7 prill 1939, enigmat e pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste

Pushtuesi italian organizoi 50,000 ushtarë të mbështetur nga 51 njësi detare dhe 400 aeroplanë

Ushtria e rregullt shqiptare kishte 15,000 trupa të pajisura keq, të cilët ishin trajnuar nga oficerë italianë.

Nga Albert Z. ZHOLI

Historia e Shqipërisë është e befasishme. Ngjarje, data, luftëra, beteja, pushtime. çlirime si asnjë vend Ballkanik. Ndër këto data veçojmë data e ngritjes së Flamurit në Krujë, nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu, në vitin 1443, data e ngritjes së Flamurit në Deçiq, nga Ded Gjo’ Luli, në vitin 1911, data që i fali Shqipërisë Pavarësinë Kombëtare në Vlorë, nga Ismail Qemali, më 1912 duke shkëputur Vendin nga perandoria Osmane. Po: krahas datave që kujtohen me nderim, ka edhe data që kujtohen me dhimbje. Njëra nga këto data për Shqipërinë është 7 prilli i vitit 1939, dita e pushtimit nga ushtria fashiste italiane. Kujtojmë se 7 prilli i 1939 e gjente popullin shqiptar në një gjendje të mjerë ekonomike, në një gjendje të turbullt ishte edhe rinia shqiptare, pikërisht në pragun e pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste. Shtatë prilli 1939 mbylli një faqe dhe hapi një tjetër. Ndërsa para pushtimit fashist, regjimi monarkik e kishte lidhur shtetin shqiptar mbrapa rrotave të Italisë, me marrëveshjet e nënshkruara, që pasonin njëra tjetrën, duke u bërë shkaktar mund të thuhet, që t’i hapeshin dyert pushtimit të huaj  duke humbur krejt lirinë e pavarësinë dhe u bë fushë e lirë ku pastaj zuri vend propaganda komuniste. Pushtimi italian i Shqipërisë (7-12 prill 1939) ishte një fushatë e shkurtër ushtarake nga Mbretëria e Italisë kundër Mbretërisë së Shqipërisë. Konflikti ishte rezultat i politikave imperialiste të diktatorit italian Benito Musolini. Shqipëria u kapërdi shpejt, Mbreti Zog I u detyrua të largohet dhe vendi u bë pjesë e Perandorisë Italiane si një mbretëri e veçantë në bashkimin personal me kurorën italiane.

-Si erdhi pushtimi fashist?

Shqipëria kishte kohë që kishte një rëndësi të konsiderueshme strategjike për Mbretërinë e Italisë. Strategjitë detare italiane lakmuan portin e Vlorës dhe ishullin Sazan në hyrje të Gjirit të Vlorës, pasi ata do t’i jepnin Italisë kontrollin e hyrjes në detin Adriatik. Në periudhën e vonshme osmane lëvizja nacionaliste shqiptare fitoi mbështetjen e fortë të dy fuqive detare Adriatiko-Hungari dhe Itali, të cilët ishin të shqetësuar për pan-sllavizmin në Ballkanin e më gjerë dhe hegjemoninë anglo-franceze që supozohet të përfaqësohej përmes Greqisë në rajon. Para Luftës së Parë Botërore Italia dhe Austro-Hungaria kishin mbështetur krijimin e një shteti të pavarur shqiptar. Me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, Italia kishte kapur shansin për të pushtuar gjysmën jugore të Shqipërisë, për të shmangur pushtimin e saj nga austro-hungarezët. Ky sukses nuk zgjati shumë, pasi rezistenca shqiptare gjatë Luftës së Vlorës, bashkë me problemet e brendshme të pasluftës e detyroi Italinë të largohej në vitin 1920. Dëshira për të kompensuar këtë dështim do të ishte një nga motivet kryesore të Musolinit në pushtimin e Shqipërisë. Dhe gjithçka filloi nën shenjën e ndihmave që një Shtet i jepte një Shteti të vogël, të prapambetur e të pambrojtur. Filloi më 1925 me marrëveshjen për ngritjen e Bankës Kombëtare, e cila re menjëherë e plotësisht në dorë të italianëve, duke grumbulluar atë sasi ari, që mbeti mollë sherri për disa dekada. Vijoi pastaj me monopolin italian mbi peshkimin, me pretendimet për të shtënë në dorë tokat bujqësore, me huanë e Sveas e hua të tjera, me paktin e Tiranës të 1933-së, me kërkesën për lidhjet doganore dhe për kontrollin e plotë mbi ushtrinë e financat, për formimin e partisë fashiste shqiptare e, së fund, për vendosjen e kolonëve italianë në tokat bujqësore. Arsyetohej: “Në Italinë e Jugut kemi strehuar disa qindra mijëra shqiptarë. Përse të mos ngjasë kjo edhe në anën tjetër të Adriatikut?”. Në sa bëhet kjo pyetje, nuk se si të mos mendojmë se numri i shqiptarëve që strehohen sot në Itali është ku e ku më i madh sesa në orën e zezë, kur u vendos pushtimi fashist.

Gjithçka, pra, nën maskën e ndihmës, të bashkëpunimit, të miqësisë, deri sa Shqipërisë të mos ishte më në gjendje t’i paguante huatë e të shitej në tregun e pengjeve, të bëhej krahinë e Italisë.

E historia e ndihmave, e huave, e miqësive të përjetshme, e lidhjeve si mishi me kockën, e mbrojtjes nga Shteti i madh në emër të zhvillimit, do të përsëritej tragjikisht në trojet e Shqipërisë e cila, e tradhtuar nga fqinjët, do të shkonte në kërkim të miqve të fuqishëm tepër larg e tepër të dëmshëm, deri në skajet e Lindjes së Kuqe e më tutje.

Dita e zezë e 7 prillit!

Në agimin e 7 prillit 1939, banorët e Tiranës i zgjoi gjëmimi i artilerisë, Këtë herë ishin bateritë e luftanijeve italiane, që po bombardonin Durrësin në përgatitje të zbarkimit. Asnjë skrupull moral, asnjë respekt për një popull të vogël shpallur mik, për fjalën e dhënë, për traktatet e nënshkruara!

Ushtima e topave ishte kob, por edhe sihariq: pushtuesi kishte ndeshur rezistencë, nuk ishte pritur me lule. Populli shqiptar nuk e kishte humbur tiparin themelor, pa të cilën do të përpihej në gjiret e kombeve të mëdha: dëshirën e zjarrtë për liri! E këtë duhet ta merrte vesh mirë bota. Përndryshe e për fat të keq, do të na duhej ta formulonim mesazhin e kësaj dite me një shprehje të vetë Musolinit: “Nuk e meriton lirinë një popull, që nuk është gati të vdesë për të!”. Planet origjinale italiane për pushtimin kërkuan deri në 50,000 njerëz të mbështetur nga 51 njësi detare dhe 400 aeroplanë. Në fund të fundit forca e pushtimit u rrit në 100,000 njerëz të mbështetur nga 600 aeroplanë, por vetëm 22,000 morën pjesë në pushtimin. Më 7 prill trupat e Musolinit, të udhëhequr nga gjeneral Alfredo Guzzoni, pushtuan Shqipërinë duke sulmuar të gjitha portet shqiptare njëkohësisht. Forcat detare italiane të përfshira në pushtimin përbëheshin nga anijet luftarake “Giulio Cesare” dhe “Conte di Cavour”, tre kryqëzorë të rëndë, tre kryqëzorë të lehtë, nëntë destrojerë, katërmbëdhjetë anije silure, një minakërkuese, dhjetë anije ndihmëse dhe nëntë anije transporti. Anijet u ndanë në katër grupe, që kryen zbarkime në Vlorë, Durrës, Sarandë dhe Shëngjin. Nga ana tjetër, ushtria e rregullt shqiptare kishte 15,000 trupa të pajisura keq, të cilët ishin trajnuar nga oficerë italianë. Plani i Mbretit Zog ishte të ngrinte një rezistencë në male, duke lënë portet dhe qytetet kryesore të pambrojtura; por agjentët italianë të vendosur në Shqipëri si instruktorë ushtarakë e sabotuan këtë plan. Shqiptarët zbuluan se topat e artilerisë nuk funksionin dhe nuk kishte municion. Si pasojë, rezistenca kryesore u ofrua nga xhandarët dhe grupet e vogla të patriotëve. Në Durrës, një forcë prej 500 shqiptarësh, përfshirë xhandarët dhe vullnetarët e armatosur, të udhëhequr nga Major Abaz Kupi (komandanti i xhandarmërisë në Durrës) dhe Mujo Ulqinaku, një rreshter detar, u përpoqën të ndalonin përparimin italian. Pajisur me armë të vogla dhe tri mitralozë dhe të mbështetur nga një baterinë bregdetare. Mbrojtësit rezistuan për disa orë para se të asgjësoheshin me ndihmën artilerisë detare. Marina shqiptare e vendosur në Durrës përbëhej nga katër anije patrullimi (secila e armatosur me mitraloz) dhe një bateri bregdetare me katër armë 75 mm, të cilët gjithashtu ishin përfshirë në luftime. Mujo Ulqinaku, komandanti i anijes patrulluese “Tirana”, përdori armatimet e tij për të vrarë dhe plagosur shumë trupa italiane derisa u vra nga një predhë e artilerisë nga një anije luftarake italiane. Përfundimisht, një numër i madh i tankeve të vogla u shkarkuan nga anijet italiane. Pas kësaj, rezistenca filloi të shkërmoqet, dhe brenda pesë orësh italianët e kishin kapur qytetin. Deri në orën 13:30 në ditën e parë, të gjitha portet shqiptare ishin në duart e Italisë. Po atë ditë mbreti Zog, bashkëshortja e tij, mbretëresha Geraldine Apponyi dhe djali i tyre i mitur Leka u arratisën në Greqi, duke marrë me vete një pjesë të rezervave të arit të Bankës Qendrore Shqiptare. Kur dëgjoi lajmin, një turmë e zemëruar sulmoi burgjet, liroi të burgosurit dhe shkarkoi largimin e Mbretit. Në 9:30 të mëngjesit më 8 prill, trupat italiane hynë në Tiranë dhe shpejt kapën të gjitha ndërtesat qeveritare. Kolonat italiane të ushtarëve pastaj marshuan në Shkodër, Fier dhe Elbasan. Shkodra u dorëzua në mbrëmje pas 12 orëve të luftimeve. Megjithatë, dy oficerë të garnizonit në kështjellën e Rozafës refuzuan t’i bindeshin rendit të armëpushimit dhe vazhduan të luftonin derisa iu mbaruan municionet. Trupat italiane më vonë iu bënë homazh trupave shqiptare në Shkodër, të cilët kishin ndalur përparimin e tyre për një ditë të tërë. Gjatë avancimit italian në Shkodër turma rrethoi burgun dhe çliroi rreth 200 të burgosur. Numri i viktimave në këto beteja është i diskutueshëm. Burime italiane pohojnë se në Durrës, 25 italianë u vranë dhe 97 u plagosën dhe 160 shqiptarë u vranë dhe disa qindra të plagosur, [sqarimi i nevojshëm] deklaroi se rreth 400 italianë ishin vrarë. Më 12 prill, parlamenti shqiptar votoi për ta zhvendosur Zogun dhe për të bashkuar kombin me Italinë “në bashkim personal” duke ofruar kurorën shqiptare Mbretit italian, Viktor Emmanuel III. Parlamenti zgjodhi pronarin më të madh të Shqipërisë, Shefqet Vërlaci, si Kryeministër. Vërlaci shërbeu si kreu i përkohshëm i shtetit për pesë ditë derisa Viktor Emmanuel III zyrtarisht pranoi kurorën shqiptare në një ceremoni në pallatin e Quirinale në Romë. Viktor Emmanuel III emëroi Francesco Jacomoni di San Savino, ish-ambasador në Shqipëri, për ta përfaqësuar në Shqipëri si “Gjeneral-Lejtnant i Mbretit” (në fakt një viceroi). Suksesi relativisht i lehtë i pushtimit italian ishte kryesisht për shkak të rezistencës së dobët shqiptare.

Momenti kritik

Më 15 prill 1939, Shqipëria u tërhoq nga Lidhja e Kombeve, nga e cila Italia dha dorëheqjen më 1937. Më 3 qershor 1939, ministria e jashtme e Shqipërisë u fut në ministrinë e jashtme italiane dhe ministri i Jashtëm shqiptar Xhemil Dino iu dha rangu i ambasadorit italian në Shqipëri. Pas kapjes së Shqipërisë, diktatori italian Benito Mussolini shpalli krijimin zyrtar të Perandorisë Italiane dhe mbreti Victor Emanuel III u kurorëzua mbreti i shqiptarëve përveç titullit të tij të perandorit të Etiopisë, i cili ishte pushtuar tre vjet më parë. Ushtria shqiptare u vendos nën komandën italiane dhe u bashkua formalisht në Ushtrinë Italiane në vitin 1940. Përveç kësaj, Blackshirts Italian formuan katër legjione të Milicisë Shqiptare, fillimisht të rekrutuar nga kolonistët italianë që jetonin në Shqipëri, por më vonë nga shqiptarët etnikë. Pas pushtimit të Shqipërisë dhe instalimit të një qeverie të re, ekonomitë e Shqipërisë dhe të Italisë u lidhën nëpërmjet një bashkimi doganor që rezultoi me heqjen e shumicës së kufizimeve tregtare. Përmes një bashkimi tarifor, sistemi italian i tarifave u vendos në Shqipëri. Për shkak të humbjeve të pritshme ekonomike në Shqipëri nga ndryshimi i politikës tarifore, qeveria italiane i dha Shqipërisë 15 milionë lekë në vit për kompensim. Ligjet doganore italiane do të aplikoheshin në Shqipëri dhe vetëm Italia vetëm mund të lidhte traktate me palë të treta. Kapitali italian u lejua të dominojë ekonominë shqiptare. Si rezultat, kompanitë italiane u lejuan të mbajnë monopole në shfrytëzimin e burimeve natyrore shqiptare. Të gjitha burimet e naftës në Shqipëri kaluan përmes Agip, ndërmarrjes italiane të naftës.

Largimi i ushtrisë italiane

Shqipëria shërbeu si bazë për pushtimin italian të Greqisë në tetor të vitit 1940. Trupat shqiptare si fillim pa luftuar morën pjesë në fushatën ndaj Greqisë, por ata u larguan masivisht nga vija e frontit. Zonat jugore të vendit (duke përfshirë qytetet e Gjirokastrës dhe Korçës) u pushtuan përkohësisht nga ushtria greke gjatë kësaj fushate, por Italia, pavarësisht faktit se nuk fitoi asnjë betejë kundër ushtrisë greke, më në fund mbajti Shqipërinë për shkak të ndihmës së Gjermanisë me fushatën e saj greke dhe pushtimin e mëvonshëm të Greqisë nga Ushtria Gjermane. Shqipëria u zgjerua në maj të vitit 1941 nga aneksimi i Kosovës dhe pjesëve të Malit të Zi dhe Zonës së Vardarit, duke bërë një rrugë të gjatë drejt realizimit të kërkesave nacionaliste për një “Shqipëri të Madhe”. Një pjesë e bregut perëndimor të Epirit të quajtur Çamëri u aneksua dhe u vendos nën një Komisioner të Lartë Shqiptar, i cili ushtroi kontrollin nominal mbi të. Kur Italia u largua nga Boshti në shtator 1943, trupat gjermane menjëherë pushtuan Shqipërinë pas një fushate të shkurtër, me rezistencë relativisht të fortë.