Çfarë e lidhë Reformacionin protestant me fillimet e shkrimit të gjuhës shqipe?

Pse vetëm nëntë vite pas vdekjes së Martin Luterit, botohet përkthimi i parë në shqip i shkrimeve të shenjta, Meshari i Gjon Buzukut ( si sot 467 vjet më parë)?

Teksti në vazhdim është shkruar tre muaj më parë

Nga Blerim Latifi

1.

E pranova me kënaqësi ftesën e pastorit dhe mikut tim Femi Cakolli që të marrë pjesë dhe të mbaj një fjalë të shkurtër në promovimin e librit “Reformacioni protestant” të autorëve amerikanë James Bell dhe Tracy Macon Sumner.

Është kënaqësi të shohim se si një libër, që na sjell një pasqyrë të thuktë të historisë së Reformacionit protestant, më në fund e kemi edhe në gjuhën shqipe.

Mbase me këtë mund të mbushet sadopak vakumi i madh i njohurive që, tradicionalisht dhe fatkeqësisht, ekziston në sistemin tonë edukativ mbi lëvizjen e madhe historike të këtij reformacioni.

Se cilët janë faktorët që e kanë determinuar këtë vakum dhe këtë mungesë njohurish, kjo është një çështje e rëndësishme për t’u diskutuar, por sot unë nuk e gjej të udhës që të ndalem në trajtimin e saj.

Megjithatë në fund të fjalës time, do t’i kthehem kësaj çështje, në funksion të vlerësimit të rëndësisë që ka botimi në shqip i këtij libri.

Unë vij nga fusha e filozofisë dhe e shkencave sociale, kështu që edhe perspektiva nga e cila unë e gjykoj peshën dhe rëndësinë e botimit të këtij libri në gjuhën shqipe, është perspektivë e këtyre shkencave.

Ngjarjet historike të shekullit të 16, të cilat ne sot i përmbledhim nën emrin “Reformacioni protestant”, kanë një rëndësi tejet të madhe në analizat shkencore që bëhen në kuadrin e shkencave sociale, shkencave historike, dhe në debatet themelore të filozofisë moderne.

Në epiqendër të shkencave sociale është debati shkencor mbi modernitetin, mbi natyrën dhe karakterin e tij, dhe sigurisht mbi faktorët që e determinuan shfaqjen e tij.

Ekziston një bindje, pothuajse konsensuale, midis studiuesve të shkencave sociale dhe historike se Reformacioni protestant përbën në mos faktorin kryesor, njërin ndër dy tre faktorët vendimtarë që kushtëzuan shfaqjen e modernitetit, si një epokë e re në historinë e njerëzimit, epokë gjatë të cilës ndodhën ndryshime rrënjësore në të gjitha fushat e jetës njerëzore.

Rrjedhimet e këtyre ndryshimeve përbëjnë botën në të cilën ne sot jetojmë.

Natyrisht, këto ndryshime nuk do të ishin të munduara pa frymën e emancipimit të shpirtit njerëzor, të cilin e mundësoi Reformacioni protestant.

Njëra nga tezat më të famshme në shpjegimet sociologjike të modernitetit është teza e sociologut të njohur gjerman, Maks Veber, i cili, padyshim, është njëri ndër shkencëtarët më të mëdhenj të të gjitha kohëve në fushën e shkencave sociale.

Veberi në veprën e tij tanimë klasike “ Etika protestante dhe shpirti i kapitalizmit”, shtron tezën se kapitalizmi modern, i cili u ka dhënë formë të gjitha segmenteve tjera të shoqërisë moderne, e ka bazën në etikën protestante të punës.

Për shekuj me rradhë puna ka qenë njëra ndër veprimtaritë më të nënçmuara njerëzore. Ajo është parë si një veprimtari e lidhur me vuajtjen dhe skllavërinë. Njëlloj mallkimi që bie mbi njeriun.

Nuk është e rastësishme pse edhe fjala shqipe “punë” e ka këtë konotacion pezhorativ. Ajo vjen nga fjala e greqishtes së vjetër “ponein”, e që ka kuptim e vuajtjes, të mundimit, të lodhjes. Edhe sot na ka mbetur shprehia që kur e shohim dikë duke punuar e pysim : A u lodhe?

Në etikën protestante, shkruan Veber, ky qëndrim ndaj punës ndryshon radikalisht, nga një qëndrim për punën si një mallkim, në qëndrimin për punën si një bekim e virtyt.

Ky transformim shpie në lindjen e kapitalizmit racional, në të cilin akumulimi i kapitalit nuk bazohet në format tradicionale të pasurimit, siç kanë qenë lufta, pushtimi, grabitjet e plaçkitjet, por në veprimtarinë e lirë prodhuese. Në etikën protestante të punës e vetmja pasuri e ligjshme është ajo që është produkt i punës. Xhon Loku dhe Adam Smith, njëri themelues i liberalizmit politik dhe tjetri themelues i liberalizmit ekonomik, pikëpamjet e tyre mbi shoqërinë moderne i mbështesin pikërisht mbi këtë koncepcion protestant mbi etikën e punës.

Më tutje Veber shpjegon se duke hequr ndërmjetësimin sakramental të Kishës midis Zotit dhe njeriut, Reformacioni protestant hapi shtegun për për dy procese fundamentale që e karakterizojnë gjithë modernitetin: racionalizimin e botës dhe sekularizimin e shoqërisë.

Me racionalizimin e botës i hapet shtegu lulëzimit të diturive dhe shkencave moderne, falë të cilave njerëzimit sot ka arritur në transformime të tilla teknologjike, të cilat epokat paramoderne nuk kanë qenë në gjendje as t’i imagjinojnë.

Ndërkaq, me sekularizimin e shoqërisë bëhet i mundur zhvillimi i të gjitha institucioneve politike moderne të bazuara mbi idetë e lirisë dhe të demokracisë.

Të gjitha liritë, rreth të cilave diskuton dhe polemizon mendimi modern, e kanë zanafillën e tyre në lirinë fetare. Dhe kjo liri fetare zanafillën e saj e ka në Reformacionin protestant. Duke hequr ndërmjetësimin sakramental të Kishës midis Zotit dhe njeriut, Reformacioni protestant heq njëkohësisht ndërmjetësimin midis njeriut dhe shkrimeve të shenjta.

Sola scriptura, është njëra nga parimet e famshme protestante.

Çka nënkupton ky parim?

Mundësinë e leximit të lirë të shkrimeve të shenjta. Nuk ka të vërteta të gatshme e përfundimtare. Nuk ka autoritete që e mbajnë monopolin mbi të vërtetat dhe leximin e shkrimeve të shenjta.Secili njeri fiton të drejtën t’u qaset atyre në liri të plotë, pa ndihmën e ndërmjetësuesve.

Kanti, më shumë se dy shekuj pas Luterit, shkruan se parulla e Iluminizmit është Sapere aude!, Kij guxim të dish!, Kij guxim të mendosh dhe ta përdorësh arsyen tënde në mënyrë të pavaur, pa ndihmën e autoriteteve të jashtme!

Sapere Aude e Kantit në fakt është shprehje filozofike e principit të Sola Scriptura të protestantizmit, sepse edhe ky princip na fton që të guxojmë ta lexojmë në mënyrë të pavarur shkrimin e shenjtë, pa ndihmën e ndonjë autoriteti paternalist.

Por nëse nuk kemi asnjë autoritet paternalist që na udhëzon se si t’i lexojmë dhe kuptojmë të vërtetat e shkrimeve të shenjta, atëherë nga çfarë duhet të nisemi?

Në cilën instancë duhet ta mbështesim përpjekjen dhe kërkimin tonë?

Është e qartë se na mbetet vetëm një rrugë : arsyeja.

Me Luterin, shkruan Heinrich Heine, poeti i madh gjerman, inteligjencës njerëzore i njihet e drejta për t’i shpjeguar dhe interpretuar shkrimet e shenjta. Por jo vetëm kaq. Arsyeja gradualisht bëhet gjykatësi suprem në të gjitha kontraversat dhe mosmarrëveshjet religjioze.

Kështu liria spirituale shndërrohet në liri të mendimit dhe liria e mendimit shërben si pikënisja e vetë Iluminizmit- revolucionit më të madh intelektual që ka njohur njerëzimi në historinë e tij.

Pa e kuptuar thelbin e heqjes së ndërmjetësimit sakramental të kishës, nuk mund ta kuptojmë as thelbin e vetë filozofisë moderne.

Nga Bacon dhe Dekarti e deri tek Kanti e Hegeli, filozofia moderne karakterizohet nga kërkimi i lirë i diturive më të larta dhe i vetë Absolutit. Midis filozofit dhe Zotit nuk qëndron më asnjë instancë ndërmjetësuese dhe udhëzuese. Rruga për tek Zoti duhet të gjendet vetë, duke ndjekur vetëm dritën e arsyes.

Heine argumenton se e gjithë filozofia gjermane, përfshirë pjesën më të rëndësishme të saj, Idealizmin gjerman, është rrjedhojë e Protestantizmit, ndërsa revolucioni intelektual të cilin e bën Idealizmi gjerman, është më dramatik se edhe vetë revolucioni politik i francezëve i vitit 1789.

2.

Principi i Sola Scriptura ka pasur edhe një rrjedhojë tjetër revolucionare në shoqërinë moderne.

Cila është kjo rrjedhojë?

E drejta e njerëzve për ta lexuar në gjuhën e tyre shkrimin e shenjtë. Dihet se Luteri i pari i hyri punës për ta përkthyer Biblën në gjuhën gjermane. Me vendosjen e kësaj të drejte, rrjedhimet tjera janë të mënjehershme : duke e lexuar në gjuhën e tyre etnike shkrimin e shenjtë, njerëzit nisin t’i japin formë praktikave kombëtare në ushtrimin e besimit të tyre. Kështu merr jetë e drejta që secili komb të mund ta ushtrojë besimin në gjuhën e tij. Kështu ne jemi vetëm një hap larg nga epoka e kombeve.

Kisha Katolike, e cila në fillim ju kundërvu ashpër Reformacionit protestant, e pa dobinë praktike të përkthimit të shkrimeve të shenjta në gjuhët etnike të besimtarëve të saj.

Në Ballkan, si pasojë e invadimit osman, katolicizmi rrezikohej të zhdukej krejtësisht, prandaj si një masë mbrojtëse kundër këtij rreziku, Kisha Katolike nisi përkthimin e shkrimeve të shenjta në gjuhën etnike të katolikëve të Ballkanit, të cilët në shumicën e tyre ishin shqiptarë etnikë.

Kështu lindi literatura e parë e shkruar në gjuhën shqipe, e cila do të shërbente më pas si themel për ngritjen e identitetit kombëtar të shqiptarëve. Nuk është e rastësishme që vetëm nëntë vite pas vdekjes së Martin Luterit, botohet përkthimi i parë në shqip i shkrimeve të shenjta, Meshari i Gjon Buzukut, i cili më pas u pasua nga veprat e Pjetër Budit, Frang Bardhit, Pjetër Mazrekut, Andrea e Pjetër Bogdanit, e shumë të tjerëve.

Po e theksoj këtë gjë, për të dhënë idenë se literatura e hershme e shkruar në gjuhën shqipe, nuk mund të kuptohet jashtë kontekstit të ideve të përhapura nga Reformacioni protestant.

Ne sot polemizojmë me emocione se kush ka kontribuar më shumë në lëvizjen e Rilindjes Kombëtare Shqiptare të shekullit të XIX, shqiptarët muslimanë, shqiptarët katolikë apo ata ortodoksë.

Dhe në këto polemika e harrojmë një fakt tejet të rëndësishëm : Protestantët kanë qenë të parët që kanë nisur iniciativat konkrete në letrarizimin modern të gjuhës shqipe, letrarizim që përbën fazën e parë në procesin historik të formimit modern të ndërgjegjës kombëtare shqiptare.

Dhe këto iniciativa nisin qysh në vitin 1816 kur në Vjenë ndodhi një takim midis Robert Pinkerton, përfaqësues i British and Foreign Bible Society dhe disa shqiptarëve që jetonin aty.

Në këtë takim u hodh ideja e përkthimit në shqip të shkrimeve të shenjta. Në vitet dhe dekadat në vazhdim kjo ide u materializua konkretisht dhe kështu zuri fill ideja e madhe kombëtariste shqiptare, baza mbi të cilën qëndron i gjithë identiteti kombëtar shqiptar : Shqiptarizimi i ushtrimit të besimit fetar. Kjo ide natyrshëm buron nga principi luterian i leximit të shkrimeve të shenjta në gjuhën kombëtare.

Në këtë kontekst, Rilindja Kombëtare Shqiptare nuk mund të kuptohet pa kontributin fillestar dhe tejet të rëndësishëm të misionarëve protestantë ( të huaj dhe shqiptarë). E këtij të kuptuari sigurisht i ndihmon shumë edhe ky libër shumë i vlefshëm, të cilin po e promovojmë sot.