Shqiptarët ortodoksë të Ohrit dhe ati i letërsisë moderne maqedonase, me rrënjë shqiptare

Nga Elvi Sidheri

Nëse përmendet në Shqipëri sot emri i Grigor Përliçev, atëherë shumë pak njerëzve ky emër do t’u tingëllojë i njohur, aq më pak do t’u ngjallë mbresa grishëse.

Por, nëse ky emër përmendet në Maqedoninë (e pritshme të Veriut) e sotme, Bullgari, qoftë edhe në Greqi, atëherë ky njeri menjëherë fiton kuptimin e vet të plotë burimor, si rilindas i shquar, mësues popullor, shkrimtar i spikatur, si dhe përkthyes nga qyteti fisnik i Ohrit.

Trashëgimia kulturore e Grigor Përliçevit, merr rëndësi të veçantë pikërisht nga poliedrizmi i tij i theksuar, që jetësohet edhe në domethënien e figurës së tij për tre kombe të sotme paralelisht, për nga vlera e veprës së tij jetësore, e mbrujtur nga veprimtaria në të mirë të rilindjes kulturore të bullgarëve të shekullit XIX, si dhe nga pasioni i tij helenistik, së paku në pjesën e parë të jetës, gjer në studimet në Universitetin e Athinës.

Por, disa aspekte tejet thelbësore të këtij personazhi kaq interesant, ndonëse pak të qëmtuara nga studiuesit (ose të shmangura qëllimshëm), e ndërlidhin fort Grigor Përliçevin pikërisht me shqiptarët. Këtu do të përqendrohemi në këtë shkrim.

Grigor Përliçev do të lindte në Ohër, në lagjen e vjetër karakteristike të gurtë të Varoshit në gadishullin që futet këndshëm në liqen, i biri i Maria Gjokova dhe Stavri Përliçev, në një familje, sipas fjalëve të tij: “Të vobekët, por tejet të ndershme”.

Në këtë pikë, vlen të bëjmë ndalesën e parë shtjelluese.

Mbiemri “Gjokov”, në zonën e Maqedonisë është praktikisht i pahasshëm përveç këtij rasti, duke mos qenë kurrësesi një mbiemër me rrënjë sllave, dhe duke rrjedhur fare qartë nga mbiemri shqiptar “Gjoka”.

Së dyti, edhe emri i babait të Grigor Përliçevit, pra “Stavri”, është fort i rrallë mes banorëve sllavë të Ohrit, duke qenë në ditët e sotme i papërdorur krejtësisht, dhe i mbijetuar veç në disa mbiemra të vjetër si “Stavrevski” apo “Stavrev”, por që sakaq mbetet i shpeshtë edhe në ditët e sotme mes shqiptarëve ortodoksë përtej kufirit në Shqipëri.

Prania e shqiptarëve të besimit të krishterë ortodoks në qytetin e Ohrit ndërkaq, është e faktuar mënjanë fakteve e burimeve historike, si për shembull të dhënat që na ofrohen nga udhëpërshkuesi i njohur bullgar i fundshekullit XIX dhe fillimshekullit XX, Vasil Kançov, i cili në botimin “Македония. Етнография и статистика” (Etnografia dhe Statistikat e Maqedonisë), të fillimit të shekullit XX, në Ohër, mënjanë rreth 5500 myslimanëve (padyshim shumica shqiptarë, të turqizuar, apo jo), numëron edhe të paktën 300 shqiptarë ortodoksë, por edhe 8000 bullgarë, mes të cilëvë sigurisht edhe shumë shqiptarë të bullgarizuar.

Qyteti i Ohrit do të qeverisej nga shqiptarët për shumë kohë, qysh nga familja e madhe fisnike arbërore e Gropajve, zotërit e fundit të qytetit para sundimit turk, ku Andrea Gropa bëhet zhupan  e zot i qytetit të lashtë, deri te Bushatllinjtë e Shkodrës dhe feudali shqiptar Xhemaledin Beu, biri i vezirit Ahmed Pasha, që qeveris qytetin gjer në vitin 1830, falë të cilit rinovohen muret e kështjellës së qytetit, por edhe ndërtohet ujësjellësi i Ohrit, duke shfrytëzuar burimet e Sveta Petka dhe Ponik.

Edhe peshkopi i Ohrit në vitin 1859, burimet tregojnë se ka qenë një shqiptar nga Elbasani, Joaniqisi.

Një veprimtar i madh i arsimit të Ohrit i pjesës së parë të shekullit XIX, është shqiptari nga Podkozhani i Mokrës pranë Pogradecit, Dhimitër Mokriani (ose Dhimitër Arnauti), ndërsa i biri i tij, do të jetë mitropoliti i ardhshëm Genadi Veleshki, mitropolit i Dibrës dhe Velesit, i lindur si Gjergj Dhimitri në fshatin Podkozhani si i ati.

Pas dorëzimit si murg, qëndron në manastirin Meteora në Thesali, ku do njihet si Papa Gjergj Arnauti.

Më 6 Nëntor të vitit 1858 zgjidhet si mitropolit i Eparkisë së Durrësit.

Fisi Genadiev, i përbërë nga pasuesit e këtij mitropoliti shqiptar, është një fis i shquar në Bullgari, me plot gazetarë, publicistë, artistë, politikanë, inxhinerë e profesorë të nderuar deri në ditët e sotme.

Edhe kisha madhështore e Shën Klimentit në pjesën e epërme të Varoshit të Ohrit (Kisha e Hyjlindëses Perivlepta), ku mbas rrënimit dhe shndërrimit në xhami pas pushtimit osman të kishës së Shën Pandelejmonit, do të shpërnguleshin eshtrat e Shën Klimentit, dihet që është ngritur në vitin 1295 nga aristokrati bizantin me origjinë arbërore Progon Zgura, i afërm i perandorit bizantin Andronik II Paleolog, siç dëshmohet edhe nga mbishkrimi i famshëm që gjendet në këtë kishë.

Shqiptarët ortodoksë në qytet, akoma mund të dallohen lehtësisht, sidomos nga mbiemrat, shpesh ende të pasllavizuar, si “Paskali”, “Kotelli”, etj, por edhe familje të njohura tregtare të Ohrit, si “Filevët”, e pranojnë origjinën e tyre shqiptare, të korresponduar fare qartësisht nga mbiemrat “File” apo “Filja” në Shqipëri.

Por gjithaq, gjurmët e shqiptarësisë së shumë banorëve të Ohrit dhe rrethinave, mund të pikasen fare thjeshtë edhe në kujtesën kolektive të popullsisë së të dyja anëve të liqenit të Ohrit, asaj shqiptare dhe maqedonase, sidomos fshatrat kufitare Trpejca (Trepezicë në shqip) dhe Lubanishta, pranë Shën Naumit e Tushemishtit në anën tonë të kufirit, ku fshatarët të gjithë kanë sot e kësaj dite kushërinj e të afërm në Pogradec e deri në Tiranë, ndonëse janë asimiluar tashmë në maqedonas.

Edhe fshati i fundit pranë kufirit në krahun tjetër, pranë Qafë Thanës, fshati Radozhdë, i banuar 100% nga maqedonas, paraqet disa veçori tejet tërheqëse historike.

Sërish i drejtohemi shënimeve të udhëpërshkuesit bullgar Vasil Kançov, që pavarësisht interpretimeve të tij, gjithësesi ofron fakte domethënëse.

Kançov, gjatë përshkrimit të jetës së banorëve të këtij fshati, qysh në fillim flet për “ndikimin” shqiptar mbi këta banorë. E për ta ilustruar këtë me fakte, ai përmend veshjen e meshkujve të fshatit, me rroba tipike shqiptare, të cilat orvatet t’i shpjegojë përmes ndikimit kulturor shqiptar.

Në të vërtetë, duket më e mundur që Radozhda e vitit 1900 të ketë qenë një fshat në asimilim e sipër, por akoma shqiptar, gjë kjo që shihet haptas në veshjet e doket e banorëve të tij, si dhe nga fakti që fshatarët vendas të fesë ortodokse nuk i përkisnin Kishës Bullgare, por vareshin nga Patriarkana e Konstandinopojës dhe drejtpërdrejt nga Peshkopi i Elbasanit, jo ndonjë peshkop bullgar.

Ja ç’thotë në origjinal në bullgarisht Kançov për veshjen e këtyre banorëve: ”Mъжете носят бели дрехи,  в които се вижда явно Арнаутското влияние:Tecни беневреци, пояс…kъса бяла дрешка, kakвато носят Арнаутите, и apнаутска peceчка (чока), горна бяла дреха c  yвиснали ръкави”.

Që në shqip domethënë: “Banorët meshkuj të fshatit Radozhdë rreth vitit 1900, mbanin veshje të bardha, ku dallohej qartë “ndikimi shqiptar”, benevrekë të ngushtë, brez me pisqollë, gunë të shkurtër të bardhë hedhur mbi supe siç e veshin shqiptarët dhe xhokë shqiptare (lloj jeleku pa mëngë prej leshi), si dhe fustanellë të bardhë me pala të varura”.

Për t’u kthyer te Grigor Përliçev, një tjetër fakt interesant për lidhjen e tij me shqiptarët, dhe origjinën e mundshme shqiptare të rilindasit të madh erudit nga Ohri, ka të bëjë me punën e tij si mësues greqishteje në Tiranë, në vitin 1848.

Përse ka rëndësi kaq të madhe ky fakt vallë?

Sepse, duke ditur që popullsia ortodokse në Tiranë në gjysmën e shekullit XIX ishte ende relativisht e vogël, e përbërë thuajse tërësisht nga vllehët e kulturuar të zbritur në Tiranë nga Voskopoja e fshatrat përreth pas djegies së qytetit të madh e të fisëm, atëherë që Përliçevin ta dërgonin të jepte mësime greqishteje në Tiranë, pranë një komuniteti kaq të vogël ortodoks (e jo në ndonjë qytet të madh me popullsi më të shumtë ortodokse në Shqipëri, si Elbasani, Durrësi, Korça, Berati apo qoftë Pogradeci pranë Ohrit), lë hapësirë për të dyshuar për ndonjë lidhje, pse jo, edhe origjine të Përliçevit me komunitetin ortodoks të Tiranës.

Sipas burimeve historike faktikisht, pikërisht në vitet 1847-1848, në Tiranë Bashkësia Ortodokse arrin të hapë një shkollë 4 vjeçare në gjuhën greke (gjuha  e lejuar për ortodoksët, nga autoritetet turke), e në këtë shkollë do të vijë menjëherë të japë mësim Grigor Përliçev.

Jo rastësisht, Grigor Përliçev, në Ohër pati qenë nxënës i njërit nga Vëllezërit Miladinov, poetët kombëtarë të Maqedonisë dhe Bullgarisë (Dimitar e Konstandin Miladinov), pikërisht i Dimitarit, dhe sakaq dihet se nëna e dy poetëve të mëdhenj, e quajtur Sulltana, ishte edhe vetë vllehe për nga origjina, e Vëllezërit Miladinov patën qenë të lidhur me fshatin e njohur shqiptaro-vlleh të Magarevos pranë Manastirit, nga ku buron edhe origjina e familjes të madhe shqiptare të Qiriazëve.

Përliçev, filogrek (si shumica e banorëve të Ohrit në shekullin e XIX, nën trysninë e jashtëzakonshme fetare e kulturore helene), mbahet mend për dy poema epike, të dyja në greqisht, “Armatolos” (Ο Αρματωλός“) apo “Сердарят” në bullgarisht, me të cilën fiton Cmimin e Madh në konkursin e përvitshëm poetik në Athinë në vitin 1860, si dhe poemën madhështore “Skënderbej” kushtuar heroit tonë kombëtar.

Siç thekson historiani i njohur belg Raymond Detrez, që ka studiuar thellësisht jetën dhe veprën e Grigor Përliçevit, veçanërisht  në publikimin “Албанската връзка” на Григор Пърличев” (Ndërlidhja Shqiptare e Grigor Përliçev), Universiteti i Gentit, Belgjikë, vetë Përliçev në Autobiografinë e tij, disa herë dëshmon se flet shumë mirë shqip.

Për shembull, gjatë qëndrimit në Tiranë në vitet 1848-1849, Përliçev tregon se një grua e moshuar vendase shumë e zonja në çështjet mjekësore i pati shëruar një plagë të vjetër në këmbë, e kuptohet qartas që bisedat me mjeken tiranase, nuk mund të bëheshin në greqisht, por veç në shqip.

Gjithashtu, pas arrestimit të tij në vitin 1868, teksa janë duke e dërguar nga Ohri për në Dibër të Madhe, shumë nga xhandarët rreth tij janë shqiptarë, me të cilët bisedon rrjedhshëm shqip.

Vetë Përliçev ka shënuar përgjigjen e tij ndaj një kërcënimi prej tyre: “Mo m’ça kokën”, kurse në burgun e Dibrës, një cigan tregon ta ketë kërcënuar në shqip: “Lene, se do t’vras”!

Gjithashtu Përliçev, në vëzhgimet e tij për shqiptarët, vëren, për shembull, se “Dlirësia e karakterit”, veçanërisht në Shqipëri, vlerësohet sikur të ishte urdhëresa e parë e Hyjshme”.

Ka edhe vëzhgime më kureshtare, si dashuria e pamatë e shqiptarit për kafenë, ku pohon se: “Shqiptari arrin të gjerbë 20 kafe brenda 24 orësh”.

Ndërkaq, në poezinë epike “Armatolos”, që nga qarqet akademike maqedonase, gjithnjë është trajtuar si një poemë ku tregohen bëmat e maqedonasve ortodoksë në orvatjet për t’u mbrojtur nga shqiptarët gegë të Veriut, ku personazhi kryesor është Kuzman Kapedani, përveç vargjeve pafund ku dëshmon njohje të thellë të karakterit e dokeve shqiptare, si dhe himnizimit të mikpritjes shqiptare, por edhe sinkretizmit fetar (kriptokrishtërimit të shqiptarëve, për të shpëtuar nga shtypja osmane, taksat, e detyrimet e tjera të cilave u nënshtrohen të krishterët, duke jetuar si myslimanë ditën, e të krishterë në shtëpi), Përliçev hedh dritë edhe mbi kombësinë e vërtetë të heronjve të kësaj poeme.

Kur përmend rajonin “Γάλεζνικ ηης Ρέκας” (Galiçniku në zonën e Rekës), Përliçev shton:

“Me emrin Rekë, kemi parasysh rreth 20 fshatra në verilindje të Dibrës, që banohen nga shqiptarë krenarë, të cilët thuajse në tërësi e kanë ruajtur fenë lindore ortodokse, të trashëguar nga të parët e tyre”.

Duket se pikërisht këta shqiptarë ortodoksë të Rekës janë edhe heronjtë e poemës “Armatolos” të Përliçevit.

Edhe emrat e tyre nuk janë tipikisht sllavë.

Armatolosi quhet Kozma, nusja e tij Maria, të tjerë personazhe janë Foti dhe Fotini, etj.

Në fakt, vetë kryetari i jurisë që i jep Çmimin e Madh Përliçevit në Athinë për këtë poemë, arkeologu, poeti dhe ish ministri i jashtëm i Greqisë, Aleksandros Rangavis, do të shprehej se heroina kryesore e poemës është thjesht një: “Nënë shqiptare zemërbutë e plot dashuri” duke shtuar gjithashtu se: “Ndoshta do të ishte dashur që një poemë e tillë, që përmban vlera kaq domethënëse, të mos ishte ndërlidhur me një fshat në Shqipëri, por të kish përqafuar Greqinë dhe luftën e saj”.

Në poemën tjetër madhore “Skënderbej”, shqiptarët paraqiten përherë me cilësi të jashtëzakonshme, ata janë të guximshëm, shpirtmëdhenj e mëshirëplotë.

Interesi dhe dashamirësia e Përliçevit ndaj shqiptarëve, i shkaktojnë atij edhe incidente në Athinë. Më 24 Dhjetor, në gazetën “Avgji” (Agimi), botohet një shkrim anonim kundër tij, nga njëfarë N. S, për shkak të një përplasje në kishën ruse të Athinës, ku Përliçev pati vënë kapelen para se të dilte nga kisha, e në denoncimin publik ndaj tij thuhet që “Nuk ishte fare grek, por veç një barbar me gjak shqiptari që nuk dihej mirë as çfarë feje kishte”.

Nga ta dinte vallë shkruesi që Përliçevi ishte shqiptar, apo mos vallë vetë Përliçev e kish bërë të ditur këtë?

Përliçev do t’ia kushtojë versionin e shtypur të poemës Armatolos aspak habitshëm pikërisht Vangjel Zhapës, shqiptarit nga Labova e Madhe e Gjirokastrës, filantropit të shquar dhe kontribuesit të madh për ringjalljen e Lojrave Olimpike, me shpjegimin: “Mik i përhershëm i lavdisë së lashtë dhe themelues i lojrave të reja olimpike”.

Kujtesë shqiptare, që padyshim përfshin edhe Ohrin.