E VËRTETA E MENDUAR SI ABSOLUTE DHE RETË E DENDURA TË SË PAVËRTETËS
Studim për veprën e tregimeve me pak fjalë të Prend Ndue Buzhalës, „Një re pa atdhe“, SHB „LENA“, Prishtinë, 2023
Nga Brahim (Ibish) AVDYLI
1.Në vend të hyrjes
Ndër shumë vepra të shkruara nga shkrimtari Prend Ndue Buzhala, e zgjodha pikërisht veprën tjetër të tregimeve „me pak fjalë“, të prozave të shkurta, i rrëfimeve me stilin e vet artistik me titullin Një re pa atdhe“.
Cila është simbolika e gjërave të pathëna, ndonjëherë aq ironike apo edhe të trishta dhe revoltuese, e të shenjta në tërësi, „Një re pa atdhe“?
Çdo gjë na largohet nga tregimi i mirëfilltë e tradicional, me personazhe të denja. Është një studim i një vepre me simbole të qarta e të larta.
Vepra e këtushme, në përgjithësi i ka në vetvete shprehjet e veta artistike, edhe në përmbajtjen e saj, e ndarë në 4 pjesë: „Gjethja që nuk po binte“; „Rruga e vështirë e kthimit në shtëpi“; „Gjarpëri nën diskun e Diellit“; dhe „Duke pritur në bregun e jetës“, të cilat janë simbolikisht të dhëna këtu, edhe si nëntituj, e, për disa, nuk janë ashtu të kuptuara apo të marrura me mend, ndryshe apo lakonisht, vetëm si tërësi e temave të përgjithshme. Në fakt, numri katër është numër i djallit, demonit; numër çift; i shpërfilljes.
Ato janë të ndërtuara mirë si rrëfime postmoderne dhe të thëna pikërisht në formën adekuate e artistike. Të zgjojnë kurreshtjen e plotë që ta studiosh në listën e veprave të shumta të autorit. Kurreshtjen e parë ta zgjon titulli i veprës, „Një re, pa atdhe“, që po e shtoj një presje për ta ndarë, dhe të kuptojmë se reja fluturon nëpër qiell të ndjenjave të shkrimtarit, pa kufi të ndaljeve. Dihet se reja është e kundërta me dritën e qiellit, e Diellit, e cila sjellë të papritura, të befta, shokuese, shumë të vrugëta, si jeta e jonë, apo me shi, breshër e vetëtima, që është e mbushur përgjithësisht jeta.
Këto janë shkoqitje nga jeta normale, d.m.th. futja e njeriut nën mbulojë; zhvendosja nga dheu i juaj i lindjes, që është plot me dhembje shpirtërore, kur dhuna është në shprehje, e ishim të nënshtruar në këtë dhunë totale; at-dhéu, toka e atit, e njeriut pararendës, pra nga vendi i juaj, etj…
Në faqen e fundit na bie në sy një vizatim i Azem Gashit: është vizatuar portreti i shkrimtarit, me sytë plot dhembje, që e shikojnë tërësisht jetën tonë në përgjithësi, të denjë, por mjaft dramatike, me vetullat përmbi sy pak të trashura nga gjendje e lindjes së shkrimtarit gjithëshqiptar dhe mustaqet poashtu tipikisht shqiptare, që të ngjallin dhembje e dashuri për këtë shkrimtar, i cili duket se është i troditur nga ajo që e sheh në këtë botë, sepse janë përkundër atyre që ia ka premtuar fuqia e mbinatyrshme.
Në përgjithësi, e tërë vepra na ngjallet nëpër vetëdijen tonë si një jetë e shkëputur artistikisht nga jeta normale e tronditur thellësisht e në vetminë e thellë artistike dhe mjaft të zgjedhura, me tema të caktuara, e të thënë me pendën e sprovuar të një autori, të cilin fati e ka hedhur pikërisht me disa bashkëbisedues apo kundërshtarë apo personazhe të dytë, në atdheun që po i bjerret, që po i zhduket nga furtunat e pandalura të dhunës.
Në të vërtetë, këto janë rrëfime të shkurta të autorit të spovuar, të cilat në radhë të parë na e lëvizin prozën e tij midis prozës postmoderne dhe poetikës së prozës moderme, e janë një rrugë e re e lirikës së prozës artistike.
Pse e zgjodha këtë vepër, ndër shumë vepra? Në radhë të parë, janë një lirikë artistike, e cila radhitet me poezitë, që janë art i përkryer, dhe ilirisht të dalura prej shpirtit të veçantë të shkrimtarit Prend Ndue Buzhala.
Çka do të merret vesh nga leximi i veprës me tregime të shkurta „Një re-pa atdhe“ (e vendosa një vizë për t’i ndarë prej njëra-tjetrës e do të shprehemi detalisht me vonë, pse janë dy gjëra të veçanta!), është se tregimet e shkurta janë aq afër poezisë artistike, por të shkruara lirshëm, në formën e prozës, me fjalët e thëna kurdoherë e vetëm artistikisht. Pjesët janë të shkruara nën ndikimin e muzave, moirat, tri motra të shenjta, numri i Zotit të Madh apo i Tejetlartë, jashtë njeriut dhe botës së tij, të cilat janë copa të vogla të atyre që duhet të thuhen për lexuesit; gjenden me përpikëri dhe e plotësojnë një copë të madhe të shpirtit, që i ka shkëputur nga bota e tij.
Ato janë të veçanta e të punuara poetikisht në makiazhin më të gjërë artistik të tregimeve „me pak fjalës“.
2.Simbolika e Letrës së Bardhë dhe vazhdimësia e jetës, të cilat nuk shkëputen nga vijat e vrugëta
Jeta e trishtë, e vrugtë, demoniane, tragjikomedia e botës që na rrethon prej fillimit, me të gjitha gjërat jetësore, na fshikullohet artistikisht e deri në fund të jetës, deri te „Rrëfimi i shkruar me pika gjaku“, faqe 129 të këtij libri. Tregimi i parë, „Hapësira e shenjtë e letrës së bardhë“, faqe 7, na e nxjerr „Letrën e Bardhë“, të shkruar metaforikisht me germa filluese e të mëdha, simbolikisht të dhënë me „hapësirën e shenjtë“, e cila vazhdon si në faqen 9, pashtu në faqet 36, 44, 56, 70, 75, etj., dhe na e jep bazën e shenjtë të shkrimtarit, siç e citova disa herë në veprën që keni në duar, „PARAMETRAT E DIMENSIONEVE LETRARE“ , apo edhe në studimin parapak.
Parasegjithash „Letra e Bardhë“ në gjuhën latine është „Tabula Rasa“, për shpirtin e „bardhë“, si letra e pashkruar e njeriut, apo shpirti i pastërt i një fëmije, e cila nuk e ka asnjë shkronjë apo vizë; po e themi se shkonjat janë të shkruara me ngjyrë të zezë. „Tabela Zero“ është e shenjtë, sepse ngjyra e zezë është kundërshtare e të bardhës, e cila fillon nga pika zero, në të cilën shkarravitin të gjithë të mëdhenjtë, kryq e tërthor apo rrumbullak, etj., etj., p.sh.: prindërit, familja, të njohurit e familjes suaj apo të paftuarit, edhe të dhunshëm brenda pragut, të cilët janë kundërsharët tuaj e të Hyjit.
Në këtë tabelë shkruajnë të gjithë. Aty do të shkruate më së pari „Fuqia Supreme“, i cili është Hyjniu. Ai e emiton dhe kundërshton çdo gjë që duhet. Ky është zëri i mbrendshëm, e cila është Ndërgjegja e Njeriut. „Tabula Rasa“ është në shumë libra që fillojnë nga ZERO, [1] gjësende apo gjëra të tjera.
Pika zero është pika e bardhë e shpirtit, shpirtit që është i shenjtë e nuk e ka shkruar asnjë njeri apo shkrimtari ynë, që e ka këtë detyrë të madhe dhe di çka mund të thotë, çka është detyrë e tij, çka mund të rrëfejë, çka e ka detyrë për të sotmen dhe për të ardhmen tonë. Shkrimtari Prend Ndue Buzhala na e vë përpara vetes Letrën e Bardhë dhe vetëm me dëshirë të plotë apo në mënyrë tjetër, nga nevoja jetësore, t’ia japë format e veta apo edhe ta bëjë të mundur që të tërheqë vijat kudo e kahdo, të cilat i ka në dhuntinë e shkrimit apo të vizatimit të vet. Kjo është hapësirë e vetme e kujtesës, letër e gatshme për shkrim.
Vijat e tërhjekura nga autori paraqet një udhëtim shpirtëror të krijuesit, të cilat e krijojnë një „Hapësirë të Bardhë“, të cilat e mbushin me „drama të shpirtit, drama të jetës“. Në faqen 9 na sqarohet më tutje, sikurse në faqet e tjera të këtij libri. Është faqja e bardhë, e cila fillon të shkruhet.
Derisa ta lexojmë tregimin e fundit, në faqen 129 dhe deri sa t’i kthehemi tregimit „Botologjia ime“, faqe 9, 10, e 11, nuk e kemi ende të qartë se kujt do t’ia lë këtë dhunti të shkrimit dhe çka është Botologjia. Ne e kemi të qartë se Batallogjia është kalkë e themeluar mbi fjalën „Batall“, njeriu që nuk punon mirë dhe të gjitha i prishë çka merrë në dorë; që nuk punon siç i ka hije njeriut; që shkatërron, në vend se të punojë. Ndërsa shkrimtari ynë, Prend Ndue Buzhala, e krijon „Botologjinë“, që është shkenca mbi bazën e botës ireale deri te bota reale, e cila ndërtohet prej fjalës „Botë“, dhe e cila i shërben njeriut të hidhet në të përtejshmen, në botët e tjera (faqe 11):
„… në Të Përtejmen, në Andejbotë, e të cilën më duhet ta sjell këtu, në Këndejbotë. Këtu, palë-palë, më vijnë komunikimet me Mbibotë, Nënbotë, Anashbotë. Me një fjalë, po më shfaqet e thurur një botologji e tërë.“ – thotë autori, në fund të këtij tregimi të shkurtë. Autori ynë nuk dëshiron t’ua kthejë krahët kulturës së tij dhe as kujtesës, me të cilën i kujton gjërat e vërteta, që në të tërën luftojnë për të mbetur si çështje të që duhet të jetë, pas asaj që është, në cilën prtoganonisti thotë:
„Rragata vazhdoi disa orë. S’isha i gatshëm të hiqja dorë nga identiteti i deritashëm, i sakrificave.“ (faqe 9).
Pra, këtu lidhet e tëra, nëpër rragatime të vazhdueshme, sepse ai e ka krijuar përvojen e mundshme të së vërtetës, me sakrificat e vazhdueshme të tij, me një identitet njerëzor të shkrimtarit. Kjo do të thotë pikësëpari moslejimi i të Keqes dhe të mos na kaplojë harresa. Në këtë tregim të shkurtër ndeshet prapë me Borimën, e cila është personazhi kundërshtar dhe i gjinisë tjetër, pa të cilin nuk bën. Ajo nxirret në kujtesë të shëndoshë të autorit nga fjalët „Borë-ime“; është borë e ftohtë, por edhe e bardhë, si fletët e tija; është pala tjetër e burrit, e cila edhe nuk të ngrohë, por pa te nuk bëhet. „Rezja që më ka hedhur në jetën time, është e pashuar“ , thotë rrëfimtari, në faqe 10.
Borima e nxit më tutje, nëpër rragata të shumta, në tri forma të saj (E para, e dyta dhe e treta, në faqe 10). Përderisa vizaton „hartën e lëvizjeve e të frymëmarrjes së Borimës…“ iu shfaq „një fletë digjitale“ (në fund të faqes 9). Ne, do të flasim kësaj radhe për fletën digitale, çka është ajo.
Në faqe 34 shkruhet për „kohën digjitale“. Në fjalorin e gjuhës shqipe, në internet, digjital thuhet për mbiemrin dhe për termin në teknikë, numerik e shifror, që parësisht është i kodifikuar, por do thotë edhe aparat digjital dhe orë digjitale, jo për fletën digitale dhe as për kohën digjitale. Mirëpo, kjo do tël thotë që shkrimi ka ekzistuar ç’prej se është shpikur: i bëtë në gur, pergamena, letrën fizike e deri te “letra diogjitale” e kompjuterit.
Më tutje, në rrëfimin „Loja e dikujt tjetër“, shfaqet një debatues kundërshtar, para kamerave dhe është personazh publik, thotë se „kombi është një marrëzi“, ndërsa e sotmja „është kohë digitale“ (faqe 34.). Kjo lojë quhet „digitale“ e flet para vajzave „sherrake“, me „hi-hi-hi…“. Kështu, antagonisti a personazhi kundërshtar i këtij rrëfimi i devalvon të gjitha të mirat tona kombëtare: kombin; marrëzitë tona; fenë; etj. Pra, është një lojë me të gjitha të vërtetat njerëzore.
E kam vërejtur ndonjëherë edhe nëpër tubimet tona publike dhe nuk kam përtuar t’ua them publikisht mendimin tim. Këtu, është një rrëfim apo një tregim. Digjitalizimi na shfaqet kudo në jetë, madje në poezitë e atyre që i shkruajnë direkt në telefon, pa e llogaritur se këto poezi janë rastësi, e po ta vodhi dikush telefonin, t’i vjedh edhe poezitë; madje të ç’njerëzon, po deshi. Ti nuk i ke askund të shtypura, nuk i ke më ashtu në mendjen tuaj, nuk i ke të nënvizuara apo të korrigjuara disa herë, deri në përfundim. Njeriu nuk është makinë teknike, por i gjallë! Truri është zhvendosur prej njeriut e në teknikë, por jo krejtësisht. Makina është njëfarë roboti, e nuk është NJERI! Këtu, njeriu i praptë është gënjeshtar. Ai, me demonët apo djajtë gënjen. E detyron njeriun të heqë dorë prej mendjes së tij dhe letrës, madje edhe prej kombit. Thotë se koha është digjitale, e nuk ka shpirt digjitalizimi. Është veti e teknikës së ftoftë. Teknika ka aftësi dirgjimi vetëm prej njeriut.
Në tregimin që e përmendëm, diskutuesi tjetër, me të cilin identifikohet edhe autori, rri pa fjalë deri në fund, prej gjërave më ç’njerëzore apo vajzave pa moral. Ai vetëm heshtte. Dikur, u detyrua që të shtojë:
„Po flas, ama vetëm po e vëzhgoj lojën. Edhe ti, edhe këto dy vajzat, edhe këta të rinjtë, po e luani lojen e dikujt tjetër. Edhe kamerat me mediat e tyre, i drejton një regjisor që nuk duket në skenë. Ai regjisor që nuk shihet askund, po iu drejton edhe ju. Unë nuk desha ta luaj këtë lojë, në të cilën jeni ju gjithnjë humbës. Thjesht, po vëzhgoja dhe po mësoj nga loja e tillë. Po më ndodh si te ajo thënia e një njeriu të menqur: ‘jeta është një lojë’. Njerëzit e lumtur janë lojtarët. Njerëzit e pakënaqur janë spektatorët. Cili do të dëshironit të jeni ju?“ (faqe 35).
Këtu, protagonsit, mbase edhe autori është shumë i pakënaqur, por edhe unë si lexues e interpetues tregimi. Regjisori i madh, që është në një vend, të cilin do ta kishte Fuqia Supreme, e është Kryedemoni, do ta prishë këtë dhunti, të cilin e ka dërguar Zoti i Madh përmes nënave të mira në këtë botë dhe do ta zëvendësojë njeriun pa komb e pa gjuhë, me aftësi digjitale, pra teknikë, të cilën njëherë e paguan. Asnjëherë tjetër ai nuk paguan. Për shembull: ai nuk paguan asgjë për shëndetin e njerëzve; për kulturën njerëzore; për gjuhën amëtare; për shtetin, atdheun e kombin e tij, etj. Pra, as pensione nuk jep për ta, e kjo është „koha digitale“.
Marrë në vetvete, teknikën, digitalizimin e mëtutjeshëm të saj e bëjnë një shtresë e vogël e njerëzimit, të cilët marrin shumë të holla; ata janë të kërkuar për investime; i kanë bankat nën ndikimin e tyre, etj. Janë thjeshtë biljonerë, multimiliarderë, etj. Kanë fituar kaq shumë të holla pa mund, sepse u klikon mendja dreçnisht e të hollat u bëhen sëmundje, i robërojnë, u futet djalli në gji, e nuk duan më shumë të japin dhe ato i monopolizojnë. Prandaj, atyre u nevojitet digjitalizimi, të paguajnë më pak rroga, pensione, mbajtjen gjallë të miliona qytetarëve të thjeshtë dhe gjeneratave, etj., e digitalizojnë kështu teknikën dhe e dirigjojnë me teknikë; e sa më pak njerëz, aq më pak të dalura. Kur shkruan me digjital e kur je pjesë e kohës digjitale, paditurisht i kursen ato që të duhen si njeri. P.sh.: letrën, kohën, prodhimet e tyre dhe shpërndarjen, nëpër pika të ndryshme të shitjes; reduktohen automatikisht punëtorët e këtyre njësive, të fabrikave e të shpërndarjes deri në shitje; dhe së bashku me këto reduktime, edhe pensionet e tyre! Etj.
Ky është problemi numër një që na ka përfshirë edhe ne, si një komb, me kombësi të padëshiruar, i mbetur në male e pa fuqi të vërtetë! Nuk po i përfshijmë në këtë shqyrtim tregimet: „Zemra e luftëtarit“; „Një kokë me dy fytyra“; „Dhurata e çlirimit Hyjnor“; „Dy tregime për dy përmasa të ekzistimit të qenies“; „Guri me alfabet të padeshifruar“; „Dëshmitari i trillit tënd të harlisur“; „Kur rrëfimi mbetet peng“ që shpërfaqin po këtë frymë; dhe po vazdojmë me lojën e letrës (Tregimi „Loja e jetës“, faqe 36), me letrën e bardhë, që aty po guzhmohet, apo në faqen 44, që autori apo personazhi i tregimit „Lulja çel në gur kujtimi“, lutet që ta gjejë ngushllimin, sepse çdo gjë na zhvlerësohet; në tregimin „Nuk guxoja të shikoja nga dritarja“, rruga shkon gjithnjë tërë lakadredha (faqe 57); apo në tregimin „Rruga e vështirë e kthimit në shtëpi“ (faqe 70-71), përsëri merret personazhi lirik me kotësitë e veta; ose në tregimin „Syri i trishtimit“ (faqe 75-76) u rreshtohet dhembjeve të botës së tij dhe vetmive të trishtimit. Kot e kemi bërë luftën: e kemi humbur ATDHEUN!
Tregimi „Loja e jetës“ është tregim i viteve të fundit. Të dy presonazhet lirike janë pa emra, janë si miq, e njëri duhet të jetë edhe autori. Në atë ngatërrim të hapësirës së bardhë të letrës përpiqej ta mbushte me hapat e Borimës, e cila është në botën tjetër, por ishte pjesë e Lojës së Jetës, të cilës, i dukej se hapëronte trotuarit me hapin e aromën e saj, e personazhit ia mbushte shpirtin me drithërima. Në fakt, në botën e provave, na sundon e padrejta! Pas tregimit „Loja e jetës“, do ta shqyrtojmë tregimin apo rrëfimin me tri pjesë „Kur vjen nga Tej-Fryma“: „1. Gjethja që nuk po binte“, titullin e saj e merr edhe pjesa e parë e librit; „2. Është një heshtje dashurie“ dhe „3. Kur shndërrohesh në enigmë“ (faqet 31-33), e cila është enigma e idhtë e jetës. Vetë titulli „Kur vjen Tej-Fryma“ është titull simbolik, i jetës së përtejme që ta jep frymën në këtë jetë, që ndihesh si gjallë mu në barkun e mëmës suaj, e vetëm përmes dashurisë, që ndihej si zjarr në zemra, e tani mjegulla e dendur i ka zënë shtigjet e dashurisë dhe zemra është e djegur tërësisht, pra ndjenjat e njeriut për këtë botë janë zhdukur, e titulli do të thotë shumëçka. Nuk është loja e seksit, por dashuria me zemër, pa syrin e pikëllimit, se në lojën pa shpirt është gjë e trishtë dhe të kapë dikur pikëllimi. Nga dega e lisit, që është edhe lisi i jetës, një gjeth nuk dëshironte të bie, e kjo është pjesa e dytë e domethënies së kësaj pjese. Ajo është ngjyrë rose, pra ngjyra e vërtetë dhe e bukur e dashurisë. Këtu është pellgu i nostalgjisë së vërtetë: „janë njerëzit që vijnë nga një humbëtirë dhe gjejnë strehim te përjetësia e jote.“ – thotë rrëfyesi në fund (faqe 31).
Është „një heshtje dashurie“ (Pjesa e dytë, faqe 32), siç ma narratori, „Edhe kur më nuk je në këtë botë, heshtje do të ketë.“ (po aty), pra do të jetë „prehje në qetësi“. Për fat të keq, i quajtën „varre dashurie“, na shprehet autori, në të cilën „varret u trazuan“, në këtë tregim të shkurtë.
„Këngët shprishen, u bënë lënsh, kakofoni, dhe morën emrat tuaj e u bënë më të bukura se kurrë. Erdhe nga tej-fryma dhe ne të gjallëve na shoqëron për ta gjetur dritën e kësaj bote. Endeshe nëpër errësirë. Nëpër qetësi trishtimi…“ – na shprehet qartësisht folësi narartiv. Fjalën „kakofon“, duhet ta vëmë në spikamë. „Kakë“ është jashtëqitja. Ironia vie këtu, si e padushme, e pa ndjeshme, deri në sarkazmë. Pra, kot themi se është prehë dashuria „në qetësi“, sepse është bërë qetësi trishtimi, ka humbur vlera e jetës sonë të përkohshme. Prandaj, vjen pjesa e tretë: „Kur shndërrohesh në enigmë“ (faqe 33). Cila është enigma e jonë? Kjo prozë lirike është e shkurtuar, me tri pjesët e këtushme. Është e shkruar si tregimet „me pak fjalë“. Prend Ndue Buzhala na pyet, se cilit po i dorëzohesh në këtë jetë?
Një pyetje shumë e madhe është kjo që na shtyn të mendojnë: cilit besim po i dorëzohemi? Profetëve të rrejshëm, që fare nuk ekzistojnë, vetëm nëpër besimet me mendime të dhunshme, me forcë, me lëvizje mekanike, që na kanë shndërruar në „kakafonë“, hiçgjë, pa dashuri e ndjenja? Po t‘i shikojmë vitet, cili vit është „00.00“, e të tjerat vite nuk luajnë rol e janë vite të mëtutjeshme. Ata që quanin veten „pejgamer“ janë të rrejshëm e nuk kanë mundësi të lëvizin vitet e njerëzimit, sado që të mundohen. Këtu ndahet parahistoria dhe historia e njerëzimit. Pra është fryma e vërtetë, një frymë parajsore, por ne jemi shndërruar në një enigmë të pashmangshme.
Tregimi apo rrëfimi „Kur vjen Tej-Fryma“ është mjaft i rëndësishëm. Ai u desh të analizohet dhe analizat e këtushme janë sipas radhës, në çështje të përgjithshme. Pra, prej të veçantës na nxirret e përgjithshmja.
3.Rruga e gjatë dhe e vëshirë për ta ruajtur të pashlyer dhe të pa shaktërruar atdheun tonë
Nuk e di në cilën pjesë të prozës së Prend Ndue Buzhalës do të ndalemi e të shqyrtojmë mirë persiatjet e autorit, kur na jep mesazhin e plotë të dhembjes së tij të veprës me tregime apo të rrëfimeve të shkurta „Një re pa atdhe“. Parasegjithash, do të ndalemi në „Rruga e vështirë e kthimit në shtëpi“ dhe „Gjarpri me diskun e Diellit“. Të gjitha këto rrëfime të shkurta të prozës janë lirike e të goditura simbolikisht. Ato na e nxjerrin rëndësinë e madhe të atdheut, të lirisë, të mbarësisë, të vëllazërisë, të dijes, të përparimit, të dashurisë prej vetes e të tjerët, etj., të cilat, në përgjithësi, i kemi braktisur, deri në lëshimin e shtëpisë apo të atdheut.
Artistikja na fillon që prej tregimit të parë, „Kur prindërit fluturojnë nëpër qiell“, me të tri pjesët: „1. Enigma e një fluturimi“; „2. Kur merr flakë kënga“; „3. Dhimbja e mendimeve“. Në të parën është aventura e dy personazheve, që është një dashuri e përkohshme, me pasoja të mëdha, sepse ata nuk jetojnë së bashku, dhe shumë njerëz të këtij populli i nxit djalli, duke shfrytëzuar ndjenjën e dashurisë së lindjes së tyre dhe pa e futur në shqyrtim aspak të dhënën morale të kësaj „dashuriçke“ të mundshme, sepse ata do të duhej të njohin një kohë të gjatë njëri-tjetrin me tre breza që përpara; farefisin e fisin, në të dy anët, sipas kanunit apo etnografisë shqiptare, e pastaj të lidhen me atë që e duan martesën. Këto, nuk pëlqehen te të rinjtë tanë dhe ata „dashurohen“ aty për aty, sa t‘i tërheqë syri e lakmia e bukurisë, me pasoja të mëdha në brezin e pasardhshëm. Në këtë tregim vajza nuk mund t’i njihte prindërit, ndonëse ata e vizitonin në strehimoren ku rritej, me gënjeshtra për prindërit, se gjoja po fluturonin nëpër qiell.
Enigma e kësaj jete nuk është një enigmë, por një gënjeshtër e hapur, lojë e djallit, me pasoja të brezave. Janë shkëputur të rinjët tanë nga rapsoditë tradicionale të ilirëve, të cilët këndonin së bashku me feniksët, e të cilët digjeshin nga flaka e ndjenjave të këngës.
„Kur kënga merrte zjarr për betejat epike, rapsodët shdërroheshin në feniksë, feniksët merrnin flakë dhe digjeshin“, – thotë autori, që simbolikisht zëvendësohet ajo lidhje magjike në mes të këngës dhe feniksit, i cili, si zog i shenjtë digjej përnjëherësh, kur merrte flakë nga ndjenjat (faqe 40).
„Kur ta shihni një zjarr nëpër horizonte, aty është shpirti feniks i një rapsodi të dikurshëm ilir.“ – shton në fund të pjesës 2, e njëjta faqe, „Kur merr flakë kënga“, në të cilën dëshiron t’ua përkujtojë edhe njëherë autori. Kjo është „Dhimbja e mendimeve“ (pjesa 3, faqe 41), kur një grua, një vajzë apo bijë, na i lexonte mendjet e njerëzve. Simbolika ndahet në tri pjesë të vogla: kur ajo fliste drejtpërdrejt me njerëzit; kur filluan të iknin prej saj dhe ajo u mbyll në vetmi, duke e quajtur prirjen e vet një mallkim, se ia dha asaj vetminë; njerëzit që filluan të vuajnë nga dhimbjet e ndryshme, pasi nuk ishte bota femërore e jona, prej të cilës edhe ne kemi lindur, t’ua thoshte që përpara. Numri tre është numër bazë, pas njëjshit, që është Hyji. Numrat e matematikës e shprehin domethënien e botës, sikur e shpreh edhe poezia. Që të dyjat shohin „përtej kodrës“, dhe i shprehin të vërtetat e jetës.
Na ndalin edhe dy tregime, njëri pas tjetrit: „Loti që shkëlqeu dhe iku në parajsë“ (faqe 42) dhe „Lulja çel në gur kujtimi“ (faqe 43-45), të cilat duhet të analizohen. Pa analizat e veçanta nuk është e mundshme të shkojmë më tutje, nëpër tregimet e kësaj vepre. Në të parën, na është loti, ai që shkëlqeu. Kur ke dhembje, kur bën një gabim, kur shkakton një dhembje të madhe apo në një dramë ose tragjedi, kur je vetë pasojë e kësaj katrahure; kur nuk ke mundësi që të korigjosh atë që e ka sjellur këtë çështje, si rezulat, etj., është loti. Por loti që shkëlqeu, është një thënie artistike, për të mundshmen provizore, përderisa ajo ik nga jeta. Pra, e harxhon kohën e të qenit në jetën e provave. E përfundon misionin e saj, „ik në parajsë“. Janë pesë mundësi të saj: lind një foshnje; syri i pa gjumë, që është i lidhur me lot; ngohtësia e dashurisë; sakrifica për të tjerët; dhe ikja në parajsë. Simbolika e lotit që njëherësh shkelqen e pastaj ik në parajsë, është simbolika e rilindjes sonë, e përtrirjes së brezave, që detyrën më të madhe të shtimit të jetës me dashuri, me lot e sakrifica, në të cilën thuhet e vërteta e jetës, e nuk e di apo nuk e shohim shtegëtimin e shpirtit, që thuhet ironikisht, „iku në parajsë“, sepse nuk dihet ku është parajsa, të cilën e idetifikojmë me altarin e shpirtave, në qiell.
Tregimi i dytë, „Lulja çel në gur kujtimi“, niset prej metaforës „gur kujtimi“, në të cilën lulja çel në kopshtin e blerimit. Këso metaforash të rralla na i stolisin të gjitha rrëfimet e kësaj vepre. Pse çelet kjo lule? Është Borima, një emër i krijuar nga respekti, nga dashuria, nga personaliteti i dikurshëm i saj, zonja tjetër e dhembjes, që nuk është më, që ka çelur si një lule në kujtesën e autorit, sepse pa te nuk jetohet e mezi i kalojnë ditët, kur ishte me te, si kundështare, por e bukur, që ia hijeshonte jetën dhe lirinë.
„I ngjanin lojës lozonjare të zogjëve, drithërimave të bukurisë së emocionit dhe haresë së përjetshme të blerimit. Vetmia e saj kishte gjetur çerdhen e vet te kopshti shumëngjyrësh e te blerimi mrekullibërës.“ – thotë autori, në këtë tregim, faqe 43. Dukej sikur zogjtë e ndalnin fluturimin dhe gjallesat e tjera e ndalnin të hanë gjërat që u duheshin, gjithashtu njerëzia absolutisht ndalej prej punës së vet, të ndëgjojë këngën e saj, sepse koha e saj ishte shkelur dhunshën nga dhunuesit e parë.
Borima thuhet se ishte dërguar prej Hyjit. Përshkrimi i saj bëhet artistikisht. Është personazh “pa të cilën nuk jetohet”– siç deklaron rrëfyesi. Është antitezë dhe tërheqëse. Është krijesë artistike e autorit.
Në faqen tjetër, vjen kthesa e madhe në këto dy jetët e saj, para lirisë dhe pas lirisë, që në disa tregime lirike është e gjallë dhe e pavdekshme, por këtë nuk na e thotë shprehimisht në veprat e tjera, në të cilat, krahas figurave artistike të fjalës së tij të shkruar, dalin edhe figurat të tjera të shprehjes, ndonjëherë revoltuese, ironisë, me thekse satirike apo satira nëpër tregime të shkurta. Herë-herë na dalin edhe figura të tjera të mendimit, p.sh:, na del antiteza, por këtu nuk kemi mundësi që të merremi eksluzivisht me këto gjëra të vlershme të krijimtarisë së tij. Janë disa mënyra tjera letrare të krijimtarisë, si metonimia; dhe kur e themi metoniminë, e kuptojmë se është përdorimi i figurshëm apo i emërtimit të një gjëje ose i një dukurie me një tjetër, nga ajo që është dhënë nëpërmjet të një krahasimi e në mes të lidhjeve shkak-pasojë apo konkret-abstrakt. Metonimia është fjalë apo shprehje e përdorur në këtë kuptim. Ajo është figurë e ndërtuar në këtë mënyrë.
Në këtë tregim të shkurtër evitohet historia e dy personazheve, por ato na kuptohen alegorikisht. Ata u ndanë nga dhuna e atëhershme në atdheun e tyre. Në këtë tregim apo rrëfim përshkruhet largimi i personazhit kryesor lirik në mërgatë dhe lënia e Borimës në vendin e saj. Kujtimi rrjedh nëpër vite. Kënga e saj u vesh nga petkat e pikëllimit, „me trishtim e mallëngjim“ (faqe 44), apo siç na thotë autori, po aty, në njëjtën faqe:
„Aty, në atë hapësirë letre (është Letra e Bardhë, që përpiqet për ta gjetur ngushëllimin e tij, sepse ua kam thënë këtë, që më parë!), ku skalisja vargje e rrëfime, vërejta dy pika loti, njëri ishte lot hareje (sepse ai kishte shpëtuar nga vdekja, nga asgjësimi i dhunës!) e tjetri lot pikëllimi (për jetën e ndarë, në dashuri thellë për tjetrën, për Borimën, dhe ajo po vuante për bashkëshortin e saj, ndërsa bashkëshorti po vuante për jetën e saj nën dhunë, për jetën ndër paralele të kujtimeve të trishta, ndërsa Borima kishte mbetur nën dhunën e patjetërsuar të okupatorëve!). U vizatuan, këto dy pika loti, në formë zemre që pikonin në drejtime të ndryshme. Aty, ende ëndërrat thurin dëshira si në Fletore të Vizatimit. Një laps diellor e një konak.“
Përshkruhen artistikisht disa periudha kohore (para, gjatë dhe pas luftës) në disa realitete të ndryshme, shkurt e me figura të shprehjes. Njëra ndër to, e përdor metoniminë, madje edhe antitezën, në kuptimin e parë, e cila është kundërvënia e dy mundësive të të shkruarit për t’i dhënë forcë shprehjes, e cila përdoret shumë herë në krijimtarinë e tij. Na përshkruhet indirekt jeta e Borimës me „dy pika loti“, që „ligjëronin pa asnjë germë. Njëri sikur thoshte se këngët e Borimës ishin Këngë e Pafajësisë.“ (Faqet 44-45) Ajo nuk mund të këndonte më, kur gjithçka u dogj dhe lëshonte „erë shkrumbi e shkretëtire“ (faqe 45), pra luftonte vetëm me pikëllimin e saj:
„Varri i Atdheut më përshëndeste (shikoni si trajtohet Atdheu, si një njeri, që varroset!), si një varr i martirit me bënte me dorë. Lulet e koptshtit (në të cilin qëndronte Borima!) çelën në gurë kujtimi.“ (Faqe 45.)
Loti është shprehje e dhembjes, e pafajësisë, e padrejtësisë, e dashurisë së përjetshme, etj. Në tregimin e dytë, është lot i pikëllimit. Ndërsa në tregimin e parë është lot i përjetshëm, i vdekjes për ate që e duam dhe na ka shkuar përgjithonë nga jeta, kur i themi ironikisht se ka „ikur në parajsë“.
Ai që ka lëshuar njëherë dheun e atit, atdheun, vendin, vendlindjen e tij e nëpër tërë mërgatë, adoptohet emocionalisht me ndjenjen e braktisjes, jo të shpejtë, por gradualisht. E mban në kujtesë dhunuesin, okupatorin, me të gjitha të ligat e format e dhunës, deri te mbytja, zhdukja e tij. Nga të ligat e dhunës, personazhi lirik nuk dëshiron të kthehet në atdhe, në shtëpi të tyre, edhe nëse është hequr armiku, por i ka lënë kopilat e tyre; ata që të heqin nga atdheu, kur nuk mund të të zhdukin, sepse ke dalur në mërgatë, në tretdhé, por pjesa tjetër janë futur pa vetëdije në shpërfilljen e kombit dhe okupatori i ka lënë djemtë e vet, djemtë e djallit, që ta trashëgojnë atë, e cila nuk është prej Atit. Armiku ynë, lanet paçtë, e përdor gjininë tjetër, gjininë femërore. Gjithsesi „shtëpia“ e mërgimtarëve, që e kanë braktisur djemtë e vërtetë, po e themi se „është mbushur me djaj“, e cila, në një formë, e kanë „mbjelljen me dhunë“, pra mbjelljen e të ligës, e cila, nuk zhduket me sot. Ajo mbetet aty, ndër breza të tërë. Okuptorët e kanë pasur për qëllim edhe këtë çështje „të mbjellim lojën e dashurisë“ së një çasti, pa ndenja, jo të vërtetë, si në tregimin paraprak. Ata janë „regjisori“, planifikuesi, që vajzat e lazdruara i mësojnë të luajnë me njerëzit, pasi këtë e kanë mësuar që më parë, madje edhe atë lojë që bëjnë në emisionet e sotme „përpara kamerave“.
Këtu është këputur filli. Janë rrotulluar kahjet. Dje, i kemi kundërshtuar sjelljet e armiqve. Sot, i përsëritim sjelljet e armikut dhe na duket mirë kjo gjë. Disa, kanë mërguar, edhe larg, siç thuhet “tek bren miza hekur”, e disa kanë vdekur. Të mbeturit gjallë dhe të rinjët kanë mbetur si një rê, pa atdhé, pa edukatë, me imitime, me të huajat (Titulli i veprës së këtushme!).
Duhet të themi se shkrimtari ynë i respektuar, Prend Ndue Buzhala, të gjitha këto vepra, në prozë e poezi, na i ka skalitur si ilir i një iliri, madje edhe të shenjtë, kur u desh që ne të analizojmë nën spektrin e besimit, pa marrë para syve spektrat fetare. Ai është ilir „den-baba-den“, siç i thonë një fjale të zhargonit popullor. Realiteti nëpër këto tregime është i hidhur.
Në tregimin e parë, me gënjeshtra fluturonin prindërit nëpër qiell, sepse e kanë kopjuar pa dije ndjenjën e seksit, si okuptorët, jo prej zemrës së tyre, por prej çastit të shfrimit. Koka e madhe nuk startohet, por koka e vogël startohet, pa e njerrë si taban zemrën e dashurisë. Çasti nuk është shfrim i dashurisë së vërtetë dhe enigma na e nxjerr të vërtetën e këtij shkrimi: armiqtë tanë e kanë gënjeshtrën si metodë, që është prova e vetme e dhjetë provave të së keqes. Kur gënjen, i bënë të gjitha të ligat, të cilat na përmbledhen nëpër 10 pika të feve, për ta bindur njeriun e zakonshëm të kësaj bote. Kur gënjen, e lakon rrugën e drejtë, bëhesh me djajtë, me demonët. Nëse e lakon rrugën, nuk është më rruga e drejtë, por e shtrembët. Hyji, Zoti i Madh, ta kthen kurrizin. Mund t’i bësh edhe të tjerat.
Ironia na shoqëron që nga fillimi, në mënyrë të padukshme, por edhe në tregimin me tri pjesë, nga tri temat e ndryshme, për zhdukjen e rapsodëve ilirë, kur merrte flakë kënga, fenikasit digjeshin nga dhembja e tyre artistike. Fenikasit e ndjenin aq thellë këgën ilire, aq sa na i përpin zhdukja.
Kjo gjë është relative, por e demonstruesve, bijtë e të cilëve demostrativisht tingëllojnë si një ironi e thellë, edhe me nota të sarkazmës.
Ne po e marrim këtu një tregim tjetër, „Sfinksi dhe e vërteta/Tregim i tretë me pak fjalë për të vërtetën)“. Ka një përshkrim artistik, i cili shprehet në fillim alegorikisht për të vërtetën dhe të pavërtetën, si dy motra, por nuk janë prej të njëjtëve prindër. Është personazhi lirik ai që rrëfen. Ai niset për dy motra, që janë diametrialisht të kundërta dhe shpirtërisht kundërshtare, me qëllime të spikatura, në luftë të papajtueshme. Personazhi lirik u detyrua që të tërhiqet mënjanë në këtë rrëfim, që fillon pjesa qendrore:
„Personazhi i këtij tregimi (është rrëfim nga dy personazhe, që rrëfen në vetën e parë, i cili idetifikohet me autorin apo është në anën e tij!) u struk në një qoshe me Të Vërtetën e Tij. Të Vërtetën e Përgjakur. Të mbushur me hije misteri. Kur dëshironte të dilte në sipërfaqe, t’u rrëfente të njohurve e të panjohurve, thoshte me vete:
-Këta nuk janë të denjë as ta dëgjojnë e as ta shohim Të Vërtetën. Nuk e shijojnë bukurinë e saj. Të pamohueshmes ia kthejnë shpinën. Realitetin nuk duan ta shohin në sy. Gjërat i shohin shtrembër… E Vërteta është vetë e drejta, është etika, është rruga që çon nga e mira… Mbasi kështu nuk duan, le të mbyten në batakun e gënjeshtrës.“ (Faqet 48-49.)
Këtu përplaset realiteti dhe irealiteti dhe ky është sfinksi i të vërtetës laike. Sfinksi na i ruan të vërtetat më të mëdha. Ne e dimë cila është e pavërteta, gënjeshtra klluqe, që pshtjellohet në njëmijë forma si „e vërtetë“.
E vërteta është një pjesë e të vërtetës absolute. Atë e thotë vetëm HYJI, në Qiell, mbi botën. Paskajmëria themi se „shihet“, por është biliona vjet drite e larguar nga ne. Të vërtetën absolute askush nuk mund ta thotë në këtë botë të rrejshme. Këtu sundon „E Pa Vërteta“, pra gënjeshtra.
Secila duket si një pjesë e vogël e të së vërtetës, që e mendojmë dhe e themi të gjithë njerëzit, por e vërteta absolute nuk mund të kapet e të flitet, sepse jeni qenie të kësaj bote, të mbuluar me faje, gabime të njeriut. Vetëdija njerëzore dhe e tokës nuk e arrinë,e nuk mund ta thotë të vërtetën absolute. Atë e thotë vetëm Shenjtëria e Lartë, e jo njerëzit. Kur flasim për një gjë, e themi të vërtetën e njëanshme, e cila niset prej njeriut. Lidhemi me botën tonë e harrojmë botët e tjera, pra botën e përtejshme.
„Te sfinksi pa diçka tjetër: qenien që ha koka njerëzish. Herën tjetër qenien që po e mbronte nga dashamirësit, por që po e torturonte me pyetjet më të vështira për jetën e njeriut…“, – thotë autori, në faqen 49-50.
Ky është rrotullimi i të vërtetës, si në sfinks, ku mbahet sekreti. Çdo gjë na duket si e vërteta, por ajo është vetëm një e vërtetë personale, e thënë nga një njeri i dijshëm apo i padijshëm, që mbledhin rreth vetes ata njerëz që e aprovojnë; e vërtetë e përkohshme, që vlen për një periudhë kohore; e tjetërsuar, në etepa, nëpër shtete apo nëpër gjuhë; diku një „gjëegjesë“, siç thotë autori Prend Ndue Buzhala, në faqen 51, i njeriut të vdekshëm. Kur na vdes njeriu, na vdes së bashku me te edhe një pjesë të së vërtetës së tij. Ky është fakt!
Në tregimin pasardhës, „Perëndesha e rrugës së gjatë/Tregim i katërt me pak fjalë për të vërteten“, na i thotë edhe disa shtresa apo nënshtresa të gënjeshtrës, duke bërë provë me fjalë të shkruara artistikisht. Personazhi i këtij tregimi ndodhet në një maratonë, i cili është një maratonist i jetës, që me të vërtetë po vraponte, por natyrisht rolin e arbitrit e luante Gënjeshtra dhe ky është fakt i dytë i këtij tregimi të shkurtër.
Thënë më shkurtimisht, vrapuesi, maratonisti i kësaj loje, ku arbitrin e bënte Gënjeshtra, ishte E Vërteta, që vraponte drejt, e ky ishte Dilushi, me emër simbolik, në „rrugëtim të stërlodhjes“, „një shteg i gjatë e i pafund“, i cili e kishte me vete „Perëndeshën e Rrugës së Gjatë“, po rregullat e këtij vrapimi i mbante Gënjeshtra. Masa është ajo që e pret cakun. Një person që përpiqet ta ftojë që të pushojë, është personazhi i tretë.
„-E humbe këtë betejë, kësaj radhe, Dilush i shkretë – më bërtiste në vesh Gënjeshtra (që është personazhi i dytë!). Po harronte se ritmin e ecjes, lëvizjes dhe ritmit, e caktoja vetë.“ – pohonte ndër të tjera, anën e të cilit e mbante edhe autori i kësaj vepre, faqe 52.
E Pavërteta, Gënjeshtra, përhapte gjithfarë fjalësh për vrapuesin e denjë dhe e përdorte masën për qëllimet e ulta të saj, pastaj personin e dytë. Këtu na dalin disa gjëra: E Drejta, që na është shumë e mundimshme, por është me të vërtetën, të cilën autori e personifikon në „Perëndeshën e Rrugës së Gjatë“; E Padrejta, Gënjeshtra, që është e veshur si mbretëreshë, por është zonja e mashtrimit, shtrembërimit dhe e trillimit; djaloshi që vrapon për të drejtën deri në fund, të cilën e quajnë Dilushi, që është E Vërteta. Ka edhe të tjerë, prej të cilëve dallohet „Maratonisti i Ri“, që është Ndërgjegjja apo „Zëri i të vërtetës“. Ai i thotë: besoji vetvetes. Një personazh i pestë, që ka vdekur tani, ai është Maestro, i cili na del në këte rrëfim me fjalët stimuluese: „Ke ende shumë forca të pazbuluara brenda vetes!“ (Faqe 54.) Ky është fakti i tretë dhe kryesor: nuk duhet të dorëzohemi para gënjeshtrës!
Për të mos u shkëputur nga faqja 54, Dilushi, që është emër simbolik, i ndërtuar prej dy pjesëve, „DI“, të lidhur me „l“ me fjalën e dytë „Dikush“, prej të cilës mbetet „USH“, vraponte kur ishte më së vështiri dhe „E Vështira shndërrohej në një urdhër të brendshën“, i cili thotë se Hyji ishte AI që ia fali këtë dhunti, lëvizjen e vrapimin, e cila nuk ishte asnjëherë me të ndalura.
„Ashtu si mbetet përherë i përjetshëm dhe i ri shpirti i fëmijës, me të vërtetat e jetës…“ – thuhet në fund të këtij tregimi të katërt, faqe 55.
Cila është „E Vërteta e Jetës“? Ajo mbetet e përhershme! Vrapimi pas të vërtetës është një dhunti e Hyjit. Ajo është e vështirë sa nuk ka më tepër, që do të jetë në jetën tonë e të botës së provave tona; nuk duhet ta lëmë vrapin tonë për të drejtën në këtë jetë, edhe nëse na ligështon ndonjëherë dhembja; kjo dhunti na është e dhënë në këtë jetë; është ndjekja e të vërtetës sonë deri në të vërtetën kryesore dhe të pamohuar.
Kur thuhet se „është shpirti i fëmijës“, dihet se fëmija është i shenjtë, deri sa të mbulohet nga të pavërtetat, gënjështrat, “sherri i djallit”. Po e themi se pjesa dërmuese e fëmijve kur lindin, lindin me vaj. Pra, vjen në këtë jetë dhe e di se si është ajo. Është shumë e vështirë të vijë nga ajo botë në këtë botë, prej nënës së tij. Ai është prore i shenjtë deri sa të rritet apo të mbulohet nga e pavërteta, nga sherri, nga gënjeshtrat, nga demonët.
Po i kapërcejmë disa tregime, sepse edhe ato kanë pjesë të vertetës apo të së pavërtetës së kësaj bote, konkretisht yllire, ilire e ar-bane (albane), si p.sh. „Nuk guxoja të shikoja nga dritarja“; „Po shikoja me sytë e lumit“; „Ahasver i dënuar“; „Tri balada nga Kosova me yje të bukur“; „Rrëfime për shtegun e ngushtë“; dhe po ndalemi te tregimet „Rruga deri në fund të botës“ dhe „Rruga e vështirë e kthimit në shtëpi“, që na e mbyllin këtë pjesë. Këtu, në studimin tonë, mbetet diçka pa u thënë. Megjithate, po i sillemi rrotull.
Në këto dy tregime shtrohet problemi kryesor i botës me qeniet njerëzore e në radhë të parë të qenies sonë, të shkruara nga këndi i veçantë i rrëfimit. Në tregimin e parë është lëshimi i Atdheut. Rruga për lëshimin e Atdheut është deri në fundin e fundit të botës, me të cilën jam marrë me të gjithë krijimtarinë dhe jetën time, madje edhe të fëmijve pa atdhe, e ky tregim më flet nga një kënd i veçantë. Problemi i lëshimit të Atdheut është problem kyq, që ndërlidhet në mija forma të vështrimit. Po i ndërlidhem këtij rrëfimi.
Tregimi „Ruga deri në fund të botës“ është zhgënjimi i thellë dhe ironia e jetës sonë. Ndahet në tri pjesë, e para na i ka dy rrjeshta e nuk numrohet, ndërsa pjesët 1 e 2 janë dy pjesët e numëruara, dy aspekte të këtij udhëtimi, që parapinë tregimin tjetër, „Rruga e vështirë e kthimit në shtëpi“.
Nuk po e trajtojmë problematikën e emigrimit, e është thënë në njëmijë forma të shqyrtimit, njëri ndër këto probleme është gjeneza e problemit, i cili është në ADN tonë, që prej Odiseut apo Udhësit të botës; të dy pjesët e këtij rrëfimi janë dy emigrime, në veten e parë, të të njëjtit njeri, dje fëmijë me familjen e tij, dhe nën 2, më vonë si i madh, që për së dyti e sheh rrugën për në mërgim. Në pjesën e parë vdes gjyshi i tij, në pikën e fundit të braktisjes së vendit të vet, pra vdes i lumtur brenda Atdheut, të cilin nuk dëshiron ta braktisë vendin e tij, përkundër problemeve të okuptarëve të tmerrshëm, të cilët e synojnë prore këtë emigrim të tyre, nëse nuk mund t‘i asgjësojnë, e pyetja e parë që nuk trajtohet me këtë tregim dhe nuk është për shkaqet kryesore për të cilat armiku i tij do t’a largojë nga ky vend, ta heqë qafe në një fomë të ekzistencës së tij, në atë vend, që dihet se është i pasur me minerale, por me njerëz të vuajtur e varfëri të skajshme të robërisë.
Autori është emocionalisht i lidhur me personazhin kryesor, pa marrë parasysh se ku distancohet me te: atë që emigron. Jeta e tyre e përkohshme është „një rê pa atdhe“, pa vendin e tij, që prej fëmijërisë, e cila është në këtë flurim, pa atdhe, „deri në fund të botës“, pa vend të pacaktuar.
„Sa pikëllohem se po i lëmë shtëpitë e vetmuara, po aq sa gëzoheshim, sidomos ne fëmijët, se do të shohim vende të reja, se është dikush që do të na presë.“ – rrëfen në pjesën e parë, personazhi kryesor (faqe 67).
Përkundër fëmijës-peronazh, që rrëfen prej pozitës së parë si fëmijë, vjen zhgënjimi i thellë i gjyshit:
„Në fund të botës po shkojmë! Në fund atje ka vetëm përbindsha, përgjigjej gjyshi, tejet i mërzitur, sikur të tregonte ndonjë përrallë reale…“, – është para rrotullimit të shtjellimit të këtij rrëfimi, me mendimet se do të kishte edhe „njerëz të mirë që do të kujdesen për ne“ (faqe 68), sepse gjyshi vdiq dhe po varrosej diku benda kufirit me ngushllimet e fjalët e atyre „pro“, të cilët po i largohen atdheut të vet, të cilat ishin njëfarë rrugëdalje, sepse ishin gjallë e po dilnin nga katrahura e madhe e në katrahurë. Masa ishte e paidentifikuar, ajo fliste kolektivisht. Aty ishte nëna e tij, por edhe „një plak“, personazhi i tretë, i cili e përfundon këtë pjesë, me fjalën e tij kulminante të zemrimit, se „shqipja flitet aty ku gjendet fundi i gjithçkaje“.
Sado që kjo frazë përmbledhëse e gjuhësisë shqipe i lë diskutimet tona në pakufi, duhet që të shtojmë se gjithçka që vjen për ta shtypur gjuhën e parë dhe gjuhën-nënë të të gjitha gjuhëve konvertuale e konceptuale (i analizojnë origjinën e fjalëve nga konceptet, nga rrënjet, e këto janë kundër etimologjisë së vërtetë të shqipes, e cila i ka krijuar rrënjët e fjalëve të botës dhe ato mund të deshifrohen!), na dëshmon se jemi tani në fundin e gjithçkafes. Forca dhunuese është e koncentruar në bazën e gjuhës shqipe, sepse ajo është baza e gjuhëve të tjera, prej të cilave kanë lindur të gjitha gjuhët.
Por po i kthehemi edhe njëherë rrëfimit tonë. Në pjesën e dytë merret prapë rruga për në mërgim, rruga „në pus të pafund“. Personazhi kryesor është i rritur e „kanë kaluar më shumë se njëzet vjet“ (po aty, faqe 68). Kjo gjë nuk i zgjonë kërshëri askujt, e emigrimi i ka mbetur në kujtesë gjithnjë, sepse guri që nxirret nga vendi i tij, i ka përherë rrotullimet e veta nëpër vise të tjera, deri sa të mund t’ia lejojë një vend tjetër ta pranojë si të veten, sa t’i dalë bari rreth vetes, pra të jetë vendas, e kjo gjë dikur ishte shumë e vështirë për tre breza, ndërsa i katërti brez nuk mund të konsiderohej si i tillë.
Ajo që të bie në sy, në faqen 69, është vështirësia e personazhit lirik të këtij rrëfimi, kthimin e tij nga parakoha gjatë luftës, janë humnerat e tij të moskthimit. Është anthi përhershëm i shtëpisë së vet:
„Ato humnera gjenden përnjëmend në fund të botës. Një parajsë që i ngjet ferrit. Është si një betim për moskthim të përhershëm.“ ( Faqe 69.)
Kjo është pika dy, me ankthin e fëmijërisë, që sikur ia ndal kudoherën, frymëmarrjen e lirë, deri në djersë. Nuk ka qenë dashur që ta lëshojë vendin e vet, edhe pse ka qenë fëmijë, se Fuqia Superiore ka dashur që të rritet në atë dhé të lindjes, jo në mërgatë, që i ngjan katrahurës tjetër dhe zemra e tij ishte një minë e kurdisur, që të eksplodojë kudo që jetë ai.
„Zemra-minë do të më vrasë e sikur më kërcënon: s’do të të lë gjallë, përderisa e more rrugën deri në fund të botës! Ishte një zë i njohur kërcënues, gjithë zemrim!“ – e thënë po aty, që është pika tre e gjendjes psikofizike.
Problemi është këtu, sepse mina i është kurdisur që në fëmijërinë e dhënë me ndërdijen dhe personalitetin e tij, që e përcjell tërë jetën, kudo që të jetë ai, pra emocionalo-psikologjike dhe pika e parë është në përfundim: ironia, kur detyrohet t’i shikojë yjet, qiellin e lartë, atje ku ndodhet universi.
„Një yll lëvizi dhe ma vizatoi një rrugë me dritën e tij.“ – thuhet në fund.
Rruga e tij është pafundësia. Askund nuk mund ta zë një vend të tij, sepse e ka minën përbrenda vetes, jo në atdheun që është në duar të armiqve, që ta shpopullojnë edhe më tutje e ta grabisin jetën, me shtëpi e katandi. Guri është i krijuar në vendin e vet, e tani vazhdojnë rrotullimet deri në pafundësi e që përpiqet të zë një vend në tokë, por nuk e lë të qetë forca e lëvizjeve të qenies së tronditur. Ai do të rrotullohet përgjithmonë.
Në rrëfimin tjetër, „Rruga e kthimit në shtëpi“, na trajtohen edhe njëherë në dy faqe rragatat e kotësitë mbi Fletën e Bardhë, për të cilat kemi folur më parë, pa e rrokur temën e këtij rrëfimi. Edhe ky, si të gjitha rrëfimet, janë shkruar në vetën e parë, që janë të krijuara nga autori. Personazhi është lirik, pa e cekur se cili është ai që rrëfen, pra rrëfyesi. Ai quhet këtu autor i hipotikuar (apo i hipotetikuar), që i drejtohet Letrës së Bardhë, të cilën e konsiston një laborator krijues e hiçgjë apo e bisedimit me vetveten, me të cilën ai, autori i dyzuar, autori i hipotizuar, dëshiron të diskutojë me te, sepse janë sprovat e shkrimit mjaft të vështira për te. E Fleta e Bardhë e quan „njeri i dyshimeve“ ( faqe 70), dhe kjo gjë është njëherë e tëra.
Këtu mbaron pjesa e parë, që nuk është ndarë, por momenti psikologjik e emocional i personalitetit të tij fillojnë hapin e dytë. Është anitetezë e shkrimit të personazhit në letrën e pashkruar. Në realitet, kjo është „rruga e vështirë“ e kthimi të tij në atdhe, në vendlindje, nga tretdheu i tij, në vendin e tij, dikur të ruajtur, të mbrojtur, tuajin, tani të mbetur pa ty, që është një vend i njohur i mineraleve dhe i xeheve, si urani, ari, argjendi, boksiti, etj., mjaft të vlershme, sepse të mërguarit i ka dërguar me dhunë Kryedemoni, për të zotëruar vendin e caktuar prej Zotit të Madh: alternativa nga brendia e tokës kundër anës pozitive, nga Qielli. Kjo ishte me të vërtetë „parabolike“, e „alter egos“, „nga Letra e Bardhë“, „nga hapësirat e padallueshme të ekzistimit“. (Faqe 71.) Në këtë faqe, personazhi lirik quhet eternal.
Paraprakisht është quajtur i hipotizuar dhe i dyzuar apo i dyshimeve. Tani u bë eternal, me të cilën po diskutonte edhe Vija Parabolike. Pra, këto vija na janë inteligjencë artistike e personalitetit që nuk i ndahej as në rrugën për në shtëpi, dhe këto paraqesin vijen e fundit të kthimit në atdhe, në të cilën ishin zhdukur miqësitë e tija për njerëzit dhe të njerëzve për te. Ishte bërë „dramë e dyshimeve“, vërtetësia e viteve apo e shekullit qenë zhdukur, qenë ndryshuar. E pavërteta po fliste me gjuhën e stërholluar nëpër gënjeshtra, e cila nuk e njihte të vërtetën, dhe as personalitetin e këtij rrëfimi.
Kjo është rruga më e vështirë, për ta ruajtur të pashlyer atdheun.
4.Humbje e antikitetit dhe mospërjetësimi i plotë i Ilirisë apo paqartësia e kohës sonë
Përkudër këtyre gjërave që u thanë në tri pjesët e këtij studimi, na vinë në kujtesën shqyrtuese paqartësitë e kohës sonë, të dhëna nga shkrimtari ynë Prend Ndue Buzhala, e cila na përplas që nga antikiteti i ndjenjës së Ilirisë dhe jetës së vërtetë të Dardanisë, nëpër kthesat e papritura të jetës sonë, të cilat na i vëren autori i kësaj përmbledhje të rrëfimeve „dhimbjet e botës“, të dhëna me „sytë e trishtimit“, që nga tregimi parë, „Syri i trishtimit“ (faqe 75), i ciklit të tretë „Gjarpëri në diskun e Diellit“, e deri në rrëfimin e shkurtë alegorik, „Rrëfimi i shkruar me pika gjaku“ (faqe 129), të cilin do ta shqyrtojmë në fund të këtij studimi, ciklin e katërt, „Duke pritur në bregun e jetës“, nëpër të cilat na jepet parabolla e zhgënjimit. Bota është mbushur me djaj më të ligë. Iliriani antik nuk është sot, nuk është më ai „i shpërfilluri“ modern. Shkrimtari ynë na përplaset prej cepave të rrëfimeve të së kaluarës së kujtesës ilirike në rrëfimet e veta artistike mbi fletën e bardhë e të trishtë dhe deri në rrëfimin e përsëritur të të njëtit tregim, nga faqja 39, por që e mban titullin e ri. Këtë titull e merr edhe cikli i tretë, si nëtitull të saj.
Në rrëfimin „Syri i trishtimit“, nuk po i themi ato që i kemi shqyrtuar më parë, por po përpiqemi që ta shqyrtojnë të vërtetën e dyzuar, madje kur e mbërrin kulmin e pjekurisë së moshës së tij, e ndonjëherë i duket vetvetja tjetër nga ajo që është, duke i përmballuar të gjitha vështirësitë, dhembjet, fatkeqësitë e shumta të së ligës së përgjithshme e deri në ato personale, vetminë dhe trishtimin. I ngjallet përherë e kaluara nga ajo që e mendon autori e ndonjëherë i tipizon ato në të ligat, që do të mund t’i thoshte njeriu më estrem për veten e tij, të cilat na personifikohen këtu me Borimën, si kundërshtare e ekstremit të tij (faqe 76), siç ia hedhë ajo, „një tjetër fytyrë për publikun e një tjetër për vetvete“.
Ky është i vetmi „trishtin“ që ai e tipizon, ndonëse Borima nuk është më „me të gjallët“, i flet “përmes Letrës“. Fleta e Bardhë rrëfen ato që i mendon autori të na thotë dhe ia lë lexuesit, ndonëse do të vijë dita kur nuk do të jetë autori midis nesh, por do na të flasim këto rrëfime me lexuesit e të ardhmes. Kjo gjë na është kundërshtia e vërtetë e jetës. I vdekuri ik, gjurmët mbesin.
„Është Syri i trishtimit që sheh, që shënon e regjistron gjithçka”, – na rrëfen me dorën e vet shkrimtari në fund të faqes 76.
Nuk po ndalemi në tregimet e shkurta „Tre të urtët“; „Puthja e lavdisë“; „Shpirti me lule“; „Njeriu pa moshë“; „Qerrja e Shenjtorit“, i cili është jo vetëm i dhimbshëm deri në pakufi, por na i kujton pafatësitë tona nga fëmijët të cilët nuk kanë fat, prindërit që janë ndarë, e ndonjë të shoqëron deri në fund të jetës me fatkeqësitë e padashura nga brezat e së ardhmes; e cila është e tyre, por edhe e jotja, e të tjerëve për rreth teje dhe autorit, „të vajtojë në heshtje…“ të shërojë „plagët e kësaj toke…“ (faqe 89). Po ndalemi në tri tregime, „Një re pa atdhe“, i cili është i mirë dhe i dhimbshën (faqe 84-85), „Jetë e pakufishme“ dhe tregimin „Shpirti i Shkronjës së Kolegjit Antik të Ilirisë“ (faqe 92-93), edhe pse mjaft të tjera, që e zgjojnë kurreshtjen tonë.
Tregimi i parë ma kujton jetën time. Fillimi i tij ndahet në tri pjesë dhe më rrjedhin lotët, kur ta lexoj edhe njëherë këtë rrëfim të shkurtë. Pjesa e parë e veprimit e ka një rrjesht, e cila nuk ndahet me numër, por me një kohë të së veçantës: e kaluara e plotë. Personazhi lirik nuk e ka asnjë të vetin në këtë botë, pra që do t’a ngushëllonin ate, që janë pjesë e të njëjtit mendim. Ndërsa e dyta, e kaluara e afërt, është me një rresht të shkurt: “Mori botën në sy.”. E treta, e rekapitullon identitetin e të kaluarës dhe e merr me vete, nëpër botë. Edhe unë e kam marre botën në sy, kur nuk më mbeti asnjë gjë që do të më ngjante, me veprimet e mia e kundër shtetit „jugo-sllav“ apo e ngritjes lart ndër mendime të zgjedhura, por masa atëbotë nuk i merrte si mendime të veta, sepse duhet të kthehej kundër politikës antikombëtare. Ato kanë mbetur aktuale, edhe pse është copëzuar ndarja administative e tokës sonë, por jo „liria“ e vërtetë e tyre dhe bashkimi kombëtar.
Shamia e kujtimit të nënës, plisi i bardhë i paraardhësve tanë dhe lapsi e letra, që janë më të rëndat që na i ka dhënë Fuqia Tejnatyrore për të ardhur në këtë botë, që kur të rritemi ne t’a përcjellim kudo të dhunshmën, jo-njerëzoren, antikombëtaren, kundër lirisë së shenjtë, në të gjitha viset e këtij dheu, pa vendlindje, pa shtet, një „re që shtegtonte e shprishet në qiellin e paanë“ (fundi i faqes 84), janë të shënjtat që na përcjellin në jetë.
Bëhemi si „një rreze që lind e humb e askush më s’e sheh“ (faqe 85). Ajo duket një „shkrirje e resë në shtegtim rrezesh, është bukuri e parrëfyer“ (po aty), pra kjo duket si reja pa atdhe.
Këtë titull e mbanë tërë përmbledhja me tregime. Në fakt, indirekt, është e tërë krijimtaria e shkrimtarit Prend Ndue Buzhala dhe e qindra të tjerëve, të cilët janë të shpërndarë nëpër botë. Jetojmë nën një rê, a pa atdhé. Është dhuntia e shkrimit të së vërtetës, e hidhur, e trishtë, e pakëndshme dhe me të ligat, provat, të cilat na e rëndojnë edhe më shumë jetën tonë.
Në tregimin tjetër „Jetë e pakufishme“, faqe 90-91, personazhi lirik e kalon shkollën e ekzistencës dhe do ta thotë të vërtetën për kohën e kaluar, pasi i ka kaluar vitet e tij të përvojës. Pra, personazhi lirik është i moshuar dhe ka përvojë jetësore, të bëra me guxim dhe për të shikuar „drejt e në fytyrë çastet e rënda të jetës“. Në rini ishte aventurier, që i pat thurur të gjitha aventurat e tij, pas vajzave. Këtu ka një dispropcion:
„Shpesh pa cak e pa mend në kokë, për të vrapuar, siç thoshe, pas dëshirës më të mirë. Duke ndeshur në njerëz të mirë, bisha e banda, në njerëz me poste të larta e në njerëz fatkeq… Ashtu siç ishte i pakufi besimi yt, siç ishte e pakufishme dashuria jote, të tillë e kishe edhe jetën, me caqet pa kufi…“ – thotë rrëfimtari në fund të faqes 90, por e kundështon personazhi i dytë, „dikushi“, që e nxjerr antitezën, se „jeta ka një kufi“ (faqe 91).
Edhe pse personazhi lirik i rrëfimit të shkurtë vazhdon me aventuarat e tij, në pa kufi, përvoja është e ligë, me „ëndrrën më të pakufishme në botë“, por e vërteta është e thjeshtë, si në fillim, që i „ka humbur guximi“.
Nuk duhet të kuptohet jeta si aventurë, sepse përfundon me iluzione të dashurisë pa kufi dhe ky është dispropzicioni i këtij rrëfimi. Dashuria është qëllim jete, jo aventura të dashuriçkave, sepse kjo është ëndërr e jo ralitet.
Realiteti më i hidhur është tregimi vijues, është realitet krijues metaforik, i zhdërvjelltë, i bërë nëpër disa personazhe të këtij rrëfimi, si gjyshi, Maestroja ilir i kolegjit antik, jehona e shekujve, Jezusi, ungjillarët, etj., të cilët nxirren në rrëfimet e këtij personazhi lirik, i cili vetë-rrëfehet në vetën e parë. Është personazhi kryesor, i cili është i „mbyllur në katin e nëndheshëm e me lagështirë të mendjes“, duke kërkuar „paqen e zemrës“. Ne po e analizojmë rrëfimin e jo shkrimtarin. Ka analogji të përpiktë me jetën e tij. Ne nuk po merremi me jetën e shkrimtarit, por me jetën e shkurtë të personazheve lirike. Titulli i rrëfimit është vetë metaforik. Tregohet për shpirtin e shkronjës së kolegjit antik, e që është rrëfim „me lagështirë të mendjes“, dhe ka fjalë të hidhura në këtë kohë. Duhet që t’i kthehesh disa herë për ta përvetësuar. Secili lexues mund ta vlerësojë si i përshtatet atij, por në prapavijat e rrëfimit është realiteti ynë, e nuk ndryshohet. Qëndron në pravijë.
Autori është një shkrimtar parasegjithash ilir, ilirik, brez pa brezi, prej të parëve tanë, si pjesë e pandarë prej babës sonë të parë, prej maleve të Çikës, Polifemit, të cilin e quajnë me të padrejtë Çiklopi latino-botërorët e shqiptarët e sotëm, sepse e mendojmë se është një „çiklop“, me syrin e tretë, e ai ishte një gjysëm-njeri e gjysëm-Zot. Nuk e gjykojmë të vërtetën dhe bashkohemi me të padrejtë, me kundështarët tanë, të cilët mundohen të na i zhdukin edhe shkronjat ilire. Iliri ishte vëllau i madh dhe vëllezërit tanë kanë qenë më të vegjël, Gali dhe Kelti, gati gjysma e botës. Duke e përfshirë tërësisht, ishin një e treta e kësaj bote ar-bane, yllire dhe ilire. Sot, janë shqiptarët.
Indirekt, në rrëfim na kyqen edhe fetarët, ugjilltarët dhe Jezusi, i cili na thotë se „shkronja vret“, ndërsa Jehona thotë se „shkronja qenka helm“. Ky është kundërshtimi i shkronjës iliro-shqipe, ndër shekuj të tërë (faqe 93). Prandaj, personazhi lirik i tregimit të shkurtë, ngritet me zë, që është autori:
„Më ndje, ti, mjeshtri i moçëm ilir i atij kolegji antik, përse sot e kam fjalën e hidhur, si ti aso kohe, kur vrapove pas shkronjave. Po pi helmin e shpirtit tim, që kur koha jote i mallkoi ato, kur i zhdukët ato shkrime… Vashat nuk mi hedhin sytë, as në valle me to nuk dal, bota na shikon vëngër, as nxehtësinë e verës nuk e ndjej si diell, siç e ndjenit ju, por si helm pikëllimi…“ – thuhet në faqen 93, që është kundërshti pikëllimi për zhdukjen e shkronjave ilire.
Kundërshtarët janë ndër mileniumet apo shekujt e tërë, mbase po e them si autori, „pas dymijë vjetësh“. Të gjithë kanë mësuar gjuhë të tjera dhe nuk lanë asgjë për të ngritur më lart armiqtë tanë, megjithate, ndëgjohet „zëri i vashës“, e cila thotë pas thirrjes në përfundim, që ta lënë të qetë shkonjën, sepse „shkronja ta ruan edhe shpirtin“.
Shkronjat e para nuk duhet të zhduken. Janë të racës ariane. Arianët ishin ar-banë. Pra, „ari“ është rrënja e fjalës europiane e botërore.
Në vend se të jemi aty ku duhet të jemi, te zanafilla e fjalës, në fillim të rreshtit, ne jemi në fund të kësaj fjale, aty ku vjen zhdukja edhe robërisë pseshekullore a mijëvjeçare mbi intelektin tonë.
Këtu, nuk po merremi me rrëfimet apo tregimet e shkurta, „Kryefjalë e heshtjes“; „Kënga e fundit“; „Çka lëvizi kur u mbyllen sytë“; „Xhelozia e heshtjes“; „Në vetvetore“, me tri pjesë, që janë të qëlluara, e cila është vërtetë vetvetja, që rrëfehet për vetveten, prandaj është „vetvetore“, por janë tri gjëra që ndërlidhen në të tri pjesët e këtij tregimi: ai, që është trupi, nga bota jonë; mendja e tij, që është pjesa që mendon prej këtij trupi; zëri, që del prej zemrës (jo prej mushkërive, që ato e mbajnë frymën). Pjesë e këtij rrëfimi janë tri pjesët e rrëfimit: „Në shoqërim me fluturimin“; „Mbijetesa e plagës“; dhe „Zhgualli i vetmisë“. E plotësojnë njëra-tjetrën dhe quhen “vetvetore”.
Nuk po futemi as në tregimin „Tri tregime me pak fjalë për njerëzit që ikin“ me tri pjesë të thukta: „Njeriu që ikte nga hija“, „A ndryshojnë njerëzit“, dhe „Loti dhe buzëqeshja e shtëpisë“; e as në tregimin në pjesën së katërt të këtij libri, „Duke pritur në bregun e jetës“, e cila është një shpresë, si diafragma, që i ndanë zorrët e barkut me organet e gjoksit, pra membrana e hollë që mbullon të keqen e jetës, „Terri i syve“, dhe po ndalemi në tregimin vijues, „Maska e lirisë“, ku na sqarohet vendosja e maskave në jetë.
Duhet të shohësh përtej shkrimeve. Maskat janë të shumëllojshme e kudo të vëna, sa të „hipësh“ në dyshemenë e jetës, atje ku ka më të lejuar apo më shumë të njohur, që të vishen. Në qoftë se e përqafon të drejtën, të vërtetën, të mirën, të të kulluarën, etj., pra krahun e djathtë, krahun e Zotit të Madh e të pozitives, je i peokupuar me punë, me jetë të rëndësishme, me djersë dhe me besim, me larje të borgjeve e vuajtje, por të ngritesh në jetë pak më tepër se sa të tjerët; të jetosh pa mund duhet të gënjesh, pra të jesh i kyqur nëpër ingranazhet e poli-a-tikës, anën negative të demonëve, të mendimeve, të veprimeve, e t’i vendoshës maskat për të vepruar në jetë dhe në politikë.
Ironia i mbështjell ata që nuk dinë apo nuk munden të gënjejnë, është ironia e jetës së përkohshme, e jetës së këtushme, në këtë botë. Kjo është „ironia e kohës: kur ke pasur guxim që ta vëresh pikën e gjakut në syrin e demonit“, e „zogjtë kanë ngordhur në duart e krimit“. Është pikësëpari një maskë plastike me lojërat e mëdha e prapa teje me lirinë (faqe 112).
Këtu qëndron paqartësia e madhe e rrëfimeve apo tregimeve. Maskat nuk i vëren askush, për të ndëgjuar diçka të vërtetë, duhet rizgjuar vegjëlinë. Ajo nuk i di dredhitë! Dredhia është paraprakisht në politikë.
Prandaj nuk po ndalemi në tregimin „Duke pritur në bregun e jetës“, me plagët e vërteta të dhembjes, që pret deri në fund të jetës aty, në breg, me „Çastin mes Ëndrres dhe Zgjimit, mes Besimit dhe Mashtrimit“, as në tregimet e tjera, „Pjesët e dhimbshme të vetvetes“, me tri pjesë, që ka shumë për të thënë, e as në „Sunduesin e zhgënjimit“ dhe „Parabollat e errësirës“, etj., por në tregimin e fundit, „Rrëfimi i shkruar me pika gjaku“, faqe 129.
Është një tregim alegorik. Po përpiqej personazhi letrar të shkruajë edhe një tregim për vetveten. Personazhin po e mundonte dashuria për lirinë. „Aty i mungonte lapsi“, thotë autori dhe vazhdon më tutje.
„Kur iu rëndua gjendja së tepërmi, ia la amanet shokut të tij që t’i vazhdonte rrëfimet me pikat e gjakut që po i linte pas…“ – në përfundim thotë.
Nuk ka mundësi që t’i shkuajë të gjitha rrëfimet e veta një njeri, sado i denjë të jetë, por gjurmët e gjakut të tij do t’i shqyrtojë ndonjë mik i tij.
Rrëfimet pas jetës së tij, sipas pikave të gjakut që rrjedh me hapat e tij në këtë jetë, janë pasojë e kohës, kudoherë vazhdon me breza të tjerë. Ai ka shkuar në përjetësi, në amshim, sikurse çdonjë autor. Por mbesin gjurmët e gjakut, gjurmët e rrjedhave të tij, që kanë pika të jetës.
5.Disa fjalë, si përfundim
Si përfundim, në këtë vepër, shkronjat ilire, pra shkronjat ar-bane, siç na i quajnë latinët, shkronjat al-bane,[2] që është e ndarë prej ar-it, me punë e jo me lavdata: ilirët, baballarët tanë, njerëzit e parë që kanë ardhur prej Yllit; e kanë qenë dikur gegët, apo siç u thonë me shkencë historike janë GYGËT, GIGËT, GIGANTËT, „djemtë e tokës“,[3] duket sikur e kanë humbur rëndësinë e tyre, nëpër vlugun e mijëvjeçarëve. Ata ishin të parët që e sunduan botën për 5 mijë vite me radhë, para lindjes së Krishtit, siç thotë shkenca botërore; apo prej kohës së vjetër, 25 mijë vite e deri në vitin 000, kur lind Krishti, shkronjat ilire, yllire, të ardhur prej yjeve, yllit të dyfishtë sirius, ndërgjegja kozmike, gjuha e Yllorëve, [4] nuk na dalin apo nuk mund ta dimë atë kohë.
Në këtë vepër, „Një re pa atdhe“, jo vetëm që humb vetia e parë e yllorëve, e ilirëve apo historia e shkrimit Yllor/Alban/Kozmik, i cili na kamuflohet prej armiqve tanë, janë shukatur (të cilët janë të falsifikuar prej gënjeshtrave historike). Kështu, ka humbur ndër mileniume rëndësia antike ilire.
E dyta, në këtë përfundim, po e cekim edhe njëherë tregimin e shkurtër, „Rrëfimi i shkruar me pika gjaku“, pas tregimit po ashtu të shkurtër, „Jashtë kohës“, që e kemi humbur vetëdijen, nuk ia dimë vlerën shkrimit tonë dhe e kopjojmë të huajën, siç duan demonianët, e duhet të fillohej nga fillimi, siç thuhet aty, faqja 129, që të kuptojnë këtë udhë të gjatë të gjakut tonë.
Marrë në përgjithësi, me këtë vepër, sikurse me veprat e tjera të zgjedhura në shqyrtimet tona të kësaj vepre, na shtjellohet simbolikisht fati ynë, ndër pikat e gjakut, prej fillimit e deri sot, që as historiografia e botës nuk na e thotë tërësisht të vërtetën. Shqiptarët e sotëm, që na janë bij të Yllorëve, të parët e këtij globi, që kanë punuar për të gjithë njerëzit, që i ka përfshirë jo-njohuria e vërtetë shkencore, që është dirigjues SATANAI, Kryedemoni, që na shpërblehet gjithmonë me poli-a-tikanët e botës, përpiqet të na fundosë thellë në dhé, sikur të mos jemi të parët Boreanë, prej bjeshkëve të Sharrit.
Bjeshkët e Sharrit janë në Iliri, në Dardani, në Kasovën tonë, jo „Kosovo“, sepse kështu duan serbët, të „shpallur“ si komb me shkurtesën e emrit të kopjuar prej fjalës „serpente“, me një germë të rrotulluar p=b, e të rinjët tanë i kanë shpërfillur tërësisht, sa të mos e dinë të vërteten e tyre, prej gjenezës.
Tregimet e kësaj vepre janë me shpirt të pastërt dhe vetëdije të thellë të njeriut ilir, yllor, shqiptar, në tërë rruzullin tokësor, si bir i vëllaut më të madh të babait tonë, Polifemit, skeleti i të cilit është gjetur në Shqipëri, të Galit e Keltit, dhe dymbëdhjetë motrave tona, që janë nënat e popujve më të gjërë euro-atlantikë, dhe është antitezë e dhuratës së flijimeve të përjetshme të dashurisë, për të gjithë sa e kuptojnë drejtë këtë ndjenjë të veçantë, anipse është shumë e vështirë që të kuptojnë para hapit të fundit të tij në jetën e përjetshme. Për ta kuptuar më mirë rrëfimin e shkrimtarit tonë, ju rekomandoj të lexoni veprën e Xhonatan Kallerit, „Teori letrare“ dhe pjesën e vetme të këtij studimi „Rrëfimi“, nga faqja 91, por unë po ndalem me këtë thënie të tij:
„Veprat letrare nxisin identifikimin me personazhet duke i treguar gjërat nga pikëpamja e tyre.“ [5]
Kjo është një pjesë e vogël e personalitetit të shkrimtarit që përmbyllet me ato që na lejojnë të shprehim linjën ideore të të gjitha veprave të tij, si shkrimtar ilir e shqiptar.
Këto janë retë e dendura të së pavërtetës, të cilat deri më tani, prej dy mijë e njëzetë e pesë vitesh na kanë fundosur, të cilat i numëron autori. Ato janë para shkrimeve artificiale të pellazgëve e fenikasve, të cilat na janë futur në gjuhën tonë. Ar-banët e vjetër, ishin vetë Yllorë, para Lindjes së Krishtit, e këtë fakt nuk na e njohin as pjesa dërmuese e shkencëtarëve të botës.
Ne dëshirojmë që Prend Ndue Buzhala të jetojë dhe të punojë edhe shumë vepra të tjera të rëndësishme!
E vërteta është e dukshme me veprat e tij…
[1] Për shembull, ju mund të shikoni libra me „Tabula Rasa“ të shkimtarëve të ndryshëm apo edhe botërorë, te http://www.orellfuesli.ch, apo në ndonjë web-faqe tjetër. Ka sa të duash…
[2] Sa për krahasim, lexoni veprat etimologjike të Agron Dalipajt, „Latinishtja dhe italishtja në prizmin e shqipes“, 1 e 2, të dy veprat e dalura nga Shtypshkonja „KOTTI“, në Korçë, 2021, e do të kuptoni se edhe latinishtja dhe më vonë italishtja e kanë si bazë gjuhën shqipe, gjuhën e parë, të folur e të shkruar.
[3] Sa për krahasim, mund të shqyrtoni veprat shkencore të Prof. Dr. Eqrem M. Zenelajt për historinë kombëtare, dhe në veçanti „I.95.Gygantët (Gjigantët); I.95.1. Betejat e gjigantëve në Reuma ose Pallene të Maqedionisë; I.95.2. Sipas autorit Ronhard, gjigantët ishin gegët, ndërsa titanët ishin toskët“, të veprës „Pellazgët, ilirët, shqiptarët/Historiografia e lashtësisë dhe e vazhdimësisë së një populli pro selenë-Burime arkivore të vendeve të huaja“, Botime Artini, Prishtinë, 2017, faqet 190-193.
[4] Sa për krahasim, shqyrtone veprën e Skender Hushit, „Thoti i pavdekshëm nga zbulon Atlantidën“, Shtëpia Botuese 2M, Botimi i tretë, Tiranë, 2021, faqe 10, faqe 58, faqe 83, faqe 171
[5] Xhonatan Kaller, „Teori letrare/Një hyrje shumë e shkurtë“, Shtëpia Botuese Era, Prishtinë, 2001, faqe 121.
