edhe autorit, që e ka për detyrë të përcjellë jetën me të gjitha vuajtjet e saj sizifiane, që mbeten si në faqen paraprake, „emblemë përtej kujtimit“ ( faqe 35 ), sepse edhe shtëpinë e ndërtuar me mund e kishte shkatërruar Serbia, që rezultoi tri herë vajtimi i autorit. Ishin prapë shpresat të ndërtonte shtëpinë, në tregimin „Emblema që mungon“.

Jeta jonë është paralele me ndjesitë tona, me vajin dhe gazin. Gazi është optimizmi dhe shpresa. Vaji është pjesa e trishtë e jetës, pjesa negative, kur çdo gjë të shkatërrohet dhe përsëritet, në „Çast dy shikimesh“.

Kjo është pjesa e parë e jetës, fleta Sizifiane, hapin e parë e të fillimit…

Në mes përmes ferrit me solilokun artistik

Pjesa e dytë e tregimeve është më e madhe, më e veçantë, më e zgjedhura, por jo si e treta, „Solilok për fluturimin e zogut“. Në radhë të parë, çka mund të jetë „Soliloku“. Kur themi „Solilok“, na ngjanë me muzikën. Edhe muzika është art i veçantë, sikur artet e tjera, pra shkrimi, shikimi letrar. Ajo na ndërlidhet edhe me thënien enigmatike dhe të Shekspirit: „Të jesh a të mos jesh“. Kjo është jeta, jeta enigmatike. Në këtë jetë je i qenësishëm me të lindurën tuaj, e nuk do të jesh më me kalimin prej jetës, si energjia, e dukshme dhe e padukshme, të prekë me të vdekurën prej saj e me ikjen apo largimin prej saj, sapo ta vëresh, sepse ajo të nxjerr nga jeta, në jetën tjetër, si flluskë e padukshme e rrotullimit të energjive.

Por të kalojmë në psikologji, në revistën „Psikologjia“. Është kritika “Të jesh apo të mos jesh, kjo është çështja”: monologu dhe shpjegimi i Hamletit, reflektim mbi ekzistencën tonë dhe dilemat me të cilat përballemi“.[5]

Aty thuhet, ndër të tjera, se: „Soliloku është plot me pyetje që pasqyrojnë ankthin dhe pavendosmërinë e Hamletit. Këto pyetje nuk kërkojnë përgjigje, por më tepër shërbejnë për të thelluar në kompleksitetin e mendimit dhe konfliktit emocional të personazhit“.[6] Pra, jemi afër.

E mendojnë veprën dramatike të Shekspirit, „Hamleti“ , që nga vitet 1600, dhe e kuptojmë edhe Prend N. Buzhalën, në vitin 2020, i cili na i shpjegon të dhënat e veta me „Solilokun për fluturimin e Zogut“, e cila është monolog i tij dhe i folur me vetveten, pasi të tjerët nuk e përfillin, e ai është paqësor, nuk mendon për revanshim, por ta kryejë jetën e tij, ashtu si e kanë dënuar apo „shpërblyer“ Zotat, kur trishtimin e zbut me „Zogun që po fluturon“, dhe e pret këtë fluturim nga jeta e trishtë, por do të lërë një gjurmë të thellë të së qenmes në këtë jetë, pranë të tjerëve. „Sol“ është nota e pestë e shkallës muzikore; shenja për këtë notë të muzikës, si art.

Po e marrim tregimin „Shitorja për shitjen e lirisë“, i cili është „Tregim me pak fjalë në rrëfimin për Të Anatemuarin e shekullit XXI“, që është një nga mija bij të shqipes, e cila, dy fëmijë i pjell, mirëpo njërin e gllabëron, atë që nuk mendon se do të bëhet grabitës i të tjerave, që shikon porse nga lartësitë e mëdha me nga mija kilometra përposhtë vetes, e ky është një i artit, i artit shkrimor, i letërsisë, i rrallë nga të tjerët të gjallë, që ecën e shikon si të tjerët përreth vetes, njeri normal, i cili, në vend se të qajë me zë për krajatat e pazëvendësueshme për LIRINË, detyrohet të ngjitej shkallëve të muzikës, e të jetojë „duke i duruar dhimbjet, vuajtjet, mjerimet, sfidat…“, si personazhi i tregimit, të hiqte „dorë vullnetarisht nga liria e vet dhe nga atdheu i tyre“, dhe të vizitojë „… edhe shitore vullnetare për shitjen e lirisë, për shitjen e shtëpisë, për shitjen e familjes dhe për shitjen e atdheut.“ ( Faqe 43. )

Po na manipulonte vetvetja! Po na manipulojnë të mëdhenjtë, armiqtë më të rrezikshëm kombëtarë e ndërkombëtarë, pa e shikuar asnjëherë këtë çështje tragjike! Gjithçka shkon përtej vetvetes e në kundërshtim të së drejtës dhe të së vërtetës, pa marrë parasysh se nuk ishte aspak e drejtë! Si mund të shitej familja e juaj, shtëpia e juaj, vendlindja e juaj, i tërë atdheu? Këtë, nuk e merr vesh asnjeri! Të plasë autori apo të këndojë me vaj?! Jo!

„Më në fund u hapën shitore edhe për shitjen e shpresës dhe për shitjen e shpirtit“, klith në faqen 44 shkrimtari ynë i veçantë, sa ne të pëlcasim!

Nga e njëjta faqe, po e marrim edhe këtë pjesë:

„Personazhi i këtij tregimi çirrej më kot kundër kësaj gjendjeje: zëri i tij nuk dëgjohej, përbuzej. Madje e shpallën fajtorin kryesor për gjendjen e krijuar; ia sulmuan familjen, ia përbaltosën emrin, e shpallën të çmendur, njeri që nuk vlen pesë para, njeri të rrezikshëm që vuan nga shumë të këqija e sëmundje…“ ( Faqe 44. )

Marrë realisht, janë qindra e mija familje në Kosovë që kanë humbur çdo gjë! E kanë humbur pastaj atdheun e lirë, lirinë; e kanë humbur familjen, fëmijët, gjendjen e pasurisë, konturat tradicionale e gjithçka. A është kjo „një gjendje normale“, e krijuar në familjet tona, pasi kemi arritur të jemi të lirë?! Jo! Kjo gjë nuk është “normale”! Është prishur Jugosllavia, por ai na është shpërndarë në rajone më të vogla e të caktuara, p.sh. është pavarësuar Republika e Kosovës dhe Maqedonia e Veriut, Mali i Zi, etj. të cilat dëshiron t’i ketë prapë në varshmëri, atëherë UDB-ja është shpërndarë në Shërbimet e Intelektualëve (të Kosovës, Maqedonisë së Veriut, Malit të Zi, etj. dhe të vetë Serbisë). Janë përmirësuar me ndonjë klauzolë e janë shtuar me nga një person të ri, p.sh. të luftës çlirimtare të Kosovës. Ideologjia e vjetër është po e njëjta, p.sh. vetadministrimi është bërë vetëvendosje. Politika e vjetër është po ajo: klasore e monopartiake, e përpjesëtuar në njësi, që cilësohet si “si qenësi demokratike” dhe pakicat nacionale na ngriten në “multietnitete”.

Ata që kanë qenë me të vërtetë për bashkimin kombëtar gjithëshqiptar të të gjitha territoreve që e flasin ende gjuhën shqipe, janë luftuar deri në fund të fundit të tyre, nga bijtë, nipat apo mbesat e politikës së përparshme. Kjo gjë i bie sikur Hoxhë Alija, në vend të Ali Hoxha!

Po e marrim si shembull: më të voglit nga familja i bie radha të jetë „i pari“, e të parin, më të moshuarin, që ka dhënë çdo gjë prej vetes të bëhemi të lirë, me mund mbinjerëzor e pjesëmarrjen e vet, qoftë edhe në relacionin ndërkombëtar, u dashka ta shpallim „fajtor“ për gjëra të parëndësishme, vetëm që të largohemi prej tij! Në familjet tona të dikurshme e tradicionale, e kanë nderuar më të vjetrin të gjithë. Ai është më i qetë, më i ngadalshëm, më i mirë, më i devotshëm, më i qëlluar, më i përkushtuar, më i argumentuar, dhe më i qëlluar! Në Zvicër dhe botën perëndimore kanë humbur vlerat e jetës dhe është harruar me qëllim Hegeli apo vetë dialektika e tij idealiste, që vjen prej dialektikës së vjetër, të marrura nga e ashtuquajtura „Greqi“ vjetër, e cila shtron kurdoherë para njerëzimit „Ligjet e Dialektikës“.

Edhe nga Metafizika e vjetër egjiptiane familja është në shtatë breza përpara teje e shtatë breza pas teje një lidhje e shenjtë e familjes suaj, të cilëve duhet t’u drejtohesh dhe të mos vijë askund shprehja e teorisë së manipulimit me njeriun, tjetërsimit të shoqërisë dhe e shtjetërsimit. Kjo gjë është vetë esenca e mbrendshme e teorive socialo-politike të tjetërsimit dhe të shtjetërsimit të shoqërisë, sidomos e shoqërive komuniste, e përvetësimit të shoqërisë dhe të mjeteve të prodhimit, duke e shkëputur të riun tërësisht nga lidhjet e vjetra familjare, duke elaboruar ndër komunitete të reja të të rinjve. P.sh., politika serbo-jugosllave e shtetit të tyre monostruktural ka diktuar që njeriu në shoqërinë e tyre duhet të riformëzohet në raport me shtetin. Nëse jo, atëherë duhet të vihet para shkatërrimit të familjes së madhe e të vogël, deri te rrethi i tij i ithtarëve e dëmin si armik i shoqërisë socialiste dhe i shtetit federal. Sot, nuk ia lëmë askund të mirat e gjyshit, as ndër lidhje e as ndër fjalë! E lëmë si të pa qëlluar, si të paduhur, si të padobishëm, nëse nuk ka vetë të holla e nuk fiton; e kur flet me zemër të sakatuar apo pisket, ne e shikojmë dhe e trajtojmë si „qen që leh“; atij asnjëherë nuk ia varim, edhe nëse di, sepse nuk „prodhon“ të holla; ia marrim të gjitha prej tij, familjen, rrethin, vendlindjen, atdheun e lirinë!

Në plan familjar, të vegjlit e marrin nëpër lojë të tyre dhe vëllezërit e nxjerrin prej shtëpisë së tij 2 herë të ndërtuar me mund, pa asnjë qindarkë, e ai detyrohet të marrë dherat e botës me kokën e tij në trastë; mandej, ngadalë, i ndahet edhe familja, gruaja, fëmijët, nipat, gjithçka që rrjedh prej tij, d.m.th. prej rrotës së tij! Në planin shoqëror, ai nuk di e nuk mundet, se atë nuk e përfill familja e vet dhe është i ndarë nga ata! Në planin kombëtar, nuk është sa duhet „i veçantë“, sepse nuk ka forcë pas tij, e dije le të ketë sa të dojë, por nuk e përkrah askush, ia përbaltim emrin, e lënë pa vend që të shprehet me ate që e di dhe nuk e përkrahim, sepse focë partiake nuk posedon! Në planin ndërkombëtar, askush nuk merret me te, as nuk e njohin, as nuk ua zë syrin askund, si mickojë e vogël dhe e idhtë. Në planin e synimeve të tij jetësore, është i pavlerë, i çmendur, „njeri që nuk vlen pesë para, njeri të rrezikshëm“. Vendlindja, atdheu, liria, autoriteti, vendi që duhej ta ketë, i humbet tërësisht. Ai është i anatemuar plotësisht, sepse i zhduket prapë „vendi i lirë“ nga kopilat serbo-jugo-sllavë dhe diktatura e përpjesëtuar apo e përsëritur në formën tjetër, me paliri.

„Tashmë turma e tillë po hiqte dorë edhe nga virtytet njerëzore.“ ( Faqe 45. ) „I luteshin, tash, Njeriut të Anatemuar, që së paku, t’ua tregonte rrugën e kthimit të shpirtit. Ishte për t’u bërë njeri.“ ( Po aty, në fund të faqes 45. )

Është fjala se NJERIUN, i cili ka qenë i pari dhe gjatë luftës së UÇK-së, është NJERI I PËRBUZUR, njeri i anatemuar, është njeri i lënë përtej botës, prandaj personazhi i këtij tregimi heziton për t’ua treguar atyre kthimin e shpirtit, për t’u bërë njeri. Pa shpirt njerëzor, nuk je NJERI.

Tani, po ndalemi në tregimin e shkurtër, „Solilok për fluturimin e Zogut“. Edhe këtu personazhi i parë, që është i arsimuar, më tepër se nevojitet, kontradiktë të tij e ka gruan e vet. Nuk mund t’i kthehet realitetit të jetës, që është edhe i trishtë, sepse e ruan mendjen e tij e nuk luan nga mendja e vet. Në vend se të qajë, u përkushtohet tregimeve. Pra, personazhi kryesor është edhe autor. Në tregim luan një autor, si personazh, që flet në veten e parë, me “unë”. Edhe në tregimet e tjera, ku shkruhet me “unë”, ndërrohet në bazë të ndodhive. Karakteret e “unit” dallojnë nëpër këto tregime.

Në këtë tregim, ai flet me kundërshtaren e mendimeve të veta, që ka emër, dhe quhet Boborima. Karakterin e ka tjetër, e ftohtë si dëbora, sa u përket atyre që ajo përpiqet t’ia bëjë edhe kundërshtarit të tij si qenësore, shembet si dëbora e zënë prej vitesh në male të larta, si plis dëbore, kur ajo shembet papritmas, e quhet “Boborima”. Ajo i përcjell zogjtë, të cilët e zbukurojnë hapësirën qiellore, ndërsa Personazhit-autor të tregimeve i pëlqejnë më tepër pëllumbat, sepse janë të shenjtë, prej Dodonës, para Egjyptit (Egjiptit).

Hapësirën qiellore nuk mund ta kapin me dore, por në tokë mund ta fusin në dorë aq sa u arrin dora. Kur flitet për qiellin, që për kundërshtaren e tij, pra personazhin e dytë, Boborima, “i japin harmoni muzikore” ( faqe 48 ), atij, personazhit kryesor, ia kujtojnë qiellin e luftës, gjatë së cilës fluturojnë me aeroplanë të kundërshtarit, që krijon atmosferë të zymtë e trishtuese. Kur thotë Boborima “zogjtë”, personazhi trishtohet, sepse i paramendon fëmijët, të pafajshmit, ata që i shërbejnë jetës, të cilët njerëzit e duan. Autori shton:

“… Pëllumbat janë simbol i paqes, kanë bardhësi paqeje…” ( Po aty. )

Boborima është personazhi negativ, e “unë” është personazhi pozitiv. Ai që rrëfen në veten e parë, nuk ka emër, dhe është zëri i popullit të vuajtur, zëri i ndërgjegjes, ndërsa ajo e ka një emër të veçantë. Populli është i pavdekshëm, jeton nëpër breza, ndërsa i veçanti është “i vdekshëm”.

Boborima i kundërvihet:

“I kam mërzi pëllumbat, se gjithçka përreth shtëpisë po ma glasojnë… Pse a nuk lëshojnë glasa mbi qiellin e pastërt të paqes njerëzit?” ( Faqet 48-49. )

Ndonjëherë heshte Boborima. Personazhi kryesor e ndjente se personazhi i dytë po heshte në bazë të dashurisë. Kjo është normale për një grua, por këtu do të ishte kryesore për vetë personazhen, sepse ishte më mirë të heshtte, se sa të flasë. Kur heshtte, ajo ishte me dashuri, e kur fliste, e kundështonte atë. Personazhi kryesor për të lidhur dashurinë me dashuri, e jo aspak me kundërshtim, e bën për të theksuar se dashuria e vërtetë është muzikë, sado që këtë nuk ka nevojë që ta theksojë. Ai, tregimin e quan “Solilok për fluturimin e zogut”, prandaj është figura më artistike. Dashuria nuk është trupore, por shpirtërore. Është këngë me nota, me art; është për “fluturimin”, për jetësimin e papenguar të brezave (zogjtë, që fluturojnë, janë të vegjlit, brez pas brezave). Kur i kundërvihet ajo (Boborima), vëren se njerëzit ecin, jetojnë, fluturojnë në jetë ( faqe 50 ), ndërsa personazhi që polemizon artistikisht me “të dashurën” e vet, i kundëvihet se zogjtë me krahë të thyer nuk mund të flurojnë, sikurse njeriu i sëmurë apo pa shpresa që të jetojë, pra:

“bën një jetë pa shpresa.” ( Po aty). “Njeriu nuk e ëndërron fluturimin, sepse ëndërron kafazin.” ( Në atë faqe, në fund. )

Edhe kjo është e thënë krejtësisht në  mënyrë artistike. Mbyllja me robëri e njeriut që do një gjë të bukur dhe e meriton këtë gjë, është një jetë e kotë që e jeton! Këtu përfundon pjesa e parë, me “heshtjen e shenjtë” ( faqe 51 ), sepse këtyre rasteve u vjen heshtja si një gjë plotësisht logjike.

Pjesa dytë fillon me një thurje metaforike. Rëndom fëmijët nëpër shtëpi bëjnë zhurmë, por nuk guxojnë të gjuajnë me gurë, kur ata zogun e kanë një edukues të mirë, sepse është i lirë me flurimin e tij nëpër hapësirë. Kur i gjuan me gur, është i ligë, pa edukatë. Ai gurin di ta lë në tokë:

“ kur fëmija mëson të këndojë, atëherë nuk e gjuan më zogun që fluturon. Ose kur fëmija mëson që të pikturojë zogun, ngjyrat e flatrave, qiellin, drurin, lulet, atëherë nuk gjuan më.” ( Po aty. )

Të gjitha janë artistikisht të thurura në këtë prozë të shkurtër. Në këtë rast, zogu i bëhet engjëll dhe “është zogu në formën e një vizioni shkëlqimtar”. ( Në fund të faqes 51. ) Pjesa e tretë dhe e katërt mbarojnë në faqen 52. E katërta, i ka tre rreshta. Edhe fillimi, që është pjesë më vete, i ka tre rreshta.

Në pjesë e tretë, Boborima i fliste “si në një solilok modern spiritual”. I dukej sikur i kishte lexuar edhe poetët që shkruanin “për zogun feniks” ( Po aty, në faqen 52. ). Duke përfunduar personazhi i parë thotë:

“Diçka është zgjuar brenda teje. Zgjohet ai zogu feniks për të mos u përkulur e mposhtur nga e keqja. Ke krijuar besimin, mbështetje, si te I Plotfuqishmi. E pra, fluturimin e zogut e bëka besimi.” ( E njëjta faqe. )

Të gjitha lëvizjet tona në këtë jetë të përkohshme, edhe kur kundërvihemi ose përbirohemi me njëri tjetrin apo e pasurojmë me koloritin e ngjyrave, sikur energjitë e panjohura për “solilokun” tonë, që lëvizin në një lëmsh të madh, e të cilit ne i themi se është bota, bëhen në bazë të besimeve tona.

Në tregim vijues „Greva e urisë në Kandahar/Tregim fantastik me pak fjale e me një precedent“ papritmas shtyhet nga një fuqi mbi natyrore apo nga universi, përkundër lutjeve të tij „O Zot, mëshiroma shpirtin tim“, dhe u gjet në Kantahar. Paraprakisht duhet të gjurmohet greva e urisë apo agjërimi, e ndër të parat duhet të dihet ku është Kandahari dhe ç’është precendenti. Çka e ka shtyrë personazhin që të marrë pjesë atje në një grevë urie!

Pas dy qyteteve, njërit si Kryeqytet i Afganistanit, Kabul dhe tjetri Herati (Hervati), është qyteti prej nga e ka marrë emrin Hervatia (Kroacia), i treti është Kandahari. Ai është afër Pakistanit dhe pastaj, nga jug-perëndimi me Iranin. Që në kohën e luftimeve të Aleksadrit të Madh, në shekullin e 4 para erës sonë, e tutje, janë dyndur ardhësit, qoftë edhe nga Mongolia, dhe e tërë provinca e mbanë emrin “Provinca e Kandaharit”.

Ajo ka një histori të quditshme, që nga themelimi i saj, me luftëra. Në fillim të shekullit 18 e humb Persia këtë provincë, e cila udhëhiqej së fundit nga dinastia sheite Safawiden. Ndonëse Aleksandrin e quajnë „grek“, në vend se ta quajnë ilir, aty i ka pasur “kushërinjtë” tanë të parë, popullatën aramaike, që janë popullata e lindjes së Jezu Krishtit. Sipas „shkencëtarëve“ tabela e gjetur aty është e shkruar me gjuhën armaike dhe „greke“ të Aleksadrit të Madh, me alfabetin “Grek”. Atëherë nuk ka ekzistuar askund “Greqia”, porse ka qenë Ellada, një fis që ka sunduar për herë të parë si i huaj THESALINË. Të gjitha pjesët që nuk ishin të dominuar prej të huajve kanë folur SHQIP, por nuk e kanë shkruar. Këshilli i Pleqve i ka sunduar ata, sepse janë më të ditur. Pellazgishtja ka filluar të shkruhet në ARKADI, me alfabetin pellazgjik, e më vonë me alfabetin fenikas, të Kadmit.

E kam një rrëfimin tim të botuar si novelë dhe pjesë e përmbledhjes së tregimeve të katërt, “Portetet dhe statujat që më përqeshin dhe më shokojnë”, ku e përmend se “pellazgët” janë thrakaso-ilirë që vinë pas përmbytjes së madhe, të ikur nga Thrakia, e të kthyer nga Azia e Vogël e nga Veriu i Afrikës. Ata na kanë sunduar me dhunë prej vitit 2417 e deri në vitin 2117, p.e.s. Ndërsa “Guri i Xhuxhit”, i gjetur në Fan të Mirditës, në Shqipëri, është në studim të Univerzitetit të Oxfordit, Britani e Madhe, i cili është me shkrim jo “pellazg” dhe 50’000 vite para erës sonë. Duhen ditur këto gjëra.

Aleksandri i Madh (Leka i Madh) ka folur shqip, ka lindur me 356 p.e.s., por shkolluar nëpër Elladë, jo “barbarët helenë”[7] dhe në Epirin Jugor, ku i kishte dajallarët e tij, djalë i Olimpisë, që u edukua 7 vjet me radhë në të folmën elladishte (jo “greke”!), prej Aristotelit, prej vitit 342.[8] Pra, e qartë.

Po kthehemi edhe njëherë te Aleksandri i Madh, në faqen 54. Ai kishte shkuar “t’i pushtojë barbarët aziatikë, persianët e Persisë”.[9]

Kandahari është emër persian dhe persianët e Persisë, pra “serbët”, që nuk shkruhet në asnjë vepër të mirëfilltë të historisë së shkencëtarëve, tentojnë të hakmerren me shqiptaro-ilirët. I tillë ka qenë edhe Leka i Madh (Aleksandri). Nga kalorës të Perandorisë Bizantine, të sjellur nga ilirët për të mbrojtur kufirin nga avarët e mongolët, e udhëheqën të shtuquajturën Serbi dhe i gllabëriten me dhunë tri pjesë të Dadanisë.

Për për çfarë ka shkuar pikërisht kryepersonazhi i këtij tregimi fantastik në Kandahar, ne do ta gjëjmë pasi të gjejmë në fjalorë fjalën „precendent“. Precendenti është rasti apo ngjarja që ka ndodhur më parë dhe mund të merrej si një shembull apo si një justifikim apo mbështetje e saj.

Bartja e kryepersonazhit në një grevë urie, që nuk është agjërim, sepse agjërimi u nënshtrohej urdhrave të Perëndisë, Zotit të Madh, dhe siç thoshte një personazh tjetër, „i urti“, greva e urisë kishte si qëllimin të nënshtrohej Zoti nga kërkesat e pjesëmarrësve ( faqe 53 ). Të urtit e tjerë kishin theksuar sqarime të tjera, si p.sh., agjërimi shton dashurinë ndaj njerëzve, ndërsa greva e urisë urrejtjen ndaj tyre; një tjetër thoshte se agjërimi bëhet që t‘u falen mëkatet, ndërsa greva e urisë lufton mëkatet e të tjerëve, apo njerëzit që agjërojnë e bëjnë për të siguruar një vend në parajsë, ndërsa greva e urisë një lojë e shpikjeve të njeriut, për t’ia marrë në dorë Rolin e Zotit ( faqe 54 ).

Nuk po ndalemi nëpër grevat e urisë prej Irlande e deri në Kosovë, edhe të 20 mijë veta nga arsimtarët ( faqe 55 ), por për arsyen e vërtetë të kalimit nga Kosova e në Afganistan, dhe për çka kishte kaluar ashtu papritmas, nga ky personazh i këtij tregimi fantastik. Tregimi është fantastik dhe kjo e thekson edhe alegorinë. E rrëfen një ngjarje duke lëvizur në kohë e duke lëvizur prapa e në vende të një distance të madhe gjeografike. Pastaj historiku i grevës së urisë na ndodhin jo te popullata, por nga organizatat e shtetit dhe policia, madje edhe te qeveritarët, te jurisprudenca, e cila e dënon njeriun pa faj me 10 vite dhe kriminelët i lënë të lirë, por jo mjekët heretikë ( faqe 56 ).

Këtu, vjen sarkazmi i thellë: shteti dhe organizatat e shtetit i vënë njerëzit e sinqertë para drejtësisë, që nuk është drejtësi, por PADREJTËSI e vërtetë, që sundon, e kriminelë janë vetë ata dhe të tjerë, që përpiqen që t’i mbrojnë dhe t’i shpërblejnë me të gjitha mënyrat ( faqe 57 ).

Në pjesën 3 dhe 4 shtjellohet tregimi fatastik. Qenë dy sisteme: sistemin e njerëzve jo normalë e me barkun plot dhe sistemin e njerëzve normalë. Ata po bënin grevë urie, dhe jo në vendin e tyre, por në Kandahar të Afganistanit dhe pre aty e prej grevës së urisë nuk dëshironte të dalë as kryepersonazhi ( faqe 58, pjesa 4 ). Autori i tregimit fantastik thotë në pjesën e 3 ( faqe 57 ) filluan të thuren legjenda, si ndaj njerëzve jo normalë, po ashtu ndaj njerëzve nëpër burgje, që po bënin greva urie.

„Rrëfimet e tilla, për njerëzi normalë që vdisnin të kënaqur nëpër rrugë për veprat e tyre të larta me shpresën se direkt shkonin në parajsë, ishin tejet të varfra në krahasim me legjendat për njerëzit jonormalë që e kishin barkun plot.“ – thotë autori, duke na shtruar çështjen.

Njerëzit jonormalë ishin njerëzit e pushtetit, ndërsa njerëzit normalë ishin të pafajmit, të cilët dënoheshin pa asnjë faj, por për të përmbushur shifrat e duhura të dënimeve. I nxorën edhe ata para përgjegjësisë së madhe: si kishin mundësi që punonin me barkun plot?! Nga djersa e popullit të të ngrënë me dy grushta, dhe i cili po dënohej sepse e kishte ndërtuar atë, në të cilët ndodheshin pikërisht ata! Koha e shkrimit është 2018, ndërsa flet për një kohë tjetër simbolike. Vendi është zgjedhur Kandahari i Afganistanit dhe provinca e dinastive të Iranit, që edhe Aleksandri i Madh ka bërë prova që ta thyejë, por prej aty na vijnë të zezat edhe sot e kësaj dite, d.m.th., prej Provincës së Iranit. Kryepersonazhi nuk dëshiron as të kthehet, si pjesëtar i grevës së urisë. Këtu, e dënon prapë, p.sh., Gjykata Speciale e EU-së. Ata që e kanë ndihmuar që të vijë në pushtet e të udhëheqë, duke ia njohur të metat dhe dobësitë, do të mund edhe ta dënojnë kur duhet…

Zhanri letrar në proza të shkurta dhe balsamosja e (pa)fatit tonë

Në përgjithësi, zhanri letrar është çështja kryesore e tipizimit të letërsisë së prozës së shkurtër. Këtë lloj proze, ndër të parët e ka shkruar Prend Ndue Buzhala. Natyra e këtillë e rrëfimit na shtrohet mirëfilli prej tij.

Jo vetëm se shqiptarët nuk kanë interes që të lexojnë dhe kjo nuk del si obligim jetësor i tyre “të mos humbin kohë”, madje të vlershme të rinisë së tyre me ato që nuk “prodhojnë të holla”, pra asaj që është një “vlerë e lartë” e ngritur pikërisht prej demonianëve të kësaj kohe, autori shqiptar iu shtrua si detyrë t’i mbledhë rreth vetes ata lexues që do të lexojnë pak më shkurt e që nuk kanë shumë kohë që t’u përkushtohet leximeve të gjata me prozë. Autori do të meditohej më thellë dhe do të zgjidhte disa tema të veçanta, të mbrujtura në tregime me pak fjalë, pikërisht ato më qendrore dhe qenësore.

Do të themi qartë se atij iu shtrua kjo gjë si detyrë e parë e shkrimit në portalet e marra me vete, sa për t’i sistemuar nëpër shëtitjet e tij të natyrës dhe anës meditative. Ai nuk mund të ndalej në proza të gjata, sepse ato do ta kishin nxjerrë prej labirinthit të jetës në një vend të ngurtë të shkrimit, me aq lexime të mëparshme e mendime sistematike apo në format më adekuate e simboliko-allegorike të shprehjes së tij e të komunikimit artistik.

Mendimi im është se në këto proza janë shkruar me një gjuhë të shkurtër e plot me figura artistike apo shprehje të shkurtër ose tërthorazi, duke marrë këtu ndonjë thënie të njerëzve të veçantë, pra „njerëz me vlera“, siç e thotë „Nga Zbulesat e jetës“, të tregimit „Njeriu që humbi shëmbëltyrën“ ( faqe 59 ), „Njerëz pozitivë. Njerëz të veprave të mira“ ( Në fillim, po aty. ), na tregon se nëpër këto shëtitje në natyrë, nëpër libra të shumtë, në mendjen e tij të kthjellët, si pedagog e shkrimtarë, të rekapitullojë disa thënie të njerëzve të veçantë, si Sami Frashëri, Anton Harapi, Asdreni, etj., dhe e nxjerr me një thënie shkrimtarin Azem Shkreli, me një thënie të veçantë:

„Të çuditshëm jemi ne njerëzit, harrojmë sa të mëdhenj jemi kur dashurojmë e sa të vegjël kur urrejmë.“ ( Po aty, e njëjta faqe. )

Këtë thënie të Azem Shkrelit, që ne e njohim sa ishte gjallë apo tani nëpër shpërblimet që na jepen e na shtohen gjithnjë nga Gjermania e Valon Shkrelit apo nëpër leximet tona të hershme e të paharruara, në radhë të parë vjen themi se subjekti i këtyre tregimeve të shkurtra, „me pak fjalë“, është një subjekt i ndërthurur nëpër këto fjalë të vërteta, por nuk kemi të bëjmë me tregime të mirëfillta ku tipizohen personazhet. Ato e nxjerrin aluzionin e intertekstualitetit, që „kërkon ndryshe kujtesën dhe zgjuarsinë e lexuesit“[10].

Subjeti i këtyre tregimeve është i shpërputhur krejtësisht prej tregimeve tradicionale dhe personazhet janë të reduktuara në „unë“, apo „ai“ ose vetëm si „personazhi“ i tregimit, që duhet të mendohet lexuesi, cili është ai apo cila është ajo, e ndonjëherë ka edhe ndonjë emër, si p.sh. Boborima.

Në radhë të parë e kuptojnë linjën narrative, në llojin e prozës rrëfimtare, që ndërlidhet me personalitetin e autorit dhe shprehjen e veçantë të letërsisë me çështjet jetësore e filozofike, „që kanë të bëjnë me marrëdhënien midis tërësisë dhe individuales, midis njësisë dhe tërësisë.“[11]

„Subjekti është <emergjent> prej logjikës selektive të aktit të të shkruarit“, thotë Henry James, në veprës „Fjalori i kritikës moderne“. [12]

Në tregimin që e përmendëm, „Te protagonisti i këtij shkrimi ndodhi një metamorfozë e çuditshme. Në vendin e punës, ku punonte, nuk binte në sy për asgjë. I pavlefshëm. “(Po aty, hyrje).

„Gruaja i thoshte: Je qyqar… Kishte mendimin e drejtë se thëniet e tilla nuk vënë kufij mes njerëzve, por kufij mes të mirës e të keqes, mes hyjnores e djallëzores, mes identitetit shqiptar dhe tjetërsimit nga vetvetja… Vendosi ta bënte ndryshimin te vetvetja. “ ( Në hyrje, faqe 60. )

Janë edhe dy pjesë të tjera (1 e 2), pas hyrjes. Tregimi i shkurtër i ka 3 pjesë. Në pjesën e parë vendosi që të bënte një gjë të veçantë: të diplomonte në Fakultet e të mos e jepte asnjë provim, që si rezultat na i erdhi diplomimi pa asnjë rresht të dhënë, që pat vendosur që të lexonte shumë, por kjo gjë nuk i ra në sy asnjë njeri. Sarkazmi del pa diktuar: diplomimi nga shumë njerëz të veçantë, që ishin në ndonjë pozitë, pa e dhënë asnjë rresht, është bërë dukuri e përditshmërisë sonë politiko-intelektuale. Kjo dukuri, nuk bie askujt në sy, që duhet të dënohet rreptësisht! Ata që kanë kryer Fakultete të veçanta me përvojë të tyre jetësore e intelektuale, kanë mbetur klasa e tretë ose „të panjohur“ të shoqërisë së re. Sa inteletualë janë të tillë? Shumë!

Në hapin e dytë, personazhi ynë iu rrok të merrte pjesë në të gjitha peticionet dhe manifestimet kundër qeverisë; zuri të shkruante artikuj kundër qeverisë dhe të shkuante apo të merrte pjesë nëpër mbledhjet e institucionit ku vetë punonte, por meqë askujt nuk i zë të intersojë asgjë, madje nuk i binte në sy një gjë e tillë, e as nuk e arrestuan apo as nuk e përjashtuan nga puna, thotë: „Ishte puna e lirisë. Liria e ndërgjegjes, e shprehjes“ ( faqe 61, Pjesa 1 ).

Meqë nuk kemi të bëjmë me këto lloje të tregimeve të Prend Ndue Buzhalës: është e shpërfillur e tërë ajo që thuhet.

Kur thotë „liria e ndërgjegjes“, ne kalojnë pa e vërejtur në vetëdijen tonë. Ndërgjegja është vendimtare, ajo të kritikon. Njeriu pa ndërgjegje mund të provojë gjëra që nuk janë të sinqerta, nuk janë të drejta, që nuk janë as në përputhje me të vërtetën, me jetësoren. Liria e ndërgjegjes shfrytëzohet nga ata që duan të jenë me çdo kusht në ballë të tërë shoqërisë, e jo me mund, e sakrifica, por me të tjera gjëra, që nuk janë aspak në rend të vetëdijes e të gjykimit të vërtetë të lirisë. Autori thotë:

„E vetmja gjë që mbeti besnik ishte: të mbetej njeri. Nuk kishte mundur të hiqte dorë nga të qenët njeri.“ ( Po aty, në fund, e njëjta faqe ).

Të thuash „të mbetej njeri“, është „zbulesa e jetës“ sonë, e të qenmes. Në dy këmbë mbahet edhe majmuni, por ai nuk është njeri, nuk punon si njeri e nuk i bënë ato gjëra që do ai, pa marrë parasysh ndërgjegjen e vet, e cila njeriut i thotë: „JO! Mos e bëj!“. Zbulesa e jetës është paradoksale.

Tani jemi në pjesën e dytë, pra në pjesën e dytë të ironisë. Në ndikimin e romanit të shkrimtarit anglez Herbert Georg Wels, „Njeriu i padukshëm“, edhe personazhit të këtij tregimi të shkurtë iu tek të bëhej i padukshëm. Vetëm se të parit që ishte marrë gjithë jetën me shkencë, këtij të dytit po i kalonte koha kot, sepse frigohej se e ndalonte dikush në mesin e qenieve njerëzore. Dëshironte të dukej „i padushëm“, pasi nuk mund të jetonte kur nuk ishte njeri dhe nuk jeton. Prandaj e shikoi veten në pasqyrë. Iu duk vetja: „qenie pa shëmbëlltyrë“. Secili njeri duhej ta ketë një shëmbëlltyrë.

Pas këtij na vjen një „Tregim me pak fjalë, me çaste reflektimi për tiraninë e kohës/NJERIU QË BALSAMOSI KOHËN SI NJË MUMJE“. Edhe ky tregin, si ai paraprak, i ka dy pjesë të ndara me numra dhe hyrja, që është pjesa e parë, këtu, me pak fjalë, që i kishte dëgjuar:

„<Jeton në të tashmen. E kaluara nuk ekziston. E ardhmja nuk është e pranishme…> E të ngjashme“

Asnjë nga mendimet që i gjente nëpër filozof të mirëfilltë, nëpër psikologë, nëpër leksikografë e fizikantë, ndër historianë spiritistë, madje as studiuesit e miteve antike, dhe as religjionet e tij të njohura dhe të lexuara (në pjesën e dytë, të shënuar me 1), ai deshi të heq „tiraninë e kohës“, sepse koha ishte vetëm një tirani dhe ai u mbyll në një dhomë, duke e konsideruar ushqimin se i takonte edhe kjo gjë „kategorisë së kohës“. Në fund të pjesës së tretë, të shënuar me numrin 2, e gjetën pas sa ditësh kufomën e tij të balsamosur.

Personazhi i dytë, thotë:

„A thua, koha është balsam apo e balsamosur, si një qenie pa shpirt?“

Këtu, ky tekst na ofron „një strukturë të shfaqjes“, e cila nuk është fare „kënaqësia e tekstit“, sipas të njëjtës vepër të Roland Barthes, me 1975, por ofron meditime. Të kujtohet „Koha është balsam, si qenie pa shpirt“ dhe kjo është tirania e kohës. Ata që mund të ishin me një veprimtari të caktuar të kësaj kohe, si rezultat i veçantë i të kaluarës dhe me të ardhmen e sigurt, shndërroheshin në mumje të veçanta e të ballsamosura, pa ushqim të ditëve. Koha dukej pa të kaluarën e pa të ardhshmen. Nuk ka të tanishme pa të kaluarën, dhe kësisoj na balsamoset e tanishmja, sepse as ajo nuk ka të ardhme pa të sotmen. Pak kush mund ta mendojë një gjë të tillë dhe tekstin mund ta mbikalojë. Ajo që nuk lidhet me të kaluarën, nuk ka fare të ardhshme, edhe nëse sot ajo mbijeton. Po e vendosim në një vijë: ne jemi shkëputur me plot dhimbje nga e kaluara plot me humbje e sakrifica, me njëfarë republike, me ndihmën e faktorit ndërkombëtar, por jemi futur pa të ardhme, sepse e kemi lënë pa e realizuar çështjen gjithëshqiptare e të gjitha pjesëve në një vend dhe faktori ndërkombëtar që na ka ndihmuar, nuk e ka këtë gjë si „opcion“, por politikën globale, e cila popujt e vegjël i shkatërron, i shpërfill. Ndarjet tona administrative u konvenojnë atyre njëherë për njëherë, që t‘i ribashkojnë në një bashkësi më të madhe se sa ata e planifikojnë këtë gjë, duke i larguar bartësit e opcioneve kombëtare dhe duke i zëvendësuar me të rinj, të cilët nuk e kanë „të kaluarën“ në vete, me dhembjet e (pa)përjetuara. Ne, që i kemi opsionet gjithëkombëtare për një ardhmëri të tillë, por nuk kemi forcë të mjaftuar për bashkim, nuk na mbetet gjë tjetër të bëjmë, pos të vetvritemi, të mbyllemi e të ballsamosemi.

Një tregim i shkurtër, por një të vërtetë të madhe! Edhe mua më është vrarë e kaluara kombëtare gjithëshqiptare, por më është lënë krijimtaria, të cilën pak kush e lexon e pak kush e vlerëson. Çështja fetare dhe çështja e pazgjidhur kombëtare nuk janë e njëjta gjë. Çështja kombëtare nuk zgjidhet me çështje fetare, e cila i koopton me lutje e gjëra sekondare, jo me çështjen e tyre parësore. Ata, aspak nuk e kuptojnë këtë gjë! Kjo gjë, nuk i konvenon as gjeo-politikës globale!

Ajo që na merr pak me tepër përkushtim të meditohemi më gjatë dhe na është i ngarkuar me studime e mendime tonat, sepse i ka njerëz të mëdhenj në thënie të tyre, është tregimi vijues „PERSONAZHI QË NGECI TE PYETJA E PESTË/Tregim me pak fjalë, me një intertekst“. Duhet të gjejmë intertekstin, pra të gjejmë atë që nuk është thënë direkt me fjalët e tekstit, por nënkuptohet me intuitën e lexuesit të pjekur çka nuk është në tekst, por që fantazohet prej të gjitha pjesëve të thëna, si „pyetja e pestë“ e këtij personazhi. Katër pyetje na jepen, e pesta duhet të meditohet. Personazhi na e shikonte me sy universin dhe vinte në radhë të parë te pretendimi i tij:

„Universi nuk është krijim i dorës së njeriut”.

Në pyetjen e parë, „A ka pasojë pa shkak“ , sipas tregimit të shkurtër, personazhi i këtij tregimi na i sjell disa mendime të teksteve që ka lexuar për intuitën, nga Bill Gates, Albert Ajnshtajni, Steve Jobs, i cili ka qenë një njeri shumë i varfër nga kolegu i parë i shkollës, që është bilionier i botës, vjen te përfundimi se „intuita qenka një burim njohurish“. Kjo nuk është tërë ajo që mendohet nga të tjerët, por „një burim njohurish“ , sepse ai është „zëri i vogël brenda nesh“, që na udhëheq të dimë çka të themi e çka të bëjmë. Jo të gjithë i nënshtrohemi intuitës sonë, por një pjesë tjetër po. Nuk ka pasojë pa ndonjë shkak. Personazhi nuk i frikësohet dështimit të tij sipas sfidës. Prandaj, vjen pyetja e dytë: prej nga niset intuita, pasi qenia e Zotit apo e Perëndisë ekziston? Në këtë kontekst filozofin Toma Akuinasin e ndesh me pikëpyetjen se „shkaku kryesor“ apo „shkaku i parë“ i krijimit të gjërave themelore janë vetitë themelore të materies. Mendimtarët e lënë fillimin e themelimit se është rastësia. Prandaj këtyre pyetjeve të gjërave kryesore të themelimit aq kompleks të universit të denjë e gjithësisë, i bien kontrast pyetja e vazhdueshme, çka është rastësia. Nuk është rastësia ajo që themelonte atë univers të përkryer, i cili nuk është faktor njeriu për themelimin e tij dhe as në gjykimet që i vinë në mend njeriut, sepse ai nuk sheh përtej vetes, përtej realitetit të njeriut, që është i vogël nga ajo që përmban gjithësia apo universi. Rastësia nuk ka inteligjencë për krijimin e tërë kozmosit. Prej materies është intuita, që na thuhet se është zë i brendshëm brenda nesh, e nuk është materie, por të thotë që të mos gabosh e të mbetesh të rastësia. Rastësia ka të bëjë me pasojën, jo me shkakun. E pa shkak, nuk do të ketë pasojë. Ne, e kemi Metafizikën (me tâ është fizika), por të gjithë nuk e pranojmë si shkencë, sepse ajo është përtej natyrës së fizikës dhe e pranon ligjërisht se materia na transformohet më tutje. Pra, e sheh atë që nuk e kap syri i njeriut, që është ireale për materializmin. Ata i besojnë vetëm materies, që kap me dorë apo e sheh syri, e përcepton dhe është reale.

Pyetjes së katërt nuk i jepet tërësisht përgjigjja e saj, ku dominon aforizmi për çdo krijues arti, poezi apo muzike, se „Artisti njihet sipas veprës së tij“, aq sa ka mundësi ta materializojë personalitetin e vet.

„Duke shtruar pyetjen e pestë rreth mundësive të njohjes së esencës së natyrës së Hyjit, intuita i tha se për ta kuptuar, nuk duhet të mbetesh në hijen e materies… atëherë ai nuk u pa! Humbi dikah!“ – thotë autori i këtij teksti të tregimit, pa e dhënë përgjigjen e tij të qartë ( faqe 70 ).

Interteksi është i qartë. Nuk ka mundësi që të krijojë botën e universit aq komplekse dhe aq të përpiktë siç është ajo, që nuk e kap dot as mendja e njeriut, sado i ditur që të jetë dhe sado që të ndihmohet nga teleskopë të mëdhenj për të vëzhguar larg me miliarda vjet drite, e prapë nuk e kap, neve na mbetet rastësia dhe materializmi në fund të intuitës. Le të jemi gjeni sikur Ajshtajni, i cili ka doktoruar në Unverzitetin e Zürichut, në Zvicër, por nuk mund ta përfshijmë me një fjalë krijimin e botës.

„Në dosjet zyrtare u shënua: i zhdukur!“ – përfundon autori.

Vijohet nga tregimi satirik dhe i fuqishëm: “SI E PËRGATITËN LOJËN E PUSHTIMIT TË BOTËS NJË KLUB FËMIJËSH“. Klubi i fëmijëve kurreshtarë nuk e kishte panuar për dy vjet personazhin kryesor Pami, sepse ky emër i kishte mbetur që prej kohësh kur ai me „pam, pam, pam“ i kishte imituar që në vegjëli kaubojët, që vrisnin kështu njerëz me revole, dhe lufta e tretë botërore quhej kështu, „pam, pam, pam“, që ishte një lojë fëmijësh, e zbuluar me intuitën e tij ( faqe 71 ) dhe zgjaste shumë vjet ( faqe 72 ), siç bënin dikur edhe moti në Spartë ( faqe 73 ), dhe „dikur bota mbeti në dorën e këtij Klubi fëmijësh tashmë të rritur.“ ( po aty ):

„Kur përnjëmend ndodhën gjërat, bota u tremb. E kishte problem si ta ndalonte Lojën, sepse anëtarët e Klubit të dikurshëm, disa tashmë ishin kryetarë shtetesh, e shumë ndër ta të mplakur që iu pëlqente kjo lojë e dikurshme fëmijërore.“ – thotë në vazhdim Prend Ndue Buzhala.

Na shtohet pyetja, si mund të ndalojmë Luftën e Tretë Botërore me këta kalamaj të mëdhenj, që na tronditin e na e shkatërrojnë tërë këtë botë me atë intuitë të sëmurë prej fëmijërisë se tyre, se cili është i pari e cili është i fundit, por nuk e mbajnë në mendje as filozofët e njerëzimit se lufta e katërt mund të bëhet me vringëllimin e shpatave, kur janë „edukuar“ nga prindërit e vet me luftërat e kaubojve, e vrasin njerëzimin pa pikë të ndërgjegjes, në vend se të jenë të edukuar në shëmbëllimin e zotrave për Dituri, Dije e Dritë, për paqen e vërtetë të njeriut si Njeri e jo si Shtazë?! Ëshë viti 2020, vit i dijes së madhe të njerëzimit dhe jo i shkatërrimit të të tërë Botës!

Na mbeten dy tregime për t‘ia gërshetuar këtu, në këtë vrojtim, nga ky cikël, „NDESHJA E SHKRIMTARIT ME DJALLIN/Ese që iku nga ligjërimi i vet“, në faqen 78 dhe „TË ZHDUKURIT ISHIN ATY“, faqe 83. Të dytin, nuk do ta kishim marrë në shqyrtim, por mua më duhet patjetër.

Në të parin, është një shkrimtar i madh, por si i tillë ai nuk ishte një personazh, pasi autori nuk takohet me djallin, por personazhi. Kundërpersonazhi na ishte fantazmë, madje fantazmë e papërcaktuar, një tej-djall, që i dinte të gjitha personazhet e veprave të autorit, që përpara, se cili do të vritet e cili do manipulohet. Ai i dinte planifikimet e shkrimtarit „enigmatik“, i cili kështu quhej në përfundimin e pjesës së nënshkruar me numrin 1, faqe 81.

Shkrimtari nuk e dinte se djalli po e përcillte tërë jetën e tij, i cili ishte lodhur të shikojë mbi tastaturën e shkrimtarit e duke e përgjuar në secilën vepër, apo duke ia lexuar të gjitha veprat, etj., gjë që kjo përcjellje e kishte këputur edhe vetë demonin, djallin, të padukshmin:

„Nuk po e bëj as gjumin gjumë, duke i lexuar veprat e tua.“ ( faqe 78. ) „A mos je agjent i fshehtë apo dikush po t’i jep informatat…” ( faqe 79. )

Këtu na del e vërteta. Po përgjohej edhe shkrimtari i madh, i cili e quan demon, djall, fantazmë e çuditshme, i cili nuk e dinte se ku merrte informatat shkrimtari i madh, përderisa e përgjonte mbi tastaturë, mbi laps e në letër të bardhë se çka do të shkruante. I kishte konsideratat e tij apo mos ishte një agjent special, agjent i fshehtë i një force të veçantë apo superforce.

Pra, nuk e dinte se ky “djall i madh”, e “i padukshëm”, pa formë të dukjes, po e përcillte në secilën fletë të shkruar prej tij dhe në secilën vepër. Fantazma ishte vetë agjent i fshehur neo-jugo-sllavo-greko-rus, të rilindur në tokën e tij, për të ditur të gjitha gjërat që do të duhej ditur prej shkrimtarit. Nuk e dinte se prej cilit shtet personazhi ishte rekrutuar si agjent i fshehur. Fantanzma kishte shumë ndihmës. Më në fund, i doli hapurazi:

“Shkrimtarin e kapën të dridhurat, e kapën ethet, ato ethet e verdha, që përfundojnë keqas.” ( Në fund të faqes 79. )

Kjo fantazmë kishte dalë e zhgënjyer nga përgjimi (faqe 80 ). Tensionet në mes të idealizmit dhe materializmit nuk qenë aspak çështje kryesore e shkrimtarit. Drama e përgjithshme do të duhej t’i mbetej në duar të vetat lexuesit. Fantazma-djall kishte versione të vetat për përfundimin e veprave, ndërsa shkrimtari versionin e tij.

“Fantazmën e kapën të dridhurat.”… “Shkrimtari u tremb.” ( Faqe 81. )

Fantazma e dekodoi më në fund “kodin e hijes së vet”, thotë autori. Ishte një Kryefigurë, por nuk e dinte se e çkafit na ishte dhe a mos e kishte të njohur që më parë apo në jetën paralele, një “jehonë fantazmagorike”, që del e vërteta para krijimit të Republikës së Kosovës:

“…nga veprimtaritë joletrare që nuk i kishte të pakta dikur…” ( Faqe 82 ). Kjo ishte koha paraprake, kur e patën marrë në hetime dhe burgosur kohë të gjatë, ishte e tërë kjo kohë e dënimit të Sizifit, pa peshën e gurit të tij, që nuk kishte përfunduar as sot e kësaj dite. Sizifat na qenë dhe ishin të gjithë shqiptarët, jo të qeverive, sepse ato mbusheshin me të tjerë.

Të analizojmë pak këtë prozë të shkurtë: të jesh shkrimtar i mirë në këtë vend, të përcjellë anë e kend, dhe të dini çdo gjë që është e nevojshme të dini, për t’a dërguar popullin apo pjesën e kombit tuaj përpara e në vend të caktuar, është shumë e vështirë, sepse pjesa dërmuese e atyre që e flasin gjuhën gjysmë-shqipe dhe punojnë kundër vetvetes e idealit, pa e ditur aspak se janë të manipuluar nga armiqtë e mëdhenj, nga të gjitha anët. Si njeri, madje i veçantë, do ta keni shumë vështirë të veproni në këtë drejtim.

Prandaj, këmbë pas këmbe të përcjellin vetëm të ligat, të përcjellë Satanai, me të kthyerit përpara se të lindësh ti në duar të vetat. Ke ardhur në jetë nga duart e Zotit, por të përcjellin të gjitha ata dhe pa e ditur se çka bëjnë, të ndjekin të të mbysin, të “zgjuar” amull, si të jenë të padukshëm, si demonë.

Janë thyer në kundërshtarë të Zotit të Madh. Toka në të cilën jetojnë ata është kthyer në ferr. Të gjallët, fëmijët e vëllezërit tuaj, duan të të zhdukin!…

Na mbetet të analizojmë pak prozën e shkurtër, të shkruar në formën e vargjeve poetike, të dialogut pa art poetik, kur takohen dy fqinjë të atdheut si dy fqinjë të mërgatës, nga Kosova dhe Zvicra, të cilët qenë të dashur në Atdhe, por tani Kosova po braktisej i tërë ATDHEU dhe shtëpitë mbesnin pa ata, që ishin kryesorë, por që koha sizifiane po e bënte të veten:

“I pari: lufta na i mori të gjitha.

I dyti: mërgimi na e mori edhe shpirtin.

I pari: kur u largova

vëllain që vdiq nga plumbi serb

nuk arrita ta përqafoj. As ta shoh më.

I dyti: më nuk e pashë babain tim,

lufta e zhduku, lufta e verbër, e pashpirt…” ( Faqe 83. )

E njoh Konfederatën Zvicrës dhe mërgatën shqiptare, bashkë me EU-në, që prej viteve 1980/81 e deri sot, madje edhe lutën dhe sakrificat e Kosovës në Jugosllavi, në luftën çlirimtare të UÇK-së dhe humbjet tona apo “fitoren” tonë nëpër luftë, pastaj realitetin tonë “vendlindje-mërgatë”, “atdhe-mërgatë”. Ne, na shndërruan në “hambar” të të hollave, që ata që i visheshin “lojës politike” deri në kohët e fundit. Duhet të ishim në krye të vendit, e jo të jemi nëpër mërgatë e të qanim fshehtas, me mundin e derdhur për të tjerët dhe vuajtur nga konglomerati i të vuajturve mbi fatin tonë. As Zvicra nuk ka ndonjë përjashtim të çështjes së tyre të mbrendshme, kur më parë e puth serbin e grekun e pa qenë, se sa shqiptarët, që jemi bij të bijve të Polifemit, i gjetur në Vlorë, në Shqipëri, para se të dënohej nga biri i vetëm i Sizifit, nga Odiseu, vazhdim i njerëzve të urryer dhe të hajdutëve, kriminelëve, gënjeshtarëve te mëdhenj, të cilët i shohim me krenari për më të praptat; nga lufta e Trojës e deri te mbytja e babait të Euro-Azisë dhe tonit, Polifemit, si paraardhës.

Sizifi është i dënuar në parahistori nga zotat, pse ua vodhi të fshehtat e tyre, por edhe sot e kësaj dite dënohen të gjithë shqiptarët, e në tërë botën, sepse të praptin, djalin e tij të vërtetë, Odiseun, Udhësin, babain e djallëzive të mëdha të botës, bota e do, por ne që nuk i shohim me sytë e të vërtetës, bota nuk na do! Gjithmonë dënohemi si Sizifi, por “pa gurin e tij”.

“A thua, kah po shpërndahet në copa

shpirti i Kosovës” – thotë Prend N. Buzhala, faqe 84.

Krahasimet e çuditshme me realitetin

dhe prapë rrëfimet nga mitologjia

Në këtë pjesë, “Një muze i çuditshëm”, e kemi shumë të rëndë punën tonë, jo vetëm se është pjesa më e madhe dhe e plotëson edhe çështjen e Sizifit, por i tërë tregimi i shkurtë nga vepra “SIZIFI PA GURIN E TIJ”, është me të njëjtin emër, të cilin do ta vlerësojmë edhe nga mitologjia e vërtetë[13]. Disa gjëra i kam thënë edhe më parë, te proza e shkurtër “Fleta sizifiane e jetës”, fletët e shqyrtimit dhe të vuajtjeve tona janë tepër të mëdha.

Në radhë të parë po e nisim ndër “50 të pashmagshmit” e veprës së tretë, “Mitet më të famshmet e lashtësisë”, e cila, në faqen 254 i fillon “Punët e Sizifit”, që do të thotë se çdo gjë që do niset nga fillimi deshton, sepse ajo nuk është mirë dhe është e dënuar të dështojë. Guri i Sizifit bie nga koka e kodrës e në fund të kodrës përherë. Kështu që ai duhet të rifillojë çdo herë prej fillimit. Quhet “Gur i Sizifit”. Na tregon ndëshkimin e rëndë  që mund t’i jepet një heroi, i cili është dinak, dhelpër e djall, aq edhe keqbërës.[14]

Shpjegimet e mëvonshme të këtyre miteve, por edhe të mitit të Sizifit nuk janë aq mirë të shpjeguara. Neve na duken si “përralla” e nuk janë të kënaqshme.[15] I ke disa shpjegime që nga lashtësia e ashtuquajtura “Greke” (se nuk ka ekzistuar atëherë Greqia, por mbretëritë iliro-pellazge, e këtë nuk e pranon “shkenca” botërore !) e deri te kohët moderne, p.sh.: Albet Kamy, i cili e shpegon këtë çështje me simbolin e absurditetit të jetës njerëzore.[16]

Në të vërtetë, miti i Sizifit nuk del si mit pafajësie. Kështu shfaqet edhe në poemën e Homerit, “ILIADA”. Ai është Dinaku më dinak midis njerëzve dhe është babai i Odieseut, që ai e la me Antiklenë, para se të martohej me Leartin. Te “Grekët” e vjetër (po e themi edhe ne, sepse asnjëherë nuk kanë ekzistuar ata para vitit 1821-1827, kur është pranuar në botë Greqia si shtet, por elladët, e kjo është dhënë qëllimisht nga Bashkësia Ndërkombëtare, për të përmbyllur çështjen e iliro-shqiptare!) është hajdut mjaf dinak.[17]

Prej veprës së dytë, te Wilhelm Vollmer, “Wörterbuch der Mythologie”, e shohin shkurtimisht se është djali i Aelousit, ndërtuesit të Ephirës, më vonë e quajtur Korint, i cili i ka tradhëtuar planet e Zotave dhe i ka sulmuar kalimtarët për t’i plaçkitur, e për këtë punë të tij, e kanë dënuar Zotrat me Nëntokë,[18] e cila është ferri, prej të cilës nuk mund të kthehet në jetë, pa e përmbushur dënimin e tij. Çdo herë ai dënim rikthej përsëri në fillim.

Na thuhet se nëntokën, ferrin, e ruante Hadi.[19] Mitet janë të ndryshme. Shkrimtarët na e lidhin fatin e pa fat të tyre me fatin e Sizifit. Kjo vepër e Prend Ndue Buzhalës na kthehet në fillimin e saj, në zero, pa gurin e Sizifit.

Në këtë vepër nuk është Sizifi siç ka qenë dikur në Antikë, por në jetën moderne është fati i pa fat i shqiptarit, i cili na kthehet vazhdimisht që në fillim nga Bashkësia Ndërkombëtare dhe nga politikanët tanë e shqiptarë, prej 5 shteteve të vogla, e njëra ndër to na është edhe Shqipëria, të cilët vrapojnë pas pushteteve kush e kush jep të holla, madje “të arta”. Mini qeveritë tona dhe Kosova vrapojnë se ku janë ato e nuk janë, edhe për të shitur tokat e atdheut të tyre, te armiqtë më të tmerrshëm rreth e rrotull nesh! Ata që kanë qenë më parë “në ballë të frontit të jetës”, e sot janë “heronj të kombit”, kanë kaluar jetën përtej e nuk janë midis nesh, apo janë detyruar të emigrojnë me kokë në trastë, “tuk bre miza hekur”, sepse mund të vriteshin si “njerëz të dyshimtë”, si “njerëz problematikë”, si “njerëz të padëshirueshëm”, etj., të cilët nuk dihet se kënd e kanë afër vetes. Pra, është e qartë: ata janë “kundër shtetit” dhe duhet që të likuidohen.

Tregimi “Sizifi pa gurin e tij” i ka katër pjesë, dhe e para nuk ka numër, ndërsa të tjerat i kanë numrat, 1-3. Është një tregim i veçantë, dialog i kohës sonë me antikitetin, në vetën e parë. Personazhet janë “Unë” dhe “Ai”. Duket se është në kohën tonë, por diskuton me antikitetin dhe me Zotat e asaj kohe, si Zeusi dhe Dardania. Është një tregim modern dhe mjaft i vlershëm. Koha është perceptuar si “koha e karantimit total” ( faqe 87 ), pra viti 2020. Mësoi personazhi të shikonte nga dritarja, që të largonte më së pari mërzinë, dhe t’i jepte fre imagjinatës, deri sa e pa atë njeri që i ngjitej kodrës, por diçka i rrotullisej poshtë dhe ai e rifillonte aktin ( po aty ).

Në të vërtetë, tregimi është simbolik. Autori i tipizon personazhet e këtij tregimi. I pari personazh është njeriu përgjues, i cili del të vëzhgojë qytetin-shtet, përkundër skuadrave policore të parakantimit apo gjatë kohës së karantimit, i cili, jo vetëm nga mërzia ishte i zënë ngusht, por edhe nga izolimi i kësaj sëmundjeje të tmerrshme. Në pjesën e parë e përgjon atë njëri që po e kalonte atë labirint bjeshkësh e kur kthehej po i mbushte dyqanet e atij qyteti-shtet të Dardanisë me mallra dhe nuk e lente qytetin që të vdesë. Zoti Olimpik, që quhej Zeusi, i cili e kishte “rrëmbyer Kurorën e Artë të Qytetit” ( Faqe 88 ), na qe zemëruar shumë nga “Njeriu i Kodrës”, i cili ishte personazhi i dytë, e Zeusi i treti, i cili qëndronte në “Majën përtej botës” (Faqe 89 ). Zeusin e kishin zemëruar mashtrimet e mjeshtrit të mashtrimeve, i cili vidhte përtej bjeshkësh dhe po i sillte pas disa ditësh për të mos i lënë njerëzit e qytet-shtetit që të vdisnin, sepse Zeusi Olimpik, prej Majës së Përtej Botës e kishte izoluar tërësisht dhe e kishte dërguar Vdekjen. Por Njeriu i Kodrës kishte arritur qe ta mashtronte edhe vdekjen.

“Tërbimi zeusian shkoi përtej kufijve të Universit.”, – shkruan autori me fjalët e personazhit të parë, faqe 89.

Në pjesën e dytë “Zeusi Olimpik e pa që nuk dilej në ballë me këtë Njeri të Kodrës” ( Po aty, e njëjta faqe ). Sa herë që nisej ai për ta mashtruar Zeusin, i rrokulliseshin plaçkat deri në fund të Kodrës apo të përpjekjes së tij.

“Gjithçka rrokullisej teposhtë, po rrokulliseshin ditët, vitet… jeta vetë.” ( E njëjta faqe, në fund. )

Pra, ai qytet, që qe shtet, e quhej DARDANIA, po varfërohej shumë dhe njerëzit po vdisnin. Është fati i pa fat nga Maja Përtej Botës e Olimpit Greko-Botëror, që po e përcillte hap pas hapi këtë vend, të varfër e te izoluar, e nuk ishte krejtësisht i çliruar, por po detyrohej që të mos vdiste, në saje të Njeriut të Kodrës, që quhej simbolikisht Sizifi, sepse detyrohej të vidhte mallin e dyqaneve përtej bjeshkësh, që ta shpëtojë nga varfëria e vdekja Dardaninë. Simbolika është këtu, sepse Atdheu ende nuk ishte çliruar, edhe në çoftë se festohej “Dita e Lirisë”, sepse Bashkësia Ndërkombëtare synonte ta sillte një “bashkim” më të madh, e që i bashkonte shtetet armike më parë, e në të cilin “bashkim” do të jemi dikur edhe ne, në një gojë shumë më të madhe, EU, me trefish armiq sllavë, ortodoksë, greko-turko e françezo-spanjollë. Liria nuk ishte liri e vërtetë, por gjysmë-liri, në të cilët do të futemi si më të vegjlit.

Në pjesën e fundit, numër 3, që është siç e thamë, pjesa e katërt, faqe 90 e 91 të kësaj vepre që po e shqyrtojmë, takohen Personazhi i Parë me Personazhin e dytë, Njeriun e Kodrës, meqë kishte shkuar në fund të kodrës, për të biseduar apo për ta pyetur atë, i cili i tha:

“Po… jam i dënuar si Sizifi për mashtrime. Por tash jam i dënuar dyfish. Mua, më mungon Guri për t’u ngjitur përpjetë. Ai gur më ka humbur, për ta vuajtur dënimin, e kjo është më e rëndë. Kur ta gjej atë gur, do ta ndjej veten të lumturuar… Se atëherë vërtetë do ta di se si mund të arrij në maje pa mashtrime, por me Të Vërtetën e vetvetes e të Qytetit tonë. Derisa ta gjej, do të vuaj shumë… ( Faqe 90 ).

Këtu del një e vërtetë tjetër e këtij tregimi të shkurtë, por edhe e tërë veprës, përderisa personazhi i parë nuk mund ta dijë se çka do të bartë në shpinë përpjetëzes së madhe të izolimit e mërzisë së tij. Izolimi i qytetarëve të Mbretërisë së Dardanisë, krahas zaptimit të Epirit, që në vërtetë janë dy kokat e Shqiponjës dhe lidhen me trupin e saj kryesor, Shqipërisë, tërësisht është i ndryshuar nga Faktori Ndërkombëtar, i cili e ka qasjen globale, por jo të kokave të Shqiponjës, sepse më tepër e do ata që dinë të gënjejnë botën me gjëra të pavërteta, e Kosova është bërë një “hambar oriental”, ndërsa Epiri Jugor është sakatuar nga Greqia, se lëre më Shqipëria e vjetër.

Liria jonë është përpjesëtuar e futur në thyese dhe është si barazi me zero. Po shpërfillet tërë kombi apo pjesa e kombit përmes fesë islamike dhe gjëra të liga e te huaja. Intelektualët e vërtetë sikur janë të dënuar. Ata i ndjek e liga, vdekja apo zhdukja nga Satanai. Nuk lejohet aspak e vërteta e tyre dhe as pjesët e të së vërtetës, të cilat bien ndesh me planet e Satanait. Ose do të jenë të urtë e të bashkuar me armiqtë e tyre edhe më të mëdhenj, ose do të likuidoheshin këtu e kudo nëpër botë, si “të padëshirueshëm”.

Po vazhdoj me punë, në tregimet e tjera të kësaj vepre. Do t’i trajtoj një pjesë të tregimeve të shkurta të këtij cikli të madh, nga të cilat, dy të parat janë krijime nga origjina fetare: “Germa T” dhe “Buka e përditshme e shikimit”. Dy “kushërinjtë” e lashtë e parahistorikë kanë qenë armaikët dhe armenët, të cilët janë kombe vëllezër me arbanët. Njëri prej tyre, armaikët, ka qenë kombi që e ka lindur Jezu Krishtin, të fundit pagan e të parin kryqtar. Sot flasin gjuhë të tjera nga të parët tanë…

Në të parin është krijimi i pikturës, si art i veçantë, por që ka nisjen. Më së pari, njeriu ka vizatuar, edhe në shpella. Këtë pikturë e ka blerë “Nëna, në një dyqan” ( Faqe 92 ), pra paraardhësi i personazhit, d.m.th., i trashëguar nga brezat. Ai qe imazh që i trajtonte në formën hije-dritë, që e parashtonte edhe personazhi kryesor i këtij tregimi, i cili e sheh në natyrë, jashtë vetes.

“Piktura përballë, në mur, paraqet Jezusin zdrukthëtar: ai po punon me pasion dy dërrasa, duke i lëmuar dhe vendosur në formën germës T. Ai po gdhendte dhe po punonte Vdekjen e Tij.” ( E njëjta faqe. )

“Është Hija e Vdekjes, – mu duk sikur e dëgjova një ze”, – thotë autori me gojën e personazhit. – “Piktura përballë meje nuk tregon kush është piktori.” ( Faqet 92-93. )

I dolën demonë të shumtë, brenda e jashtë, që nganin edhe në portretin e piktorit, të cilët herë zgërdheshen e herë i afrohet një tjetër me vaj apo tjetri me kujë, derisa personazhi thërret për ndihmë, sa ate na e rrok një përhumbje e trishtë, loja demoniane zgjerohet gjithandej. Personazhi i kryesor i kësaj proze dyshonte a mos Nëna e tij kishte vdekur, sepse po e veneronte te soliteri i tij kortezhin që mbante të vdekurin.

“Kah mbrëmja, pashë se Germa T, në të vertetë vetura në formën T, u drejtua kah rruga që çon te varrezat e fshatit tim në periferi të qytetit. Mu duk se fotoja e Nënës sime qëndronte në ballë të veturës…” ( Faqe 93. ).

“Mandej ajo Germë erdh e u ul këmbëkryq në dhomën time, ku qëndroj i izoluar, për shkak të pandemisë së koronavirusit.” – thotë, në faqen vijuese, 94, autori, me gojën e personazhit të tregimit.

Strukturat tekstuale e simbolike të një tregimi

Do të bëjmë një sprovë për të shkruar për strukturën individuale të trgimit të shkurtër, “Germa T”, që të mësojmë jo vetëm ne me sprovat e tilla, por edhe të tjerët, sepse nuk logjikojnë thellë nëpër prozat tona dhe aq më tepër në të gjitha prozat serioze të Prend N. Buzhalës. Kështu do të bënim edhe në tregimet e tjera, sepse janë tregime të shkurta, por mjaft serioze.

Ne, nuk kemi pasur kohë të vëmë në bllok të veçantë shënimet për proza të shkurta dhe aq më tepër që kemi qenë të lodhur me punë të përgjithshme e nuk kishin kohë të marrim letrën dhe të shënonim çka do të shkruanim.

Ky tregim i shkurtë është shkruar në kohën e koronavisusit, kur vdekja sillej kudo. Paraqet një atmosferë të ngjashme me një ëndërr ose një vizion. Një kohë e ftohtë dhe e errët dëfton ngjarjet në një mënyrë të veçantë. Personazhet dhe imazhet pikturore, përshkruhen me një sërë detajesh të ndërlikuara, duke krijuar një atmosferë të mistershme dhe të mahnitshme. Elementët si drita, hija, germa dhe figura demoni shërbejnë si simbole të thella dhe të pasqyruara në mënyrë poetike. Ndërtime artistike të imazheve dhe realiteteve të ndryshme si piktura, video, dhe vetë perceptimi i personazhit bëjnë që ky përqendrim të ketë një ndjesi të thellë dhe të shumëllojshme. Përfundimi i tregimit duke e lidhur gjithçka me një “lojë hije-dritash” shton një aspekt të jashtëm, duke e lënë lexuesin me pyetje dhe reflektime mbi kuptimin dhe interpretimin e përvojës së përshkruar.

1. Simbolika e kësaj pikturepërballë, e cila paraqet Jezusin zdrukthëtar që punon me pasion dy dërrasa, duke i lëmuar dhe vendosur në formën e germës T, i ka disa kuptime që variojnë në bazë të kontekstit dhe interpretimit individual. Disa prej tyre mund të jenë:

Germë e kryqëzimit: Forma e germës T që krijohet nga dy dërrasat, simbolizojnë kryqëzimin e Jezusit në kryq. Kjo përshtatet me figurën e Jezusit dhe sjell mesazhin e vdekjes dhe ringjalljes së tij, si dhe ngjarjen kryesore të besimit të krishterë.

Gjykimi dhe flijimi: Puna e Jezusit me dërrasat, lexohet si një paraqitje e tij në momente para gjykimit dhe flijimit të tij për shpëtimin e njerëzimit. Dërrasat paatqesin edhe shërbimin dhe sakrificën që ai ofroi për ta ringjallur jetën shpirtërore të njerëzve.

Simbol i besimit dhe shpëtimit: Germës T mund t’i jepet një kuptim simbolik i besimit dhe shpëtimit. Forma e germës T është një simbol gjerësisht i pranuar i besimit të krishterë, dhe puna e Jezusit në krijimin e saj përfaqëson dëshirën e tij për të drejtuar dhe udhëhequr njerëzit drejt shpëtimit dhe mëshirës së Zotit.

Elementët si drita, hija, germa dhe figura demoni shërbejnë si simbole të thella dhe të pasqyruara në mënyrë poetike.

Drita: Drita në këtë tekst paraqet diellin e vëmendjes, diellin e njohurisë ose diellin e shpresës. Kur autori përshkruan dritën që krijon një imazh pikture mbi tryezë, ajo simbolizon një lloj kuptimi ose zgjimi spiritual për personazhin.

Hija: Hija në këtë tekst interpretohet si ndjenjë e errësirës, e pakënaqësisë, ose e pasigurisë. Për shembull, hijet që përshkruhen si pjesë e pikturës së Jezusit zdrukthëtar dhe figurave si demoni, shfaqin luftën midis dritës dhe errësirës, midis shpresës dhe pasigurisë.

Germa: Germat, veçanërisht forma e germës T, ka një shumëllojshmëri kuptimesh. Ajo simbolizon ndarjen, ringjalljen, sakrificën, apo gjithçka që personazhi do të projektojë mbi to në kontekstin e përvojës së tij.

Figurat e demonit: Këto figura përfaqësojnë ndjenjat negative, frikën, apo forcat që luftojnë kundër personazhit. Ato janë simbole të luftës së brendshme, konfliktit emocional, ose edhe kërcënimeve reale në jetën e personazhit.

Në këtë mënyrë, elementët e dritës, hijes, germës dhe figurave demoni shërbejnë si simbole të thella që shtojnë thellësinë e tekstit dhe e bëjnë atë më shumë se një histori a ngjarje, një përvojë që ngarkon lexuesin me refleksione dhe kuptime të ndryshme.

2. Koha shpesh shfaqet si një simbol i kalimit dhe ndryshimit të gjërave. Nga fillimi në fund të një ngjarjeje apo historie, personazhi dhe ngjarjet ndryshojnë në mënyrë të perceptueshme. Ky kalim dëfton zhvillimin personal, rritjen ose zhdukjen e diçkaje.

Koha paraqitet si një barrë e të kaluarës që personazhi duhet ta mbajë ose ta përballojë. Kujtimet dhe ngjarjet e kaluara ndikojnë në veprimet dhe ndjenjat e tashme të personazhit, duke e bërë kohën një simbol të rëndësishëm të barrës emocionale dhe psikologjike.

Në disa raste, koha simbolizon mundësi dhe perspektiva të reja. Një moment i caktuar në kohë paraqet një pikë kthese apo një rast për ndryshim dhe rritje për personazhin.

Koha paraqitet si mister dhe padituria e ardhshme, me të cilën personazhet duhet të përballen. Në disa raste, koha sjell ankth dhe pasiguri, duke përjashtuar mundësi të papritura dhe sfida të paparashikuara.

3. “Piktura përballë meje nuk tregon kush është piktori. Sa herë e shikoj, më duket sikur përreth saj lëvizin demonët e atij krijuesi figurativ, lëvizin një valle të çmendur, te unë herë vjen njëri demon i atij piktori e më pëshpërit te veshi, herë vjen tjetri e zgërdheshet, ikën ai vjen i treti që qan, bërtet me kuje, thërret të tjerët ta ndihmojnë… Kur zë e më kap një përhumbje e trishtë, hedh shikimin jashtë; ajo lojë demonësh ngjet, në forma të tjera, gjithandej.”

( Edhe njëherë, më gjerë, faqe 93. )

Ky pasus përshkruan një perceptim të ngjashëm me një ëndërr apo një halucinacion. Ajo që në fillim duket si një përshkrim i thjeshtë i një pikture, shndërrohet në një përjetim të thellë dhe të tmerrshëm për personazhin. Disa tipare të rëndësishme simbolike identifikohen kështu:

Piktura e piktorit të padukshëm: Mungesa e identitetit të piktorit në pikturë paraqet një mister ose një ndarje midis krijuesit dhe krijimit të tij. Kjo mungesë e identitetit shpërfaq një çështje të thellë identiteti apo një lloj frike. Figurat e demonëve dhe loja e tyre e pikturuar përreth pikturës, simbolizojnë luftën e brendshme të personazhit, por edhe konfliktin emocional, ose edhe ndikimin e faktorëve të jashtëm të errësirës dhe të pasigurisë.

Përhumbja e trishtë e personazhit ndodh pasi është kapur nga kjo lojë e demonëve që paraqet një përmbysje emocionale apo një ballafaqim me një realitet të vështirë dhe të frikshëm.

Në përgjithësi, ky fragment shkon përtej një përshkrimi të thjeshtë të një situate, duke u shndërruar në një përjetim të brendshëm për personazhin. Simbolika e demonëve dhe përhumbja emocionale përshkruajnë një gjendje të trazuar shpirtërore dhe ndikimin e faktorëve të errësirës në perceptimin dhe realitetin e personazhit.

4. 4.“Shoh vetura si në kortezh që bartin të vdekurit nga spitali që qëndron përballë rrokaqiellit ku banoj unë. Në vend të kolonave të njerëzve, lëvizin kolonat e veturave me të vdekurit, mandej ato shpërndahen në drejtime të ndryshme, nëpër varreza të ndryshme.”

( Në vazhdim të pjesës paraprake, faqe 93. )

Paraqet një imazh të fuqishëm dhe të thellë simbolik, i cili interpretohet në mënyra të ndryshme.

Veturat si simbol i fundit i vizionit: veturat që bartin të vdekurit nga spitali në kohë pandemie, paraqesin një simbol të fundit të udhëtimit të tyre në këtë botë. Ato shfaqen si një simbol i jetës së përshkallëzuar dhe të kthimit në natyrën e trupit. Kolonat e veturave që lëvizin në vend të kolonave të njerëzve, paraqesin një proces të përshpejtuar të largimit nga jeta dhe të shndërrimit të trupit në një dimension tjetër.

Shpërndarja e veturave nëpër varreza të ndryshme e të vdekurave që barten nga spitali, paraqet lirimin ose shpërndarjen e energjisë së shpirtit pas vdekjes. Gjithashtu simbolizon forma të ndryshme se si të vdekurit janë të përfshirë në botën tjetër ose në rrugën e tyre drejt shpëtimit.

5. 5.“Është java e dytë që shikoj në drejtim të spitalit veturat dhe njerëzit: për të mësuar se ç’po ndodh me Nënën time.”

( Në vazhdim të pjesës paraprake, faqe 93. )

Ky fragment përshkruan një moment të shqetësimit dhe ankthit të personazhit për fatin e Nënës së tij. Përmendja e javës së dytë që personazhi shikon në drejtim të spitalit, simbolizon një kohë të gjatë të ankthit dhe pritjes për lajme rreth Nënës së tij. Koha ndikon në ndjenjën e pritjes dhe mosnjohjes së fatit të personazhit. Drejtimi i personazhit drejt spitalit është një simbol i qëllimshëm i dëshirës për të marrë informacion dhe për të qëndruar pranë Nënës së tij në momente të vështira. Spitali paraqet një hapësrë të shëndetit dhe të sëmundjes, dhe drejtimi kah ai, nënkupton një përpjekje për t’i përballuar sfidat dhe për t’i mbështetur ata që janë në nevojë. Prania e njerëzve dhe veturave në drejtim të spitalit, përfaqëson një komunitet të bashkuar në përballimin e sfidave dhe në mbështetjen e njëri-tjetrit në momente të vështira. Kjo gjendje gjithashtu reflekton solidaritetin dhe dashurinë e njerëzve për njeri-tjetrin në momente të vështira.

6. 6.“Kah mbrëmja pashë se Germa T, në të vërtetë vetura në formë të germës T, u drejtua kah rruga që çon te varrezat e fshatit tim në periferi të qytetit. Mu duk se fotoja e Nënës sime qëndronte në ballë të veturës… Mandej ajo Germë erdh e u ul këmbëkryq në dhomën time, ku qëndroj i izoluar për shkak të pandemisë së koronavirusit.

“Krejt kjo është një lojë… një lojë hije-dritash”, përsëri më trazoi ai zëri nga video-kompjuteri. „

( Në vazhdim të mëtutjeshëm, faqet 93-94 dhe fund.)

Pjesa përmbyllëse përshkruan një përvojë të thellë dhe misterioze të personazhit, që vjen pas ngjarjeve të mëparshme të shqetësimit për fatin e Nënës së tij dhe drejtimin e veturave në formë të germës T drejt varrezave. Gjurma e germës T është një simbol që ka qenë i pranishëm gjatë tekstit, dhe vazhdimi i saj në formë të veturave që drejtohen drejt varrezave, përforcon temën e vdekjes dhe largimit nga jeta: shenjë e vuajtjes dhe e sakrificës së saj për familjen. Prania e fotos së Nënës në ballë të veturës në formë të germës T, sjell ndjesi të thellë dhe përshkruan një lidhje të vazhdueshme midis personazhit dhe kujtimeve të Nënës së tij, edhe pas vdekjes së saj.

Germa T në dhomën e personazhit: Ulja e germës T këmbëkryq në dhomën e personazhit, ku ai është i izoluar për shkak të pandemisë së koronavirusit, na jep një përjetim të mistershëm dhe tërheqës. Ky imazh simbolizon lidhjene përjetshme me vdekjen dhe shpirtin e Nënës së tij, si dhe një tërheqje të misterit dhe sitatave të pazgjidhshme të jetës. Përfundimi me referencën në një “lojë hije-dritash” thekson një aspekt të padukshëm të përvojës së personazhit, duke sjellë një ndjenjë të pashpjegueshmërisë dhe misterit që e rrethon situatën e pasigurisë e skenarëve nën hije që soll i pandemia.

Vazhdim alegorik e sinjifikues i prozave të tjera

Po vazhdojmë me tregimet e tjera. Vjen tregimi “Buka e përditshme e shikimit”. Para çdo kthimi të bukës, çdo ditë, i themi në lutje Jezu Krishtit, “Bukën tonë të përditshme na e jepni sot”. Te shkrimi mistik i Prend Ndue Buzhalës kthehet në çaste shikimi. Në hyrjen e rrëfimtarit kemi të bëjmë me shkëputje të atmosferës së pazakonshme të përcjelljes së dukjes së një mbrëmje jetësore, të errët, kreshpëruese, lëvizjeve të automjeteve, të qiellit e gjendjes egërshane:

“Muzgut me ngjyrë portokalli në mbrëmje, po ia zinte vendin një qiell terratisjes që nuk e linte diellin si dukej në perëndim.” ( Faqe 95. )

Është një gjendje e zymtë, që lidhej me tokën e me kokën: qielli ishte mbuluar me gjendje të parregullt e të çuditshme, por edhe koka e kishte marrë gjendjen tejet të vrugullt e të dhembjes, që qe detyruar ta lidhë me një “mushama”, gjatë dhembjes së saj, në pjesën e parë.

Kryepersonazhi ishte në atë gjendje të tendosur dhe dëshironte që ta përcjellë shikimin e qiellit. Te dritarja e priste edhe çajin, sepse nuk dëshironte t’i ndahet shikimit të qiellit, pasi gjendja e tij dhe e qiellit bëheshin njëlloj. Fluturonte mendja ndër mendime e fluturonte zogu në hapësirën e pambarim.

“Më mirë po e krahasoj me një shqiponjë fluturimin e vëzhgimeve dhe te mendimeve të mia. Ky fluturim e çan hapësirën blu, ajrin.” ( Faqe 96 ) – na thotë personazhi, që është në një gjendje të pazakonshme, të ngrehur lart, e jetonte poshtë, si të gjithë njerëzit. Mendimet e këtij personazhi, lidhen me fjalët e veçanta të Perëndisë, nëpër qiellin blu. Është ngjyra e Zotit, jo e qiellit, sepse ajri e kishte marrë atë ngjyrë.

“Qielli është buka e përditshme e syve.” – shprehet po aty, në këtë faqe. Ishte gjendje e viruesit famëkeq, koha e koronavirusit, në të cilën ndodhet vetë shkrimtari i denjë, ku “njëra mushkëri po flatronte në njërën anë të horizontit, tjetra në tjetrën anë… Shikimi kishte filluar t’i dobësohej.” ( Në fund të faqes 96. ) Tregimi është përfunduar me 27. Korrik 2020, ndërsa ai paraprak është përfunduar 25 korrik 2020. Është e njëjta gjendje e kohës së koronavirusit. Po i dobësohej gjendja shëndetësore, këtu personazhit.

“Qielli jemi vetë” ( faqe 97 ), tha personazhi, në pjesën e tretë, e shënuar me dy, që shkonte në varrim të një personi plak, e cila nuk caktohej, por ate e klapëronte hapësira e qiellit, me ëndërra blu. Është fytyra e plakut, që dikush i kishte thënë ndër varrtarët e veshur me të bardha se kishte parë engjëj blu, ishte “Fytyra e Hyjit”.

“Qielli vërtetë i ngjante shpirtit.” ( Po aty, e njëjta faqe.)

Thënë më shkurt: Buka e përditshme e shikimit të një shkrimtari, është e njëjta pamje e qiellit nën të cilën ai frymonte, edhe kur është i sëmurë, e ngjyrës blu, buka e përditshme e syve, një engjëll që e kishte për detyrë kryesore të përcillte atë që zhvillohej nën qiellin blu, me dritën e Hyjit, në të cilën shpirti i ngjante qiellit të vërtetë, kur është i pastruar, nga gjendja e fluturimit në jetën e përjetshme, në arenën e madhe të shpirtrave.

Shpirti është dhuratë e Qiellit dhe aty do të jetë i kthyer, ndërsa trupi është i tokës, dhe në tokë do të varroset. Shpirti nuk është gjë artificiale, që të vjen dosido, por e dhuntisë së zotave, e perëndisë, që ta dhurojnë prej Qiellit, të jesh NJERI, e të mos jesh KAFSHË!

E përcjell jetën dhe përpiqesh që ta përmirësosh me punë, me jetë, me sjellje, me karakter, me çdo gjë. Kush të pengon, nuk është njeri, nuk është “Në Besë të Zotit, Hyjniut”, por është DEMON, i ngjallur prej KRYEDEMONIT dhe i “Botës së Hijeve”, si Sizifi, që po dënohej nga Zotat. Në të vërtetë, këtu thuret njënjëshmëria e fjalës artistike të tregimeve të shkurta.

Tregimi më i gjatë është “FLUTURA PA MORT/Triptik për tri skulptura të dashurisë”, i cili na i ka pesë pjesë, por hyrja nuk numërohet, sepse është dera nëpër të cilën kalon në këtë miradi të fjalës së shkruar, që quhet tregim. Na flitet për skuptorin Agron G, që po e gdhendte truporen e së dashurës së tij.

Narratori është i veçantë. Skulptori Agron G. na është një personazh që përshkruhet me gjendje e tij të mprehtë të dashurisë, e cila na përcjell të gjithëve, sepse kemi lindur si pasojë e dashurisë për jetën, edhe të Qiellit, por edhe për krijesat e reja të lindura në bazë të dashurisë së të dy prindërve, e ajo është ndjenja bazë që na përcjell të gjithë jetën, me fëmijë, me vendin e jetës që është vendlindja, e që është edhe atdheu, me të njëjtën gjuhë, etj.

Në përgjithësi, Agroni G., nuk përshkruhet direkt, por indirekt. Deri më tani, Agroni është mbreti i të gjithë shqiptarëve, por Agroni është emër i të përgjithshmes, ndërsa G.-ja, për mendimin tim, është e panjohura. Artisti është i veçantë, sepse do ta përcjellë deri në fund të dashurën e tij të zjarrtë, por jetëshkurtër. Është i dhënë me të gjitha mjetet e tija kësaj ndjenje të jetës, pra dashurisë, e në këtë rast, fatkeqe. Fatkeqësia e shoqes së tij nuk ia mundi dashurinë. Flutur quhet vajza e bukur, e përfilltë, e rregullt, që jetën e merrte “me buzëqeshjen e lehtë në cep të buzëve”, me “një të zbehtë përndritjesh në fytyrë”, të cilën kishte kohë që e përcillte gjatë skulptori, duke ia përgatitur herën e parë skulpturën. Nga banesa e tij pranë dritares ia kishte vjedhur “biskun e flokëve” ( Hyrja, pa numër, faqe 98 ).

Në pjesën e parë, paraqitet njohja e tyre, kur ajo kthehej kah mesdita, ndërsa Artisti Agron G. E mori në banesë për t’ia treguar skulpturën e parë të bërë me pasion të lartë të ndjenjave dhe rezultoi njohja e tyre. Pas disa takimesh sikur Flutura ia tregoi të vërtetën: ishte e sëmurë nga kanceri. I dashuri i saj ndjeu një therje në kraharor dhe pas stepjes i tha asaj:

“Do të bëj çmos që të shërohesh… Nuk do të lë ecësh këmbë… do të hap një ekpozitë me skulpturat e mia, do t’i shes disa dhe do të dërgoj e do të marr sa herë të kesh nevojë. Do të shëtitim, do të shkojmë ku të duam…” – tha, në pjesën e dytë, faqe 100.

Blerësit e kishin kërkuar këmbëngultazi që ta blenin vetëm skulpturën e të dashurës së tij, të cilën e kishte emëruar “Flutura në ecje”. Edhe pse nuk shitej dashuria e tij, as arti i tij nuk ndjehej kur ta shiste skulpturën, duke ditur nevojën e të dashurës, e shiti me dhembje.

Në pjesën e tretë, që është pjesa e katërt dhe hyrja nuk ka numër, ai vendosi që ta bënte të dytën herë. Quhet tregimi “Triptik për tri skulptura të dashurisë”, e triptiku i ka tri skulpturat e artistit Agron G., dhe e dyta i ngjante Perëndeshës së Dashurisë, Afërditës, me brengën për të ardhmen e saj, si vargjet e Ovidit për Afërditën. Skulptura ishte më e bukur se e para.

Artisti e shiti edhe këtë skupturë, me titullin “Flutura Afërditë”, për ta dërguar të dashurën e saj “në një spital jashtë vendit” ( Faqe 101 ).

Herën e tretë, kur filloi që ta bënte skulpturën, ajo nuk ishte më në jetë. Artisti punoi disa vite me radhë dhe “Agroni po i skaliste vuajtjet… dhimbjet… përjetësinë… “ ( Po e njëjta faqe ).

Ai na i hapi edhe jashtë vendit të tij ekspozita dhe as që e shiti këtë skulpturë, sado që ia kërkonin. Theksi qëndronte këtu, se dashuria nuk shitej, sepse për te çdo gjë kishte dhuruar, edhe dashurinë. Dashuria nuk kishte fund, deri në përsosmërinë e saj. E quajti “Flutura pa mort”.

Shkrimtari e këtu artisti i veçantë do të thoshin: arti, shkrimi, skulptura, piktura, etj., janë të përjetësuara, mbesin gjallë, jetojnë “pa mort”.

E ngjajshme me krijimin tim në prozë, dhe të publikuar në shumë anë, “JETA E KËPUTUR NË MES”, edhe në faqen time, vjen tregimi i shkurtër: “KOHA E KËPUTUR NË MES”. Tregimi i këtushëm është shkruar me 2 gusht 2020, ndërsa tregimi im është i botuar në revistën letrare “METAFORA”, Nr. 1, qershor 2017, i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës.

Këto dy tregime, sado që të kenë ngjashmëri në titull, janë tregime të veçanta. “Jeta e këputur në mes” i dedikohej simotrës sime të Tiçinës (Gera Piano), e lindur Pifferini, por shkonte papritur në mes, duke iu thënë që përpara 3 motrave të saj e Nënës së vet, se do të shkonte nga jeta me datën kaq, në një fatkeqësi, në shenjë proteste ndaj babait të vet, sepse sivëllai i saj po trajtohej keq nga puna e nga ushqimi, për poezitë e tija; ndërsa rasti i tregimit të shkurtër i shkrimtarit Prend Ndue Buzhala “Kohët u përzien e u bënë lëmsh” ( faqe 104 ), sepse në këtë tregim ngatërroheshin për Lindën, në mënyrë spirituale, të mishërimeve, me budist dhe me ndonjë të lashtë prej Egjiptit, ndër të cilat religjionet përziheshin me fenë e krishterë katolike, të cilat ia kundërshtonte burrit të vet, si religjione të reja, derisa na nxjerrin edhe nga kujtesa apo përjetimet e ngjarjet e kësaj jete (faqe 103).

Linda është personazhi i dytë, që kundërshton personazhin e parë, i cili nuk identifiikohet me emër dhe tregimi shkruhet në vetëm e parë. Ajo po e sillte në aktin e parafundit të dashurisë, para se të binte për dhé, për spital, dhe ambulanca e dërgoi atje, me urgjencë.

“Koha ishte e këputur në mes.”, është rrjeshti i fundit e tregimit, në faqen 104. Nuk duhej të ngatërroheshin besimet, religjionet, sepse kështu del “nga skena e jetës”. ( E njëjta faqe. ) Besimet janë çështje e psikologjisë e njeriut, e trurit, e egos. Ato që vlenin tek njëri, nuk vlenin te tjetri.

Pa marrë parasysh se në cilën religjion ndodheni, skenat e jetës na i përcjell Zoti i Madh, në krye të Zotave, dhe kjo ka të bëjë me ne. Nuk duhet ta këputim “jetën në mes”, sepse pyetjes “pse e këpute jetën me mes?” do t’i japë përgjigje njeriu. Ke ardhur në jetë me një detyrë të paracaktuar dhe nuk mund t’ia imponosh njeriut besimin tënd. Mund ta këshillosh për mendimin tuaj, por nuk mund t’i thuash si në këtë tregim: “po i del në kundërshtim vetvetes apo religjionit tënd të ri”. ( Në kokë të tregimit, faqe 103.) Mendimet janë të skalitura nëpër mendjen tuaj. Ato i përputhen plotësisht psikologjisë sate. Por nuk duhet menduar edhe për të tjerët e t’ia këputësh vetes “jetën në mes”, sepse kjo është njëlloj si vetëvrasja. Secili jemi krijuar në shëmbëllimin e Zotit të Madh, e shtylla kryesore është baza e Kryqit, sepse i vetmi Zot i zbritur në Tokë është Jezu Krishti, i lindur prej Nënës Mari, si virgjëreshë. Asnjë religjion tjetër nuk ka lindur kështu, por me ndihmën e Babait e Nënës, të cilët janë në këtë botë. Njeriu ka të drejtë të besojë ku të dojë dhe në bazë të njohurive të vërteta të veprave shkencore mund të jetë edhe më i lirë. Trurin e ka më të zhvilluar, sa mund t’i bëjë me trurin e saj e mendimet e veta të qarkullojnë si objektet në natyrë.

Na ka mbetur edhe një tregim i shkurtër që ta sqarojmë aq sa dimë, dhe ky është “KUMTI HOMERIK/Tregim me pak fjalë në tri kohë”. Edhe ky tregim qarkullon nëpër tri kohë, edhe në Gjykatën Speciale në Hagës, por për bazë kryesore e ka kumtin Homerik, që është i pari e që lidhet me dëmtimin e të vdekurit. Ai mendim duhet të na përcjellë që prej kohës Homerike.

Luftëtari i Lirisë e kishte mbuluar të vdekurin me degë dhe nuk e kishte prekur! E mbante në mendje “këshillën e prindit” ( Hyrja, faqe 105. ), që është nga kanuni ligjor, përmbledhja ligjore më e vjetër shqiptare:

“I vrami nuk duhet shëmtue as nuk ban me ia prekë kufomën. Ndaj të vramit duhet me u sjellë me nderim.” ( Po aty, e njëjta faqe ).

Prej Homerit e kemi të skalitur sjelljen e turpshme të Akilit ndaj Princit të Trojës, Hektorit, ndërsa pjesa e dytë e merr shembullin e luftëtari të lirisë, kur një bashkëluftëtar ia mësyni ta shpërthejë me thikë kufomën e të vrarit, në shenjë të revoltës e xhelozisë, por e ndaloi rreptas ai, duke i thënë:

“Mos më prej në besë!”… “Prindi im i vrarë ka besë! Liria ka besë!” ( Faqe 107, në fund të pjesës së parë 1, që është pas hyrjes, de facto, pjesa 2 ).

Atij i kujtohej vrasja e babait, nga hakmarrja ( nga gjakmarrja ), që ishte trupi i tij i kthyer për së mbari, duart mbi zemër, fytyre e mbuluar me një shami të hazmit, etj., që tregonte se ai ishte shqiptar ( faqe 106 ), e Akili nuk ishte i edukuar si shqiptar, luftonte me mirmidonët, farefis i tij dhe elladët, farefis i të huajve. Pra, nuk qe i edukuar si ilir, por si afrikan, nga urrejtja, nga smira, nga xhelozia, nga gjaku i nxehtë i tradhëtisë ( faqe 105 ).

Po kështu as Gjykata e Hagës nuk ishte shqiptare, ilire, si djali i parë e më i madh i Gjysmë-Zotit tonë Polifemit, i quajtur Çiklop, i gjetur në Shpellën e Spiles te Vlora (AL), sepse jo vetëm se qe më i madhi në tërë Europën, si Kontinent, por edhe “i frikshëm” me syrin e tretë, të Ndërdijes.

Luftëtari i Lirisë kërkoi drejtësi nga ajo, që të ketë një ligj të vërtetë e të parë “për shkelësit e mëdhenj të besës” ( në faqe 107 ), për masakrimin e kufomave, madje duke i kujtuar ato të luftës me dinakët serbë, që janë pjellë e Demonit, e Kryedemonit, kundërshtarit të Zotit të Madh, se çka u bëjë ata nënave dhe baballarëve të tyre, fëmijëve djem e vajza; i vrasin duar thatë; i therrnin si bagëti; se nuk kanë aspak besë me popullatën e pafaj e të paarmatosur për luftë, të cilët së fundi i djegin të gjallë apo i masakrojnë me bajoneta ( në fillim, faqja 106 ), dhe e kapin të dridhurat ( në fund, 107 ).

Kjo gjë na i vërtetohej nga tragjeditë e Shekspirit apo nga Bibla, ku Ponc Pilati, ekzekutuesi i Jezu Krishtit më kot i lante duart, pas 2000 vjetëve (në momentin e shkrimit kanë qenë 2020 vite), kur njollat e gjakut e të turpit nuk lahen kurrsesi në këtë jetë, sa të zgjatë ajo, sepse të masakrosh njeriun, me trupin e tij në këtë jetë, është turp i turpeve më të tmerrshme të botës!…

E liga njerëzore në kontekstin e ironisë

Në këtë pjesë ne nuk do të merremi me të gjitha tregimet e shkurta, të cilat autori Prend Ndue Buzhala na i quan “me pak fjalë”, e të cilat shpesh janë fjalë simbolike, alegorike, e metaforike, të vëna në një kontekst sa real, edhe fantastik apo joreal, në kontekstin e zhvillimeve të situatës, shpeshherë jo aq “të shkurtra”, por në një lëmi të veçantë letrare. Fillimisht detyrohem që të ndihmohem nga vepra të studiura të teorisë së letërsisë dhe të kritikës moderne nga karakteri fjalëve të shkruara apo nga disa vepra të tilla.

Megjithëse ky shqyrtim për një libër të vogël tregimesh është mjaft i gjatë, po ndihmohem nga disa vepra të këtij teksti të tregimeve të autorit, të cilin pak kush e ka studiuar, sepse gjendja e mendimeve të autorit i tejkalon kufijtë realë të shkrimtarëve të tjerë. Jo pse atë e kam mik të shkrimit dhe të kritikës të tij të veçantë ndaj librave të mia, në relacionin tipik të mërgatës dhe Shqiptarisë, të cilën nuk “shohin” qëllimisht njerëz të veçantë, e që disa personalitete të cilët i janë dhënë politikës ndër vrapime të ngjeshura, e nuk kanë kohë të mendohen gjatë për krijues të mëdhenj jashtë godinës së madhe të atdheut. Prend Buzhala i kap ato me syrin e madh të mendjes.

Veçanërisht po e marr një thënie të madhe të Leo Kreutzer, nga libri i tij i studimeve të kritikës , “Literatur und Entwicklung/Studien zu einer Literatur der Ungleichzeitigkeit” (“Letërsia dhe zhvillimi/studimet mbi një letërsi jo të njëkohshme”), të botuar në Frankfurt am Main, në Gusht të vitit 1989, e cila më kujtohet me këtë thënie nga autorët që ai i studion, e që thotë:

“Në mënyrën se si përpiqen të na mbajnë në linjë për një lëvizje më tej <përpara dhe të harruar>, pavarësisht nga të gjitha bisedat (për mua, për mendimet e shkrimet tona!) për një <postmodernitet>, manifestohet si një fundamentalizëm agresiv i modernitetit, i cili paraqitet si shkencore dhe teknike (për mua, do të thotë jo intelektuale dhe shkencore!)” [20]

Në vend të realitetit të botës perëndimore të politikës se gjithmbarshme globale, e cila edhe ashtu i ka në vetvete qëllimet jo të mira për popujt që kanë mbetur të vegjël në veten e tyre, por dikur ishim shumë më të mëdhenj, sa botën e sundonim, e sot askush nuk merret me këtë trajtim elementar të shqiptarëve, por që vrapojmë çuditërisht kah antika më e ligë orientale, sikur të mbërrijmë në Qiell, e bota perëndimore bëhet sikur nuk na vëren, si bubrrecat e vegjël të klasës injoruese. Prandaj edhe Prend Buzhala me zemër të plastë i sheh në kontekstin e vogël psikologjik njerëzit e tillë që e bezdisin me mosdijen e tyre dhe ndonjëherë me tone të thjeshta të tregimit ironik e satirik i trajton këto në trajtimet e tij të shkurta.

Autori na ndodhet në mesin e vrugamës së injorancës së krijesave, të cilët quhen “çlirimtare”, pa përshkrimin e personazheve, vetëm kur duhet të thotë patjetër me ndonjë mjet të shprehjes së metafizikës së shkurtër, dhe ka plot vepra të tilla; ndërsa unë, jam plotësisht “i harruar” për shqiptarët dhe poli(a)tika ditore, nëpër ndarjet e vogla administrative, i sëmurë nga ai DEMON I MADH mbi shqiptarët, e nuk kam mundësi të përcjellë çdo ditë ata njerëz, në vendin e tyre, por i lexoj me dhembje të veçantë veprat e shumta.

Njëherë po e marr edhe “Teorinë e letërsisë/Botim i dytë i plotësuar”, të Zejnullah Rrahmanit, i cili thotë se “Tregimi i shkurtër është një lloj proze që kallëzon një ngjarje me dinamikë të madhe”,[21] e cila është bazë për vrojtimet tona të këtushme. Kjo gjë nuk e ka për qëllim të trajtojë gjërat e gjata, por të vogla, të cilat njerëzve të tjerë u duken “më të parëndësishme”, por që janë tejet të mëdha e dinamike, ndonjëherë me ironi apo edhe me sarkazëm. Dinamika e këtyre tregimeve është e ngjeshur dhe e koncentruar pikërisht në detaje, që i trasmetohen patjetërsisht lexuesit, në qoftë se ka “lexues”.

Ironia “është një mënyrë bisede (në kuptimin tonë, edhe me vetveten, pra në veten e parë të tregimit të shkurtër) që përqon kuptime të ndryshme dhe zakonisht të kundërta me ato që shpallen dhe thuhen.”… “Çdo ironi varet nga suksesi i saj për të shqyrtuar distancën midis fjalëve dhe ngjarjeve si dhe kontekstit të tyre.” [22]

Vetë konteksti i ironisë së përdorur deri te sarkazma është forma më e artikuluar si shuplakë e dhënë me të gjithë fuqinë në fytyrë atyre që e meritojnë këtë shuplakë, për derisa sa edhe përmendoret e porositura jashtë kontekstit të fjalës nga njerëzit e poli(a)tikës, për t’ia rritur vetvetes hijen sa të jenë “gjallë”, para syve tejet të mjegulluar të atyre që i mbajnë si “zgjedhës”; i lënë të vrapojnë symbylltazi përmes “fesë” së kopjuar nga orienti, kahas të tjerëve që vrapojnë nga Lindja Veriore, prej “grekëve” të vetëshpallur si të tillë nga politokracia e gjerë botërore dhe europiane, deri te Serpia (kujto thënien origjinale timen serp-ente latine!) e deri te Rusia. Kjo gjë është e shkruar me veti të tyre sociale, morale dhe metafizike, të cilat janë thënë ndonjëherë metaforikisht e me gjëra të tjera simbolike dhe të ndërruar deri te shprehja e veçantë ironike apo situatave komike, me thekse satirike.

“Ironia komike përdor lloje të ngjashme të paravënies për të përshkruar dhe shfryrë aspiratat sociale të protogonistëve të saj. Në të dyja format, karakteri kryesor është ai sjell botën konfliktuose dhe kontrastuese në një fokus të mbprehtë. Pa karaktere të tilla, ekziston rreziku qe ironia e autorit mund të humbasë plotësisht duke ndryshuar në satirë. Ajo tenton të shtypë çdo qëndrim direkt mbi subjektin e vet dhe bazohet në një ndarje vlerësimesh dhe gjykimesh për stabilizim e një konteksti.”[23]

Këtu, ironia është një art i vërtetë i tërthores, tejet i mbështetur në vetë suksesin e saj, lojën e fjalëve dhe shprehjes së tij.

Po e marrim tregimin me shtatë faqe, “MOS I BESONI KËTIJ TREGIMI FANTASTIK”, faqe 115, ku ndër të parat autori na lutet “që të mos i besojmë këtij tregimi të shkurtër”, sepse:

“Fantastikja, sado që ka të bëjë me realitetin, megjithate, gjërat që ndodhin në përmasa aspak normale. Fjala është për një qenie përmasash të përbindshme që u duk (në këtë rrëfim), mbi planetin e quajtur tokë. Mos i besoni se as tregimi i mirëfilltë nuk është pa dialog, pa monolog, pa tension ngjarjesh. Dialogu është planetar.” ( Po aty, e njëjta faqe. )

Vazhdojnë pak dialogët e një “trilli krijues” ( Më poshtë, në atë faqe ):

“Në fakt, thuhet në këtë tregim, kjo qenie me tipare njerëzore qenka fshehur për mileniume, nëpër skutat më të padukshme të tokës.” ( Po aty. )

Fillon rritja e të voglit, insekteve, buburrecave, që janë “qenie me tipare njerëzore”, por që “shkelen lehtë nga njerëzit” ( Faqe 116 ), klasa sunduese dhe udhëheqëse, të cilët nxirren nga klasa e mesme apo e padukshme e njeriut. Kjo klasë, e shkele me vetëdije njeriun e vërtetë, që i takon klasës punëtore, edhe lirisë, të lënë me injorim nga populli, sepse ai nuk e lavdëron veten me fjalë rrëbyese e pompoze, si klasa sunduese.

“Ata janë simbol i përvuajtërisë, i durimit, i njerëzve që mblidhen shuk nga frika dhe po shkelen barbarisht nga njerëzit (pra këtu janë klasa që është para klasës së parë për të qenë aty, e janë vetë sunduesit tanë!) dhe njerëzit (pra ata që vrapuan nga klasa e tretë dhe u benë klasa sunduese!) shpikën helme për t’i shfarosur; ky buburrec i mençur e vuri në veprim inteigjencën e tij” ( Faqe 116, poshtë. )

Ata luftonin për ta regjeneruar dheun ku mbillen të lashtat, aspak nuk mendonte për sundim, por për jetesë. Pesëdhjetëmijë buburreca të tillë ishin të mjaftueshëm për ta mbuluar trupin e njeriut. Pra, përmes inteligjencës së tyre na vjen rritja makrokozmike e tyre, të llogaritur nëpër laboratorët e tokës së nëndheshme, ku i përfshinte atë përzierje lëngjesh e materieve të llojeve të ndryshme, të cilët po zmadhoheshin çuditërisht, sa:

“Pesë milionë njerëz nuk mund ta mbulonin trupin e tij.” ( faqe 117, pjesa 1 ) “… zbuloi edhe një ilaç tjetër, për t’u bërë i padukshëm pikërisht nga shkaku se nuk mund të shihej nga syri njerëzor.” ( po aty, pjesa 2 )

Na ishte kjo gjë sikur në filmat fantastikë, është një plan që ta zhdukë racën njerëzore, për mendimin tim, që ta zhdukte atë racë që ishte klasa e tretë, e cila shkeli mbi klasën e dytë, e sakatoi klasën e parë të çlirimtarëve, e një pjesë kishte shpëtuar nga ndjekja e rreptë e tyre për t’i sakatuar nëpër mërgatën e gjerë. Gradualisht po krijohej “Epoka e Korrupsionit Planetar të Vetëshkatërrimit” ( faqe 118 ).

“Qenia Inteligjente e Buburrecit me tru buburrecor, krijoi edhe aftësinë e transformimit të shpejtë të qenieve-buburrec me pamje njerëzore, jo vetëm nga pamja e vet, por edhe veprimtarive që ushtronin. ( Faqet 118-119, Pjesa 2. )

Sado që në pjesën e tretë autori na lutet përsëri që të mos i besojmë këtij rrëfimi fantastik, sepse ai jo vetëm që i kalon kufijtë e tij kohorë, por edhe të realitetit jetik dhe letrar, e këtu e ka kuptimin ironik, i cili shpërqëndrohet përmes këtij rrëfimi, sepse:

“Imagjinata nuk është as saktësi e realitetit e as masë për të vërtetën. Kështu filloi edhe shfarosja e ngadaltë virusiane (mrekulli e zbulimit të shekullit), me sa më pak dhimbje: që njerëzit të mësohen me zhdukjen e vet të ngadaltë… Njerëzit e mësuan hilen: mësuan nga u vinte e keqja dhe filluan ngadalë-ngadalë të shndërrohen në buburreca…” ( Faqe 120, Pjesa 3. )

Na nxirret e vërteta, me ironinë e universit, se:

“i rrezikuari mpreh mekanizmat e vetëmbrojtjes dhe e sulmon atë që është qenie rreziku!” ( Faqe 121. )

Një e vërtetë e hidhur dhe e posaçme. Atij që është në një luftë që do të jetë lufta e përjetshme e tij, për të qenë hero i botës më të mirë, i kthehet pas, si kundërpeshë. Vetë, me jetën time e kam përjetuar një gjë të tillë:

“… i kthehej si grusht asgjësues.” ( Rreshti i fundit, po në këtë faqe. )

Na kthehet si heronjtë pa emër, p.sh., në tregimin e shkurtër me titull “Heronjtë pa emër”:

“Si mund të jetë dikush hero që nuk e njeh historia?” – shton një pyetje personazhi pa emër, në faqen 126.

“Hyrja”, që po e shënoj, autori nuk e shkruan këtë gjë në asnjë tregim të tij, dhe as numër nuk i hedh, por që e përbën hyrjen në çfarëdo tregimi.

Një hero, që ka mbetur pa e njohur historia është detyrë e jona që të hulumtojmë, që ta njohim e ta duam, por ai mbetet në harresë. Mjaft i kemi rritur persona të tjerë, të cilët fare nuk kanë rastin që të jenë të njohur si “hero”. Ai na ndodhet në ballë të vetullës sonë dhe di të mbllaqisë. Në fakt, i ka bërë të nëntëdhjetë e nëntat gjatë luftës “çlirimtare”! Na dalin aq shumë “heronj” sa nuk ka vend të shkruhen edhe të tjerë në këtë listë të “heronjve” tanë. Më tepër na dalin kësi heronj të vdekur, se sa të jenë të gjallë.

“Kur ndërmori këtë hulumtim, e vërente që njerëzit kanë prirjen ta zbehin rolin e një njeriu; aq më tepër të një njeriu që nuk dihej kush është.” ( Po aty, faqe 126, poshtë. )

Personazhi kryesor i hulumtimit, Hulumtuesi i Ri shkencor, i vendosur rastësisht kësaj detyre, po ua shtonte të gjithëve një pyetje, se a e mbajnë në mendje ndonjë njeri që ka shpëtuar nga një detyrë e këtillë. Ai i mblidhte për disa veta që e kishin shpëtuar “nga goja e ujkut” ( faqe 127, pjesa 1) dhe njerëz që ua lidhte plagët, të qetë e pa emër ( po aty ), të cilët e kanë dërguar më tutje luftën çlirimtare duke i shëruar të plagosurit e duke mos i kushtuar asnjë rëndësi vetes së tyre. Por, personazhi kryesor i tregimit të shkurtër, me ironi të fshehtë, e takon në pjesën 2 një bashkëluftëtar, i cili i tregon për mikun e tyre të heronjve të gjallë, të mbetur pa emër, i rënë në fushëbetejë:

“Fliste rrallë. Ai e dinte saktë se kur duhej rënë në luftë. Dhe e bëri… Unë e ndjej veten fajtor që jam gjallë. Mbeta i tillë, duke u grindur me të mëdhenjtë. Nuk mu ndan këto grindje, vetën pse e mendova botën ndryshe. U zgjuan shumë djaj që kundështonin, por me shumë djaj të tjerë jam shoqëruar… Një djall mu fiksua për të më bërë shoqëri në krijimin e vizionit tim… tashmë ai djall banon në mendimet e mia…” ( Faqe 128. )

Ironia e fshehtë është katërfish më e thellë. Ajo fshehurazi pështillet në tërë tregimin dhe me nga pak fjalë. Kur nuk bën fjala e vërtetë dhe është e drejtpërdrejtë, në kontekst të një tregimi ironik e bënë këtë punë ironia e shkurtër, ironia e bardhë, që është edhe një humor i bardhë, por një ironi e zhdërvjelltë nga një pjesë në pjesën tjetër. Personazhi është i vënë në rolin e një Hulumtuesi të Ri, është “Njeri i Humbjeve”. Miku i tij, bashkëluftëtari i tyre, që ka shpëtuar nga vdekja, si këtu më lart, është i çmendur, i banon djalli në mendimet e tij, sepse botën e kuptonte ndryshe nga kjo që u bë!

Këtu lidhet ironia e vazhdon në tërë tregimin. Nuk kuptohet mirëfilli dhe nuk mblidhet pjesë-pjesë nga ata që nuk janë zhgënjyer si të tillë. U duket tjetër çka. Unë, si autor i këtij studimi, kam një mori zhgënjimesh.

Hulumtuesit të Ri (e përse quhet personazhi i këtij tregimi i cili po i hulumtonte heronjtë e heshtur, pikërisht në ato që nuk qenë ndalur para asnjë pengese, e në fund e merrni vesh!), shkoi edhe te një “Njeri i Humbjeve”, që dy dekada të udhëheqjes pas luftës kishte qenë në pupa, por nuk e mendonte “asnjë fitore”, ku humbësi na del si “fitues i madh”.

Ky është realiteti ynë. Autori na këshillon:

“Mos shkoni atje ku shtegu mund të çojë, shkoni përkundrazi atje ku nuk ka shteg dhe lini një gjurmë.” ( Faqe 129, Pjesa 2. )

Kjo është ironia e kthyer në sarkazmë. Në të vërtetë, në pyetjen që po ia drejtonte vetes personazhi, pas pyetjeve të tjera, se “heronjtë e heshtur” i ka pikërisht kjo kohë e jona, prej hiçit në piedestal.

“Të parit, i vdiqën prindërit në pikëllim, kur ai kishte provuar burgje të gjata, të dytit, djali i vetëm humbi jetën në trafik (dukej si një aksident i kurdisur), kurse gruaja i vdiq nga pikëllimi… e tash jetonte gjatë-gjatë me këtë pikëllim! Shtoja kësaj veprimet për të mos hequr dorë nga rebelimet… nga përbuzjet e urrejtjet e rrethit të njerëzve… siç bëjnë edhe ndaj këtij të gjallit.” ( Faqe 130, pjesa më e gjatë, numër 2. )

Pikëllimi i mbështjell në këtë jetë tre breza me vdekje, jetë i thënçin! Sulmet e armikut bëheshin për ta mbështjellë me pikëllim prindërit, atë që themi se “mbeti gjallë” me rebelimet e këtij pikëllimi, që i mbështjell kudo, madje ia morën pas “luftës” djalin e vetëm e të renë e tij kopilat e agresorit, të dashurën më të bukur e më të ndjeshme, siç e bënim me këtë “urrejtje”, edhe ndaj njerëzve të tjerë të gjallë, që paskëshin vdekur nga kopilat e atij pushteti të dhunshëm, për të gëzuar sot “pushtet”.

“E ku ka heronj që kanë lavdi sa janë gjallë?” – thotë personazhi kryesor, që i thërrasin “Hulumtuesi i Ri”, faqe 131”.

Pjesa e tretë (3) ka dy rreshta, kur ky personazh e dorëzoi esenë e tij për botim, por heronjtë i kishte lënë pa emra, e mentori i tij ia gapërroi sytë. Këta qenë “Heronjtë pa emër”, që i përjetonin tmerret e luftës, por jo kurrë pushtetin. Vetëm pikëllimet e rebelimet ishin ndaj këtyre që e gëzonin “pasluftën”. Me urrejtje i shikonin ata që kishin dhënë çkado për luftën.

Shtrohet pyetja: a është e mundur një gjë e tillë që të ngjyrosë realitetin e hidhur artistik të këtyre prozave të shkurta, të cilën asnjë njeri tjetër nuk i mendonte? Ky është një realitet i hidhur e satanik. Kjo gjë ndodhë para syve të autorit, të cilën nuk e ka vërejtur syri ynë dhe syri lexues. Do të kishim kaluar pa e njohur këtë realitet, të bindur verbërisht nga ata që luanin “realitetin” e Sizifit nëpër kohën tonë e pikërisht me ne apo rrotull nesh.

Sizifi jeton pikërisht në kohët moderne dhe tek ne!…

Tregimet e prapta të kohës relevante

Ne do t’i kalojmë tregimet e shkurtra, “Guri i vuajtjes”, “Vetmia e Perëndeshës ilire të bukurisë”, “Grimcat e dritës”, “Si t’i përgjigjesh të çuditshmes”, “Arkivoli i përbashkët i jetës”, “Shtegu i yjeve”, e do të ndalemi në tregimin “Tregimi që nuk e njeh përfundimin e tij”.

Të mos harrojmë se kjo pjesë më e madhe e këtij libri quhet “NJË MUZE I ÇUDITSHËM”. Ai është i çuditshëm edhe në zgjedhjen e temave. T’i kapësh të gjitha në një shqyrtim, qoftë edhe një studim si studimi ynë, duhet të jesh i arrirë paksa edhe si autori, e të kesh shije si ai dhe të kesh kaluar nëpër këto sfida të jetës. Do të thoshte se do të ruash mendjen tuaj me një dozë të mprehtë të ironisë apo satirës. Tregimi i fundit, që nuk është as poezi e as tregim, por në mes të dy llojeve të shkrimit, poezisë dhe tregimit, e që janë vargje të thurura, siç do t’a thoshte autori, ai nuk është i denjë në vetvete, por për të gjitha këtyre që e vijojnë prej tregimit të parë e deri në tregimin e fundit, e përbëjnë përgjithësisht veprën “SIZIFI PA GURIN E TIJ”, tradhtitë e mëdha të njeriut tonë, në shekullin e mos-fitoreve.

Tregimi që nuk e një autorin e vet, është ai tregim që thuret midis dy vetave, “Unë” e “Ti”, të të njëjtës gjini, pra dy shokë, që janë personazhet e këtij tregimi, e jo në mes të dy të dashuruarve, mashkull e femër, përkah gjinia, sepse një pjesë e tyre janë gra llomotitëse apo që “e rrisin numrin e njerëzimit”, që janë gra të cilat krijojnë “lumturi familjare” ( faqe 150, pjesa dytë ) apo gra të famshme, gra të denja, gra heroike, por edhe gra të bukura për sy, të cilat gjatë historisë na janë të njohura përmes rrëfimeve, femra me “sherr konfliktesh”, si p.sh., Helena e Trojes ( po aty, në vijim ).

E nisin një tregim që nuk përfundon, sepse “unë” e “ti” janë personazhe të këtij tregimi, dhe autorin, që nuk u përgjigjet, pa identitet, mbetet kundër personazheve të veta, të cilat e urrejnë, sidomos “unë”, i cili është shumë i pakënaqur me te, dhe nuk e di si do të jetë përfundimi i tyre, as me atë, që i shkaton kokëçarje, e nuk mundet as t’a thërrasë “shkërdhatën” me telefon, siç shprehet ai për te. ( Hyrja, faqe 148. ) Ata ngjallen e polemizojnë me njëri-tjetrin, në përleshje me unë dhe ti, në shenjë të ndodhive të të dy personave të së njëjtës gjini, të gjinisë mashkullore, sepse nuk dinë se cilën femër do ta merrnin si personazhe në këtë tregim. Personazhi i dytë, me emrin “Ti”, nuk dëshiron aspak të martohet ( pjesa 2, faqe 149 ), sepse ai fantazon direkt nga historia, nga luftërat, prej Trojës e këndej, pra është spektër artificial dhe në kuadrin e njerëzve të kësaj ane, që simbolizohet me Sizifin, pa gurin e tij.

Ky personazh nuk do të martohet, sepse dasma i reflektohet kryesisht si luftë, pa bomba, pa krisma, pa tanke, por me një “ushtri rreth e rrotull” ( po aty, e njëjta faqe ):

“Nuk dua të martohem, se ndodh një këso tragjedie. A kushedi çfarë tragjedie e rëndë, dhe në fund ndodh sherri, shpërthimi, kërcet Lufta e tretë botërore.” , – na përgjegjet për vetvete Ti, që është i trilluar, faqe 150.

Përkundër Pjesës 1, personazhi një është i tematizuar si personazh kryesor nga aktualiteti, e “unë” e kundërshton autorin, sepse mungesa e tij reflekton terratisjen “me spektrin e zemrës” ( pjesa 1, faqe 149 ), e cila “është një tragjedi e rëndë, metaforë ferri”, e vendosë që: “… më duhet vetë ta bëjë atë tekst rrëfimi, pa autorin… Paj le të shkojë në dreç të mallkuar!”, e ndonjëherë do ta fuste “nëpër kallëpe observimi. Mbase autori këtij rrëfimi nuk ia vuri titullin” ( faqet 148-149). Pjesa e dytë (2) është shumë më e gjatë, me dialogë në mes të dy personazheve, e personazhin e tretë, nga bota femërore nuk e lejon personazhi i dytë, i shprehur me “ti”, i cili është një shprehje e historisë me kundërshtime, pra është shprehja diakronike.

Në të vërtetë, na tregohet se si bëhet tregimi pa autorin. Po e sjellim një pjesë të dialogut të tyre, nga personazhi që është kundërshtar:

“Rrëfe në monolog. Më e mira është që tregimi të mos ketë fare personazh. Kështu e kënaq botën! Vetëm, njëfarë teksti…” ( Faqe 151. )

Shihet se personazhi nuk i dëshiron personazhet dhe dialogun, dhe as vetë të jetë i prezantuar në një tregim, që autori e ka braktisur të tërin, duke i mbyllur në “kallëpe obrservimi” apo i bën sallatë, nëpër mengele të tjera.

“Më mirë zgjidhe si personazh tëndin një njeri që është edhe Njeri i Njohur, që e luan rolin edhe të heroit edhe të mashtruesit, edhe të idiotit edhe të njeriut që i përkulet populli, edhe të faqeziut edhe të njeriut që paraqitet me vlera morale , edhe të njeriut që e ka Kultin e Politikanit…” ( Po aty. )

Ndërsa “unë”, i kundërpërgjigjet si zakonisht, ndërsa “për autorin unë e ti nuk ekzistojmë, por ne jemi personazhe realë” ( Faqe 152 ) :

“Atë tregim thure ti, jo unë. Unë e kam gjetur kornizën: një grua publike, artiste, që e luan rolin e heroinës, herën tjetër të zonjës së rëndë, pastaj shndërrohet në kurtizane, në dashnore të politikës së kuadrove, kontrabandiste…” ( Faqet 151-152, Pjesa e gjatë, 2. )

Në këtë thënie duhet të analizojmë çka janë “grua publike”, “kurtizane”, “dashnore e politikës së kuadrove” dhe “kontrabandiste”, dhe do të shohin se figura e këtyre grave lëviz nga gruaja publike, që është grua legale edhe me të gjitha gratë që posedojnë, të dhëna publikisht, pra edhe gra që shiten, e deri te kontrabanda, që marrin pjesë edhe gratë rolin e tyre të veçantë. Personzhi i sotëm, me unë, thotë më në fund:

“Ky qenka fati i këtij tregimi, që të mos përfundojë asnjëherë!” ( Faqe 153. )

Kjo është tragjikomedia e vërtetë që luan në diakroninë dhe sinkroninë tonë prej miliona vetash. Tregimi ynë nuk përfundon asnjëherë, përderisa ai që luan me ne është “Kryetari i Bashkësisë Ndërkombëtare” e vetë Bashkësia Ndërkombëtare, të cilëve prej vitesh ua dëshmojmë me të vërtetë se jemi një popull i vetëm në botë, i të parit djalë, Ilirit të Polifemit, e ne na dënojnë me të padrejtë, që nuk jemi të parët e themelimit të kësaj bote, por e lavdërojnë tradhtinë dhe gënjeshtarët e botës, sepse priren nga Kryedemoni, e jo Zoti!

Ta marrim edhe njëherë Sizifin. Pse na ndjekin këto mija vite të ligat më të mëdha të botës? E vërteta thotë, ai është baba i Odiseut, Udhësit, apo Ulisit, ndonëse vepra e madhe e mitologjisë e paraqet me lavdërime për të gjitha të bërat që prej luftës së Trojës, të cilën nuk e dënon bota pse ai është kulmi i “Kalit të TROJES”, që shërben si TRADHËTI, apo që vret “babain e vet”, të cilin e quajnë “Kyklopen” (Çiklopin), Polifemin, me banim te malet e Çikës, në Himarë, Shqipëri, në Shpellën e Spiles/ë, në Vlorë, Shqipëri, por në këtë vepër u prihet gjërave të kundërta për te dhe e hedhin si “grek”, dhe e lavdërojnë pa fre, si hero, sipas “TEOGONIA”, e Hesiodit, që ka qenë një poet i ardhur prej Afrike dhe jo ilir, në shekullin e 8 p.e.s., i cili na shkruan sikur e ëndërronin pikërisht ata që janë ngriur në pushtet, “pelagonët”, pra pellazgët, si janë krijuar Zotat dhe luftërat e tyre, me fëmijët që i hante Urani (Babai: Qielli), të bëra nga Toka (Nëna Gea-Toka).[24]

Edhe sot na ndjekin këmbë pas këmbe të gjitha tradhëtitë e botës mbi copat e ndara të Shqipërisë apo nga gëlltitja e ngadalshme e tokave të vet Shqipërisë nga armiqtë më të tmerrshëm të tokës ilire, duke e personifikuar me një proserb e progrek kundër nesh, e vëlla me Kryetarin e Serbisë, dhe jo me Kryetarin e Kosovës. Ai është kundër të tërë Shqipërisë, që Epirin Jugor, e cila sot quhet si Çamëria, ta mbushë përsëri me emra shqiptarisht, e ai na e mbush Epirin Verior të Shqipërisë me emra “greke”! A jemi në dorë të Zotit të Madh apo jemi në dorë të kundërshtarit të tij, Kryedemonit? Ne mendojmë se jemi në dorë të Zotit të Madh dhe vetëm atij i lutemi, në gjuhë të ndryshme. Nuk duhet t’i lutemi zëvendësve të tij nga ata që mbahen si njerëz, sepse ashtu po u shërbejnë paditurisht demonëve. Askush nuk ka të drejtë të zëvendësojnë Zotin e Madh. Përvidhen si vorbull nga dredhët e vogla e deri te më e madhja. Dredha më e madhe nëpër tokat tona të dikurshme, të cilat kanë rënë në dorë të Elladëve të vjetër e sot quhet “Hellada”, sepse ky emërtim përkthehet në “Greqia”. Askush nuk e di mirëfilli domethënien e këtyre emrave. Elladët ishin një popullatë pushtuese mbi Thesalinë dhe emri “Greqi” nuk figuronte askund në botën e emrave para vitit 1821-1827. Pra, turpet e Padrejtësisë na sundojnë nga Bashkësia Ndërkombëtare!

Luan politika e shpërfilljes së kombit Iliro-shqiptar me të gjitha llojet e shkatërrimit, për ta zhdukur nga gjeneza e popujve të botës dhe kështu t’a shkatërrojnë edhe vetveten. “Autori” nuk e dëshiron këtë “tregim”!

Autori i vëtetë i këtij tregimi është shkrimtari Prend Ndue Buzhala. Vertikalja dhe horizontalja na e japin këtë lojë.

Do të ndalemi edhe te tregimi i shkurtër “ORA POETIKE E PUSHTETIT”. Në radhë të parë, e planifikon këtë orë, si orë të pushtetit. Dihet. U zhgënjeva edhe vetë nga “shpërblimet”, që vinë pa të holla, sepse ato më nevojeteshin.

Ekscetrikja, ajo që është jashtë reales, e nuk është qenësore, na futet në mes, në qendër, dhe mezi na kthehet në rebelim. Një përbindësh na krijohet të periferi e na futet në mesin e ngjarjes. Ata që përpiqen për ta zënë, me polici, me tanke e helikopterë, edhe ata na dështojnë në fund dhe detyrohen të burgosin vetë qendrën, sepse qendra na rebelohet. Vajza, femra, gruaja që recitonte në atë “Orë Letrare” ( pjesa 1, faqe 159 ), bukur e përvajshëm, na kujton “POETIKA E POSTMODERNIZMIT” të Linda Hutscheon, teoricenja më e njohur e tërë botës, profesoresha e Universitetit të Torontos (SHBA), e cila shpjegon për rolin e eksocentrikes në historinë dhe teorinë postmoderne:

“Eks-centrikja, jashtë-centrikja: pashmangërisht është e idetikifikuar me qendrën (centralja) të cilën e gjakon, por edhe e mohon. Ky është paradoks i postmodernes, kurse personazhet e saj janë aq deviante sa do të mund të  na sugjeronte kjo gjuhë e qendërzimit…” [25]

Dallimi i pa evituar në mes të eks-centrikes dhe cetrikës, që luan rolin e një personi të gjinisë femërore, apo një vajzë të bukur, që ia reciton “Poezinë Kushtuar Përbindëshit” ( faqe 161 ), mu ashtu si i duhet “Përbindëshit”, NJË, në vend të shumicës, pra eks-centikës, ai bëhet i padënuar dhe i dënon ata që ishin në qendër (të gjithë njerëzit!).

“… piktorët postmodernistë, skulptorët, videoartistët, romancierët, poetët, krijuesit filmikë u bashkohen arkitektëve për të rrënuar hierarkitë e artit lartë/të ultë, që më herët ka ekzistuar, duke sulmuar, në një anë, qendërzimin e artit të lartë nga ana e interesit akademik dhe, në anën tjetër, homogjenitetin e kulturës së konsumit, e cila përshtat dhe me ndihmën e e neuteralizimit, bën çdo gjë të duket e arritshme…” [26]

Sadoqë në një pjesë të thënieve të së kaluarës shkrimore dhe të spektrit të gjerë të veprave të shumta krijuese nuk na përshtatet në rastin konkret, por qendërzimi i periferisë kulturore, që janë si të parëndësishme, na i sjell ata në qendër të rrotullimeve shoqërore vetëm për të kënaqur veten në orën e konsumit politik, e jo masën e gjerë, na del nga ky tregim.

Fjalët poetike e zbutën këtë përbindësh, të krijuar nga ata të politikës dhe nga njerëzit. Atyre u nevojitej një përbindësh i tillë, sidomos ndaj të pabindurve, siç na thotë autori në faqet 158-159.

“Fjalët poetike e zbutën. E rikthyen Përbindëshin në qenie normale. Ishte e lehtë për forcat e rendit ta kapnin e ta lidhnin në zingjirë.” ( Faqe 159. )

Kjo ishte një orë me detyrim, një orë e mallkuar letrare, në poezinë që kushtohej vetë Përbindëshit, sepse poetët e vërtetë u rebeluan. Të gjithë po burgoseshin. “Vallen e Çmendur të Shkatërrimit” ( pjesa 3, faqe 161 ) po “e loznin” pjesa dërmuese. “As arti më nuk ndihmonte.” – thotë autori, në fund.

Një tjetër, për ta sqaruar “gurin” e mallkuar të Sizift, që nuk dënohej aty e që ishim ne, shqiptarët, nipat e Sizifit, na vjen tregimi “Neveritorja”.

“Mos u hidhëro.” – thotë personazhi i këtij tregimi, që është në veten e parë. “Ky tregim i shëmtuar nuk ka të bëjë me ty. Gjërat e neveritshme nuk do t’i rrëfej këtu, përballë teje. Këto do t’i shënoj përballë një realiteti të neveritshëm, në neveritore. Pikërisht: nga fjala neveri po e krijojmë fjalën n e v e r i t o r e.” ( Faqe 165. )

Personazhi i këtij tregimi të neveritshëm u drejtohet të gjithë atyre që do ta lexojnë këtë vepër me një fjalë të re, që e kemi të theksuar. Si të gjitha personazhet, që janë me pak fjalë, duhet të vlerësojnë lexuesit. Edhe këtë personazh, që është person i neverituar nga të gjitha gjërat që i thotë dhe është i ditur, me fjalën e vet të re: neveritore. E vlerëson aktualitetin me plotë neveri. Nuk i projekton dëshirat e ëndërrat e veta, edhe as aktorët e vërtetë të paraskenës, por reagon me ankth, me trishtim, me alarm:

“Ky tregim nuk e ka asnjë cilësi të mirë, asnjë personazh që ia vlen të jetë dinjitoz, asnjë njeri karakter. Asnjë kallëzim që dhuron shpresë. Kështu më doli përpara një aktor që shkruan edhe letërsi, që po grindej me një mik të tijin.” ( Faqet 165-166, Pesa 1. )

Personazhet e këtij tregimi na janë tre veta: 1) rrëfyesi, në vetën e parë; 2) Artisti, që shkruan edhe letërsi apo poezi dhe e shpalli veten “të çmendur”; 3) miku i të çendurit, që kishte dashuruar e lënë me barrë vajzën e pronarit të banesës së tij, që ishte hafije, politikan e profesor, e ky i kundërvihet aktorit-poetit apo hiçgjësë, të tregimit satirik “Neveritores”.

Rrefyesi i zhgënjyer deri në atë masë të ironisë e të satirës së këtij tregimi, me atë emër neveritor, i le të grinden në mes tyre “tërë natën” apo në tërë pjesën 1, deri në faqen 169, dhe i shprehin fjalët më të neveritshme, sa fëmijët i quan se janë kriminelë të lindur dhe nënat e tyre që janë kurva.

Rrëfyesi e përshkruan kështu personazhin e dytë, “aktorin-poet”:

“Këtij lumëmadhi i pëlqejnë fekaljet. Me to ndërtohet realiteti, thotë. Krejt njerëzit janë idiotë, krejt realiteti është idiotesk, vazhdon më tutje. Krejt shtetet e krejt kombet janë fekalje sociale.” ( Faqe 166. )

Ndërsa personazhi i tretë, “miku i tij”, del nëpër polemika se është kundërshtia e tij në të njëtën prerje apo në të njëtë anë, pra të “neveritores”. Të shikojmë polemikat e tij me personazhin e dytë dhe përshkrimin që ia bën “rrëfyesi”, ai është pika tjetër e të njëjtës drejtëz. Ndër të tjera, ai na thotë:

“Po, po e shoh. Vërtetë ti je mishërim i asaj turme pa tru që i pëlqejnë skandalet, e neveritshmja, faqja e zezë, lajmet nga kronika e zezë se si djali e vret nënën dhe motrën, mësuesi e dhunon nxënësen e vet, apo politikani blen shpirta njerëzish për t’i paguar për vrasje, krim financiar e ekonomik apo për krim politik. E mora vesh se nuk të pëlqen as e bukura, as e vërteta në anën e ndritshme të saj. Nuk je i përkushtuar me vullnetin për të vërteten e lirisë, dhe si duhet të shërohen këto fatkeqësi.” ( Faqe 167. )

Një masë jo e vogël e këtyre njerëzve që duhet të gjykojnë tërësisht siç na e pohon personazhi i tretë, sepse edhe vet luan në të njëjtën platformë të veprës, pa autorin e vërtetë Prend Buzhala apo mikun e tij, luftëtar i dhënë për çështjen e madhe kombëtare të pazgjidhur aspak, por të përfolur shumë, sikur paska pjesëtar të tjerë, e ata janë harruar dhe madje as që i zë asnjeri nëpër gojë, në poli(a)tikën e të gjitha trevave shqiptare, e as në këto tregime domethënëse, por kontrapersonazhet janë të tjera, që luajnë në skenë, në të njëjtën vijë segmenti, sikurse e dëshirojnë aktorët e kësaj drame shqiptares nga prapaskena. Personazhi negativ, që është “poet e aktor”, që luan gjëra në mënyrë artistike, e flet me tipikisht neveritshëm, në një formë të ultë:

“Shihni zemrat e njerëzve: janë të mbushura me mëkate. Botën po e ndezim me ato mëkate. Punë e madhe. Unë do t’i shkoj deri në fund kësaj bezdie me mëkatin. Po e përgëdhel, po bisedoj me të, sepse po mi rrëfen ato jashtëqitje të karakterit njerëzor.” ( Faqe 168. )

E shihni sa direkt është “aktori që shkruan letërsi” ( faqe 169 ), i cili ka dëshirë që edhe të tjerët të shkojnë në ferr, në qoftë se i përmbahen këtyre lojërave të prapaskenës, nga e cila dhe e tërë vepra na del se ferri i Sizifit është në kohën tonë, si pjesë e të dënuarve të tij. Në pjesën 2, që është pjesa e tretë, duke e logaritur edhe hyrjen, na e përshkruan një fije të karakterit të tretë, që e përthekon anën tjetër të “Neveritores” sonë:

“Ishte student, kur e kishte dashuruar vajzën e pronarit të banesës së tij. Pronari ishte politikan i dikurshëm i regjimeve të kaluara. Politikan, hafije dhe profesor. Për shkak që nuk dëshironte vajzën e tij ta merrte një njeri i egër nga katundi, ai që kishte degdisur vajzën e tij në spital. Vajza qe dhënë as ilaçeve. Kishte abortuar foshnjën (d.m.th., e personazhit të tretë!). Ia kishin vrarë dashurinë në bark (e ku ka më keq se sa kjo gjë!)… Pasi abortoi foshnjën e vdekur, edhe vajza vdiq, pas konsumimit të ilaqeve. Por skandalizimit të tij i erdhi kulmi, kur I Pari i Shtetit i dha Medalje kësaj figure të pështirosur për “merita profesionale dhe atdhetare.” ( Faqet 169-170. )

A ka më të ligë apo sarkazmë tjetër të pështirosur se sa kur udhëheqësi ynë i parë t’ia ndajë atij këtë farë “medalje”, për “merita profesionale dhe atdhetare”, i cili kishte qenë “hafije” dhe pushtetar i pushtetit të kaluar, por profesor në këtë “pushtet”, i ri e me rrënjë të vjetra, i cili e kishte dërguar në vdekje vazjën me gjithë foshjnën e mbytur në bark! Jo, nuk ka!

Në anën tjetër, duke jetuar edhe në Zvicër, e njoh prej ilirishtes fjalën “Kanton”, prej “Katund”, madje edhe prej vendit ku kam lindur. Në Gjakovë, kjo shtresë e politikanëve të pushtetit serbo-jugo-sllav e denigronte popullatën “katundare”, me fjalën e vërtetë të ilirishtes së vjetër, që Katundi është më i gjerë se sa Fshati dhe ia sillte të gjitha të mirat e gojës qytetarëve, por nuk i denigronte ata. Katundarët kishin zemër të pastër e nuk ishin të vjedhur me shpirt nga pushteti. Me vuajtje të mëdha, i mbaheshin më larg pushtetit.

Personazhi i tretë na thotë, nga fjalët tona popullore:

“Gjërat (ashtu si paratë) i kanë dy anë të medaljes: të mirën dhe të keqen. Varet se në cilën anë vepron dhe cilën anë e përdor. Po të mori përpara ky digjitalizim, ai të shpie ku ti nuk e sheh më botën.” ( Faqet 170-171. )

Kjo gjë është e mirë po të mos i kishin skenën të të cilën e luanin. Janë të së njëjtës faqe, pa autorin. Janë personazhe negative, deri në sarkazmë. Sarkazma është e vërtetë, por nuk kuptohet mirë çka do “digjitalizmi” këtu.

Të gjitha, çka shkruhen, çka fliten, çka bëhen, edhe pse nuk e dimë këtë punë të madhe, në shkolla prej parashkollorëve e deri te gjyqet më larta po digjitalizohen, po futen në shërbimet digjitale, sikur ato ruhen diku, por ato shikohen nga disa njerëz që i dinë rrugët më të veçanta që shikohen e vidhen informatat tona më të rëndësishme. Janë kasta digjitale botërore, e ne nuk e keni parë as në ëndërr këtë punë të madhe me ne.

Jemi digjitalizuar! Pra, jemi aty e na zhbllokohen ata që nuk ia bëjnë “amin” kësaj çështje, e nuk duken apo fare nuk shihen. Autori thotë: kur futesh në digjitalizim, nuk e sheh botën! Ne nuk jemi më ata që duhet të ishim! Aspak nuk është në rend të parë që na kanë përfshirë ndërkombëtarët e botës dhe të Europës, të cilët dihet se janë të rekrutuar sipas ndarjes së Kongresit të Berlinit e të Parisit, me armiqtë tanë më të mëdhenj!

Nuk po e them gjë tjetër. As autori Prend N. Buzhala. Pjesa 3, ka vetëm një rresht: “Aktori që shkruan edhe letërsi, tashmë e në skenë po e luante Lojën me të Bukur të Vetvetes”. ( Faqe 171. )

Ai është aktor në skenë. Të tjerët, nuk duken a janë vërtetë të gjallë dhe a janë të vdekur e kush janë. Çdo skenë udhëhiqet nga prapaskena, çfarë e shikon populli, që ka ardhur në teatrin e jetës. Loja është lojë e neverisë. Tani po i shikojmë edhe dy pjesët e vogla e përcjellëse: “Fjalët që mungojnë” dhe vargjet përmbyllëse “Një muze i çuditshëm”.

Në tregimin e shkurtër, “Fjalët që mungojnë”, janë fjalët e dashurisë që mungon. Ne jemi njerëz, të lindur nga dashuria.

Kjo gjë nuk duhet të na mungojë. Fundi i këtij tregimi është i kundërt me të vërtetën: vajza, e bukur si engjëlli, të dashuruar jo në njerëz të dashurisë, por në vargjet e saj, që recitojnë vetveten, të cilat ishin si ishte ajo vetë, lozonjare, por e lehtë si flutur, që ia bjerrnin fletët e shkruara për vete e jo për dashuri në një njeri, mu ashtu siç qe frymëmarrje e saj, më në fund e dërguan aq larg nga vetvetja, sa vargjet t’ia mësonte djaloshi që e dashuronte, së bashku me çdo gjë që ajo e recitonte, pra vargjet, derisa t’i plasë zemra, nga kriza e zemrës së tij, dhe kaloi për operacion të zemrës në spitale me vargjet e saj nëpër gojë:

“Vajzës i munguan Fjalët e tij (ato fjalë që ia tha gjatë atyre çasteve të dashurisë së jetës së vet!) në ato çaste mungese. Ndjeu trishtimin e zemrës së saj.” ( Faqe 176. )

Është një pikëpyetje e madhe! Të gjithë njerëzit na lindin nga dashuria e prindërve, e ata, në vend se ta duan jetën, i dashurojnë ato që i lindin vetë dhe që e lardërojnë atë, në vend se të zbresin në linjën natyrore të dashurisë. Jeta ua vjedh papritmas atyre në jetë edhe dashurinë. Trishtimin e zemrës e ndjejnë atëherë kur njeriun që e do të tërën ka humbur, me të gjithë krijimet e saj, pra poezinë, që është art i fjalës, e jo për vetvete, po për jetën.

Dashuria ka lindur për njerëzit e jo për vetveten, pra në mes të gjinive të kundërta, e burrit në femër dhe anasjelltas, mu përskaj vdekjes. Duhet që ta ndijnë dhembjen nga njerëzit kur janë gjallë, e kot kur janë të vdekur. Aq më pak nuk duhet të dashurojnë vetveten, sepse kjo gjë do të na hakmerret!

Në një “Tregim me pak fjalë /Një muze i çduditshëm” është tregimi i fundit i përmbledhjes. Është tregim i çuditshëm, si muzeu i njerëzimit, as vargje poetike dhe as prozë poetike, por vargje sikur ato të tjerat, e nuk mund të quhet poezi apo prozë, por i përzier nga të dyja. Ato janë rreshta. Kështu është vetë jeta në këtë terren të jetës, që kalon mbi apo nën atë. Në të shumtën e tregimeve, janë vargjet apo rreshtat të kusyera. Edhe këtu.

Bisedojnë dy miq. Në të tjerat ka më tepër. Njëri, kishte menduar që të bëjë një muzeum për viktimat e njerëzve të zënë në prita të fshehta. Zihen kudo, nëpër skuta të fshehta, por kryesisht te shqiptarët. Ai i zinte pritat që i zbraznin aq shumë fishekë, e ai detyrohej që t’i mblidhte këto gëzhoja, sepse ishte bërë një gjysmë shekulli që i kishin zbrazur aq fishekë plumbash, sa për një muze i nevojiteshin. Dikur filloi të mblidhte thika:

“Edhe këto po i mbledh

sa herë miqtë e armiqtë

mi ngulin në gjoks a pas shpine

kur flas a nuk flas

kur qëndroj ulur a kur lëviz.

Më shumë heq me të padukshmet

që po mi ngulin në zemër

kur bëjnë dëshmi të rreme

a kur shpifin pabesisht…”

( Faqe 177-178. )

Kjo ma kujton vetveten. Librin “THIKAT E MLLEFIT” e shkrova, por nuk botohet ende, i kryer dhe i gatshëm. “Rrotullimi i vdekjeve” është po ashtu në kopertinë. Presim donatorët për botim, por ata heshtin dhe u janë dhënë vetëm çështjeve të tjera, sepse nuk shohin më tepër se fetë dhe nuk e duan atë njeri i cili flet realisht, sinqerisht, pa lajka, artistikisht.

“Muzeu i tij u bë me shumë dhoma e paradhoma:

secila thikë e kishte biografinë e shkruar

të një njeriu

dhe secili plumb ishte i ngjyrosur me gjak

e kishte një dëshmi përbri

për kohët e vrara në leqe.”

( Faqe 178. )

I tillë është para meje, Prend Ndue Buzhala. Sikur të takoja njeriun para meje, me mustaqe e me sy të drejtuar kah natyra e gjelbërt, mu ashtu si gjyshërit tanë, e kah Qielli Blu, që t’u ikë plumbave apo thikave të jetës, sepse jeta jonë është jetë e përkohshme, e provave, e vuajtjeve, e kurthave, nëpër prita, e shpërthimit të thikave apo plumbave të fshehta, të zjarrit të zgjuar. Përpiqemi që ta mbyllim këtë jetë më përpara se na ka thënë kur u lindëm nga Zoti i Madh e Fuqiplotë, se do të takojmë “x” njerëz të ligj pranë vetes. Ky është një muze i çuditshëm me ato që nuk na i do zemra ynë!…

Simbolika e trefishtë e metaforës ferriane

Të folurit e stolisur është përmes figurave artistike të fjalëve të ndërtuara nëpër stolitë artistike apo tropeve artistike, të cilat, ndonjëherë e ngërthejnë realitetin midis dukurive dhe gjërave të përditshme, të rrotulluara në formë të përsosur të artit të fjalës. Na vendosen raporte midis gjërave, gjësendeve, dukurive të jetës së përditshme në kuptimin metaforikë.

Duke e lexuar këtë vepër haset një figurë e ironisë, e shpërfillur deri në shprehjen sarkazëm: “metaforë ferri” ( faqe 149 ).

Nuk po e shqyrtojmë nga aspekti gjuhësor, por nga aspekti ideor. Ferri është në këtë jetë, tek ne. Ajo është një metaforë simbolike e ferrit të mirëfilltë, kur njeriu nuk ka më poshtë se ku të shkojë. Cilët janë një shkak që jeta jonë duket mirëfilli si një metaforë e këtij ferri, nuk po ndalemi. Nga ideologjitë fetare e kërkojmë diku tjetër ferrin dhe dhe nuk e dimë se ai është edhe në kohën tonë, duke e përsëritur biliona e biliona herë. I lutemi çdo ditë, atë ditë kur të shkatërrohet tërë bota jonë, tërë globusi ynë, kur hargjohet Dielli, e besimtarët e verbët nuk mendojnë se Dita e Gjykimit nuk vie asnjëherë. Kur toka nuk ekziston nuk ndodhë asgjë.

Prend Ndue Buzhala me këto tregime na thotë se jetojmë nëpër metaforat e ferrit, me dashje apo pa dashje, dhe trupi ynë kur del shpirti e shkon në “Qiellin Blu”, në Botën e Qiellit, mbetet në tokën tonë, që është sikur ferri.

Në mitet sizifianë, guri i tij, sa vie të arrijë në kodër, i rrokulliset prapë në fillim, dhe fillon loja jonë, me atë gur të mundimshëm. Në veprën e tregimeve „Sizifi pa gurin e tij“, na jepet në tri cikle, me tre domethënie.

Kjo vepër, me ironinë e saj të vërtetë, na e shpjegon simbolikisht jetën tonë, e cila është një ferr i përkryer i botës sonë të përkohshme:

-Miti dhe vuajtjet e tërë jetës së Sizifit do të na përcjellin gjithmonë në të gjithë jetë tonë, edhe pa gurin e tij, sepse jemi bijtë e tij;

-Përderia sa e rrokin „Unin“ përpara çështjeve të përgjithshme që presin të jenë pa zgjidhje, jemi pjesë indivduale e tyre dhe individualisht jemi të dënuar që të dështojmë, edhe para mësimit;

-Ironia e çështjes sonë të madhe, pa u vënë aspak çështja e jonë në spektrin e zgjidhjeve, është mallkimi që po na përcjellë gjithmonë.

Lidhja e rreshtimit të ngjarjeve simbolike vjen mjaft shkurtë, me të gjithë prioritetin e mirëfilltë artistik. Nuk ka mundësi të lihen më të shkurta këto tregime artistike, të çliruara nga detajet që mund të mendohen nga lexuesit e kësaj vepre, edhe duke udhëtuar me ndonjë mjet të qarkullimit, si p.sh. tren apo edhe autobus. Libri është më i vogël se librat e tjerë. Këtë vepër do ta vendosnim edhe në ndonjë xhep të rrobave tona.

Tregimet janë aq të gjata sa vepra i do për të qenë ato, as më pak dhe as më tepër. “Poetika” e Aristotelit, “BUZUKU”, Prishtinë, 1998, po e marrim edhe njëherë në këtë pjesë, pjesa VII, “Gjatësia e fabulës”,[27] edhe pse është e shkuar atëherë për dramën e tragjedinë. Ajo “është një imitim i një veprimi të përkryer e te tërë, me një madhësi të caktuar…” [28]

Prozat e shkurtra të Prend Ndue Buzhalës janë aq sa duhet që të jenë ato. Kanë nga një fillin apo hyrje, të shkurtë apo pak më të gjatë, sa e jep ajo temë e prozës, pa i numëruar. Ato janë hyrja në atë temë, pra dyert për t’u futur në fabulën artistike të prozës së shkurtër.

“Fabulat, pra, që mund te jenë të thurura mirë, nuk duhet të nisin as të mbarojnë ku mundin, por të rregullohen sipas formave…” [29]

Çdo detaj na rregullohet në këto proza të shkurta me rëndësi artistike. Nuk ka përshkrime të karaktereve, nuk ka humbje të letrës për ato gjëra që do të mund të merren me mend prej lexuesve të mirë, e kanë një madhësi të caktur, që mund të mbahen në mendje, i cili na flet apo bëhet fjalë për të me gjërat më tipike dhe artistike, pra fjalës së rregulluar artistikisht.

“Çdo gjë e bukur, qoftë qenie e gjallë ose çdo send tjetër, formohet prej disa elementesh (për rastin tonë, prej atyre elementeve që duhet të thuhen!), duhet që këto jo vetëm të jenë të radhitura mirë, por të kenë edhe madhësi të caktuar dhe jo sidokudo; se rreshtimi dhe madhësia janë ato që e shquajnë gjënë e bukur (në këto proza të shkurta, gjënë tipike e artistike!)” [30]

Ferrin apo jetën tonë, me gur apo pa gur të Sizifit, do ta kalojnë. Me siguri kjo është e thënë gjatë, por pak nga ajo që do të mund të kishim thënë…

Pranverë 2024

[1] Prend Buzhala, „Pesëdhjetë oratorio për fjalët e hirshme“, Poezi, SHB „LENA“, Prishtinë, 2024.

[2] Gerold Dommermuth-Gudrich, “Mitet më të famshmet e lashtësisë”, nga Spektër, e ndihmuar nga “SHEKULLI”, Botimet “Max”, Tiranë, 2006, faqe 254.

[3] Shikonie letrën e Ministrit të Departementit Konfederal për Çështje të Jashtme të Zvicrës, Flavio Coti, të drejtuar te unë, Kryetar i UNIKOMB-it (PUKSH-së së bashkuar: Shqipëri, Kosovë e Diasporë), botuar në origjinal te vepra „Mergata shqiptare e Zvicrës dhe roli (ndërkombëtar) i saj“, „Brezi ´81“Prishtinë, 2011, faqe 195-197.

[4] Ceket kjo gjë në veprën „Autobiografia ime, I e II“, kur të vjen koha për ta thënë.

[5] http://www.revistapsikologji.com/te-jesh-apo-te-mos-jesh-kjo-eshte-ceshtja-monologu-dhe-shpjegimi-i-hamletit-reflektim-mbi-ekzistencen-tone-dhe-dilemat-me-te-cilat-perballemi/.

[6] Në këtë artikull, të revistës së psikologjisë, në internet

[7] Shikoni librin historik të Shefki Ollomonit, „Leka i Madh (Aleksadri i Maqedonisë)/rrënjët e vërteta“, SHB „SHKUPI“, Shkup, 2015, faqe 54.

[8] Po aty, faqe 65.

[9] Po aty, faqe 54.

[10] Shikoni veprën e Nathalie Piégay-Gros, „Poetika e interteksualitetit“, të përkthyer shqip nga Urim Nerguti, botuar nga „Parnas“, Prishtinë, 2011, faqe 74.

[11] Shikoni botimin e dytë te njëjtes teori, Rene Uellek, Ostin Uoren, „Teoria e letërsisë“, të përkthyer nga Abdurahim Myftari, SHBE (Shtëpia Botuese Enciklopedike), Tiranë, 1993, faqe 225.

[12] “Fjalori i kritikës moderne“, përgatitur për botim nga Durim Taçe, Botimet TOENA, Tiranë, 2000, faqe 309.

[13] Katër libra janë të mitologjive të mëdha ndërkombëtare, e këto janë: 1) “Das grosse buch der Mythologie”, me bashkautorë të njohur të botës, e botuar nga C. Scott Lttlenton, Christian Verlag, München, 2003; 2) Wilhelm Vollmer, „Wörterbuch der Mythologie“, Area, Köln, 2004; 3) Gerold Dommermuth-Gudrich, „Mitet më të famshmet e lashtësisë“, Botimet Max, në mbështetjet e gazetës „SHEKULLI“, përkthyer nga Nasi Lera, Spektër, Tiranë, 2006.

[14] Shikoni veprën e Gerold Dommermuth-Gudrich, „Mitet më të famshme të lashtësisë“, poshtë, faqe 257.

[15] E njëjta vepër, faqe 256, poshtë.

[16] Po arty, e njëjta faqe.

[17] Shikojini faqet 254 dhe 255, të së njëjtës vepër.

[18] Shikoni veprën e dytë, nga Wilhelm Vollmer, „Wörterbuch der Mythologie“, Area, Köln, 2004, faqe 642.

[19] Shikoni po deshët “Das grosse buch der Mythologie”, me bashkautorë të njohur të botës, e botuar nga C. Scott Lttlenton, Christian Verlag, München, 2003, faqe 160.

[20] Leo Kreutzer, nga vepra e tij, “Literatur und Entwicklung/Studien zu einer Literatur der Ungleichzeitigkeit” (“Letërsia dhe zhvillimi/studimet mbi një letërsi jo të njëkohshme”), Literaturwissenschaft, Fischer, Frankfurt am Main, 1989, faqe 17.

[21] Zejnullah Rrahmani, „Teoria e letërsisë/Botim i dytë i plotësuar“, Faik Konica, Prishtinë, 2008, faqe 407.

[22] „Fjalor i kritikës moderne“, përgatitur nga Durim Taçe, Botimet Toena, Tiranë, 2000, faqe 134.

[23] Po në atë vepër, faqet 134-135.

[24] Shikoni veprën e madhe, “Das grosse Buch der Mythologie”, me bashkautorë të njohur të botës, e botuar nga C. Scott Lttlenton, Christian Verlag, München, 2003, në faqet 228 deri 238, por e citoj faqen 231.

[25] Shikoni Linda Hutschon, „Poetika e postmodernizmit/Historia, Teoria, Fiksioni“, SHB „OM“, Prishtinë, 2013, faqe 92.

[26] E njëjta vepër, faqet 92-93.

[27] Aristoteli, „Poetika“, Ndërmarrja Botuese „Gjon Buzuku“, Prishtinë, 1998, faqet 67 deri në 69.

[28] Po aty, kjo vepër, faqe 67.

[29] E njëjta faqe, në fund.

[30] Faqe 68.