VAZHDIMËSIA E ILEGALES SHQIPTARE NGA VITI 1945 DHE DEMONSTRATAT STUDENTORE TË VITIT 1981 ( 2 )

(sipas dokumenteve sekrete të Komitetit Krahinor të L.K.K- së dhe të K.Q të LKS-së të Serbisë^[1])

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Kur dënimi bëhet medalje, dhe fjala bëhet flamur

Në vitet që ranë mbi Kosovë si re të zeza, mes 1974 dhe 1981, një popull mbante mbi supe jo vetëm peshën e jetës së përditshme, por edhe barrën e ëndrrës së ndaluar – ëndrrës për liri, për dinjitet, për vetveten. Në dosjet e sigurimit shtetëror, në faqet e akuzave të ftohta dhe gjykimeve të paragjykuara, janë gdhendur emrat e qindra shqiptarëve që guxuan të flasin, të shkruajnë, të mendojnë ndryshe. Dhe secili prej tyre, edhe pse i ndëshkuar nga ligjet e padrejtësisë, është një gur themeli në muret e qëndresës kombëtare.

Sipas të dhënave të SPB-së së Kosovës, kundër 140 personave janë ngritur aktakuza penale, ndërsa 89 prej tyre janë dënuar me burgime që zgjatnin nga një vit deri në pesëmbëdhjetë vjet. Secili vit burgimi nuk ishte thjesht një kohë e shkuar në errësirën e qelive, por një kohë e ndezur në dritën e sakrificës, një heshtje që klithte më fort se çdo zë, një mësim për brezat që do të vinin pas.

Këto dënime nuk mbyllën vetëm dyer, por hapën horizonte të reja të ndërgjegjes kombëtare. 40 të tjerë u ndëshkuan me kundërvajtje, një etiketë që s’mund ta zhbënte ndjenjën e përkatësisë dhe rebelimit të tyre. 453 të tjerëve iu tërhoqën vërejtje – paralajmërime zyrtare, por jo frikësuese për zemrat që kishin zgjedhur t’i përkasin një ideali më të lartë se frika. Dhe për 51 vetë aktakuzat u ndërprenë, jo sepse ishin të pafajshëm në sytë e pushtetit, por sepse ndoshta vetë pushteti kuptoi se është e pamundur të burgosësh një ide që rritet në heshtje.

Por edhe jashtë prangave, përndjekja nuk ndaloi. 503 persona të tjerë u ndoqën për shkak të veprimtarisë së tyre të hapur patriotike. Në një shoqëri që synonte të heshtte gjithçka që lëvizte jashtë vijës së lejuar, edhe fjala bëhej më e rrezikshme se arma. Një fjalë e shkruar, një thirrje në mur, një copë letër e shpërndarë në rrugë, mjaftonte për të ndezur alarmin e sigurimit – sepse ata e dinin mirë që kur një popull shkruan për lirinë, ai po i afrohet asaj.

Nga viti 1979 deri në pranverën e demonstratave të vitit 1981, sipas të dhënave të ruajtura me kujdes nga vetë shtypësit, janë shkruar mbi 41 parulla, të shpërndara nëpër qytete, fshatra, në shkolla e në institucione, si dëshmi e një shpirti që nuk pranon të heshtë. Çdo parullë ishte një poezi e dhimbshme, një varg që vlonte mbi mure, një britmë e lirë që tejkalonte gardhet dhe censurat. Pesë afishe me përmbajtje patriotike u zbuluan gjithashtu – të thjeshta në formë, por të mëdha në domethënie.

Sepse fjalët nuk janë thjesht simbole mbi letër – ato janë misione të vogla që kërkojnë zemra të mëdha, janë fije zëri që bëhen dallgë, janë copëza shprese që enden mes errësirës për të zgjuar dritën.

Dhe kur një sistem mburret se ka ndaluar fjalën, ai në të vërtetë dëshmon se ajo fjalë kishte filluar të ngjizte një lëvizje, kishte filluar të lëvizë themelet e rendit të vjetër. Në një shoqëri ku liria ishte e kriminalizuar, shkrimi ishte revolucion, fjala ishte rebelim, dhe heshtja e zemrës ishte një akt rezistence.

Pra, këto statistika të zymta, këta numra të ftohtë, nuk janë thjesht gjurmë administrative. Janë kronika të flakëve që nuk u shuan, vargje të pathëna të një dashurie për kombin, që sot frymon në secilën frymë të lirisë sonë. Dhe ndërsa koha i kalon emrat, historia i kthen në gurë të pavdekshëm të kujtesës sonë.

Kur kërkesa bëhet betim dhe fjala bëhet rrugë e lirisë

Koha rrjedh dhe me të ndryshon edhe mënyra se si një popull shpreh dhe mbron idealet e veta. Por një gjë mbetet e pandryshuar: ethet për liri, mallkimi i robërisë dhe shpresa për bashkim. Nëpër vitet e stuhishme nga 1968 deri në 1981, zëri i ilegales shqiptare në Kosovë nuk heshti kurrë – përkundrazi, ai u kristalizua, u artikulua më fuqishëm, u kthye në klithmë kolektive, në kërkesë që dilte nga thellësia e shpirtit kombëtar dhe ngjitej lart, për t’u dëgjuar mbi muret e padrejtësisë.

Këto kërkesa nuk ishin vetëm fjali të thjeshta, as thirrje të rastit – ishin vargje të një tregimi të dhimbshëm, një himn i përndritur i ndërgjegjes kombëtare, një betim i heshtur që përsëritej në mure, në trakte, në zemrat e rinisë. “Rroftë Shqipëria!” – ishte më shumë se një përshëndetje, ishte malli për atdheun amë, mall që kalonte kufij e telat me gjemba, mall që ndizej në zemrat e shqiptarëve të ndarë me dhunë, por të bashkuar me ndjenjë.

“Duam republikë!” – një kërkesë e thjeshtë në fjalë, por e thellë në përmbajtje; një ëndërr për barazi, për dinjitet, për të drejtën që Kosova të mos mbetej një emër i nëpërkëmbur, por të bëhej një subjekt më vete, një vend që i takonte vetes dhe jo të tjerëve.

“Duam kushtetutë! Kosova duhet të jetë republikë – rroftë Kosova!” – thirrje që shkundnin rrënjët e një sistemi që kërkonte ta mbyste çdo frymë të vetëvendosjes, çdo aspiratë për identitet të barabartë.

Por nga u ushqye kjo frymë që lindi në errësirë dhe u rrit në heshtje? Nga drita që vinte nga jashtë. Nga valët që përçuan jehonën e fjalës së lirë.

Radio Tirana dhe Radio Kukësi nuk ishin thjesht zëra në eter – ishin frymë, ishin dritare të hapura nga një anë tjetër e qiellit, ku fjala “Shqipëri” nuk ishte tabu, por krenari; ku historia e vërtetë rrëfehej me zë të plotë dhe jo me gjuhën e censurës. Në netët e gjata, kur Kosova flinte e lodhur nga heshtja, këto valë i zgjonin shpresat dhe i jepnin forcë qëndresës.

Edhe më tej, grupet kulturore-artistike që vizitonin Kosovën sillnin me vete jo vetëm këngë dhe valle, por shpirtin e Shqipërisë, gjuhën e pastër, fjalën e gjallë, emocionin që nuk mund të fshihej pas asnjë perde kontrolli. Ishin këto momente kur një komb i shtypur mund ta shihte vetveten të plotë, edhe për pak çaste – dhe kjo ishte mjaft për ta mbajtur ndezur zjarrin e idealit.

Në këtë mozaik të ndikimeve të mëdha, një vend të veçantë zë emigracioni shqiptar, që kishte shkuar larg, por zemrën e kishte lënë në Kosovë. Ata që ishin shpërngulur dikur për shkak të bindjeve politike, tashmë ishin kthyer në urë lidhëse mes atdheut të ndaluar dhe idealit të gjallë. Në mërgim, ata ishin bërë zë i lirisë, bartës të ideve të reja, të kontaktit me botën, të organizimit dhe strategjisë. Ata sillnin literaturë, përvoja, ndihmë, por më së shumti, besimin se liria është e mundur, se ajo është afër, mjafton të guxosh.

Kështu, me kalimin e viteve, ilegalja shqiptare nuk ishte më thjesht një strukturë e fshehtë, por një rrjedhë e gjerë e vetëdijes që depërtonte në çdo rrënjë të shoqërisë. Dhe në zemër të saj nuk ishte vetëm lufta ndaj pushtuesit, por dashuria për atdheun, adhurimi për identitetin, dhe besimi i thellë se kombi që mban gjallë gjuhën, fjalën dhe këngën – nuk vdes kurrë.

Sepse historia mësohet në libra, por ndjenja kombëtare ndizet në zemra, dhe ajo, kur ndriçon, bëhet udhë – udhë drejt lirisë.

Fjala që nuk heshti – veprimtaria legale si frymë e nënkuptuar e qëndresës

Në një kohë kur hija e frikës rëndonte mbi gjithçka, kur fjala e lirë duhej të maskohej e mendimi të shkelej me kujdes nëpër gurët e censurës, Kosova jetonte edhe një tjetër rrjedhë të rezistencës – më të heshtur, më të butë në tingull, por po aq të fuqishme në përmbajtje: veprimtarinë legale. Ajo nuk lëvizte nëpër qelitë e burgjeve si ilegalja, por rridhte nëpër bankat e shkollave, në sallat e leksioneve, në rreshtat e librave dhe në zemrat e fjalëve të përditshme.

Ishte propaganda e organizuar, por kësaj here jo në shërbim të pushtetit, por në shërbim të vetëdijes kombëtare që nuk pranoi të shuhej. Mësuesit dhe profesorët – ata që mbillnin dije, por në heshtje mbillnin edhe krenarinë kombëtare – u kthyen në gurë themeli të një qëndrese që nuk ndodhte me flamuj e trakte, por me fjalë të thjeshta që mbartnin thellësi të mëdha.

Nëpër klasat e fëmijëve dhe auditorët e rinisë, nën dritën e lodhur të dërrasave të zeza, zhvillohej një betejë e fshehtë për identitetin. Kishte mësime të planifikuara nga programet shtetërore, por kishte edhe mësime të pashkruara që përcilleshin përmes toneve të zërit, përmes zgjedhjes së fjalëve, përmes shembujve që e tejkalonin kufirin e teksteve të detyruara.

Gjuha e Ezopit – simbolika e të nënkuptuarës – bëhej mënyra për të thënë të pathënën. Një fjali që në dukje ishte e zakonshme, fshihte mes rreshtash një ide qëndrese. Një rresht i zakonshëm në një tekst mësimor mund të ishte shkëndijë për një zemër të re, një nxitje për të kërkuar më shumë, për të kuptuar më thellë. Dhe nxënësit, të uritur për të vërtetën, e kuptonin. Sepse kur zemra dëgjon me shpirt, ajo e njeh tingullin e së vërtetës, edhe kur ai vishet me petkun e heshtjes.

Intelektualët – ata që nuk u përkulën, por që zgjodhën rrugën e dinjitetit – ishin bartës të kësaj fryme të heshtur që mbante gjallë kujtesën kombëtare. Në fushën e arsimit, të kulturës dhe të informimit, ata gdhendnin kujdesshëm mesazhe që nuk thuheshin me zë të lartë, por që jehonin fuqishëm në ndërgjegjen kolektive. Ishte një luftë pa armë, por me ide, me mendim, me përkushtim ndaj të vërtetës.

Dhe kjo veprimtari legale, ndonëse pa pamjen dramatike të burgimeve e trakteve, kishte një ndikim të thellë dhe të qëndrueshëm në ndërgjegjësimin kombëtar. Sepse fjala, kur është e vërtetë, nuk ka nevojë të bërtasë për të ndikuar – ajo vepron në heshtje, si uji që gërryen gurin, si drita që hyn nga çarja më e vogël dhe ndriçon një botë të tërë.

Kështu, arsimi u bë trualli ku mbinë fara e atdhedashurisë, kultura u kthye në strehë për frymën e lirisë, dhe informimi, edhe kur i censuruar, gjente rrugë për të thënë të vërtetën që populli kishte nevojë të dëgjonte.

Dhe populli, në heshtje, dëgjonte. Në heshtje e kuptonte. Në heshtje ndërtohej. Sepse çdo brez që mëson të lexojë nën rreshta, mëson gjithashtu të zgjohet një ditë e të flasë me zë të plotë. Dhe ajo ditë, e pritur gjatë, nuk do të vononte. Sepse vetëdija, njëherë e zgjuar, nuk fle më kurrë.

Kur heshtja u bë jehonë – organizimi i nëndheshëm pas Pranverës së ’81-shit

Ishte pranvera e vitit 1981 kur zëri i studentëve në rrugët e Prishtinës u bë jehonë që tejkaloi muret e auditorëve dhe u përplas fuqishëm në portat e historisë. Ajo thirrje e guximshme: “Kosova – Republikë!”, nuk ishte vetëm një kërkesë politike – ishte klithma e një brezi që nuk pranoi më të jetonte në hije, ishte ndriçimi i një vetëdijeje të mbjellë gjatë, që më në fund shpërtheu si lulëzimi i një stine të gjatë pritjeje.

Por pas kësaj jehone publike, pas zërave që sfiduan pushtetin me guximin e rinisë, jeta ilegale rifilloi me intensitet të ri, në heshtje, por me një organizim të thellë e të qëndrueshëm. Veprimtaria ilegale nuk u zbeh – ajo u bë më e zgjuar, më e kujdesshme, më e përkushtuar, sepse tani e dinte se po mbante mbi supe një ideal që kishte zënë rrënjë në zemrën e popullit.

Çdo veprim, çdo aksion, nuk ishte më thjesht një reagim sporadik – ishte një akt i menduar gjatë, një hap i matur që kërkonte përgatitje të hollësishme, një gur që vendosej me kujdes në urën drejt lirisë. Tashmë, organizatat ilegale nuk luftonin vetëm për mbijetesën e një strukture të nëndheshme, por për të ndërtuar një rrjet vetëdijeje kombëtare, një lëvizje që do ta mbante të gjallë kërkesën për barazi dhe vetëvendosje, pavarësisht dhunës, ndjekjes dhe prangave.

Çdo aksion i tyre kishte një qëllim më të thellë se sa thjesht shfaqja e rebelimit – ishte një përpjekje për të sensibilizuar, për të zgjuar ndërgjegjen e fjetur, për ta përfshirë popullin në një betejë që nuk ishte më vetëm e grupeve të fshehta, por duhej të bëhej një betejë gjithëpopullore.

Kosova nuk ishte më vetëm një vend i shtypur – ishte kthyer në simbolin e një lëvizjeje të pandalshme, dhe ata që vepronin në heshtje e në ilegalitet, po e përhapnin këtë simbolikë, po e ngulnin atë në çdo mendje e në çdo zemër që guxonte të shihte përtej kufijve të frikës.

Në sytë e pushtetit, këto aksione ishin akte të rrezikshme. Por në thelb, ato ishin akte shprese, akte dashurie për vendin, për dinjitetin, për të ardhmen. Ishin më shumë se strategji – ishin tregime të qëndresës, të shkruara me mundim dhe përkushtim, në faqe të padukshme, në zemrat e njerëzve të thjeshtë që e dinin se liria nuk vjen nga lart, por rritet në heshtje, në errësirë, si farë që pret ditën e saj për të lulëzuar.

Dhe në këtë përpjekje të heshtur, por të zjarrtë, organizatat ilegale nuk ishin vetëm strukturë, por frymë. Frymë që depërtonte nëpër rrathë shoqërorë, që zgjonte mendjet, që thërriste njerëzit jo vetëm të dëgjonin, por të ndiheshin pjesë e një ideali të madh – Republikës së Kosovës.

Sepse një kërkesë që buron nga zemra e një populli, nuk mund të shuhet. Ajo thjesht ndryshon formë, rrjedh në heshtje, përhapet në mendime, ngjitet në trakte, shkruhet në mure, këndohet në këngë, dhe një ditë – bëhet realitet.

Drita që nuk shuhet – bartësit e qëndresës në rrugën e lirisë

Në historinë e çdo populli që ka kaluar nëpër zinxhirët e robërisë, ka gjithmonë një brez që mban flakën ndezur, edhe kur gjithçka tjetër rreth tij duket e shuar. Në Kosovën e viteve të errësirës, kur fjala ishte e ndaluar dhe shpresa rrezikohej të shkelej me çizmen e pushtetit, drita e qëndresës nuk vinte nga zyrat, por nga bankat e shkollave, nga auditorët e universitetit, nga klasat dhe korridoret e diturisë.

Rinia studentore dhe shkollore, së bashku me mësuesit, profesorët e punëtorët e arsimit – pra, inteligjencia kosovare – u bënë bartësit më të përkushtuar të veprimtarisë ilegale. Ata ishin rrënjët e një peme që përpiqej të rritej në tokë të ngjeshur nga padrejtësia, por që ushqehej nga shpresa, nga ideali, nga e vërteta që nuk shuhej dot as me ndëshkim, as me frikë.

Studentët ishin pulsi i këtij gjaku që qarkullonte nëpër arteriet e ilegalitetit. Ata ishin zëri i një brezi që nuk pranoi të heshtë, mendja që lexonte më shumë se fjalët në libra, dhe zemra që rrihte përtej mureve të fakulteteve – rrihte për liri. Nxënësit, të rinj e të pjekur për të kuptuar padrejtësinë, mësonin jo vetëm matematikë apo histori, por edhe artin e rezistencës – me zemër e me mendje.

Në krah të tyre qëndronin mësuesit – ata që kishin zgjedhur të edukojnë jo thjesht nxënës, por qytetarë të lirë, njerëz me ndërgjegje kombëtare. Në heshtje, në nëntekst, në zgjedhjen e poezive, në analizat e teksteve letrare, ata kultivonin frymën e vetëdijes kombëtare, pa klithma, por me qëndresë të brendshme, të ngulitur thellë në çdo mësim e në çdo shembull që jepte më shumë sesa çfarë shkruhej në programet zyrtare.

Por themelin e kësaj lëvizjeje nuk e mbanin vetëm të rinjtë. Përkrah tyre qëndronin edhe burrat dhe gratë që kishin kaluar nëpër burgjet jugosllave, që kishin shijuar vetminë dhe dhimbjen e qelive, por që kishin dalë prej andej më të fortë, më të qartë në idealin e tyre. Ata ishin gjenerata e vjetër e patriotëve – frymëzuesit dhe themeluesit e organizatave ilegale, ata që nuk i kishte thyer as hekuri, as vuajtja, as koha.

Ata që kishin kaluar dekada në burg, nuk dolën të lodhur apo të dorëzuar, por me shpirtin më të ndezur se kurrë. Dhe sapo kalonin pragun e lirisë fizike, ata nuk kërkonin pushim, por kthimin te shokët e idealit, vazhdimin e rrugës së filluar shumë vite më parë, rikthimin në organizatat ilegale që ishin bërë shtëpi e dytë për ta – një strehë e shenjtë për lirinë.

Ata ishin gurët më të fortë në themelet e rezistencës. Për ta, burgjet ishin shkollë e ndërgjegjes, dhe çdo plagë e shkaktuar nga shtypësit ishte një dëshmi krenarie, një dekoratë që s’mund ta jepte asnjë pushtet tjetër përveç historisë.

Dhe kështu, lëvizja ilegale nuk ishte thjesht një rrjedhë e fshehtë e revoltës, por një urë që lidhte brezat – nga ata që kishin vuajtur e mbijetuar, tek ata që sapo fillonin të ëndërronin. Ishte një këngë që këndohej me zë të ulët, por që në çdo varg përshkruante rrugën drejt lirisë.

Sepse një popull që ka rini të vetëdijshme dhe të moshuar të pathyeshëm – nuk mposhtet dot. Ai vetëm pret çastin kur historia të çelë dritaren, që fjala “Republikë” të mos mbetet më thjesht thirrje, por të bëhet realitet.

Kur rrënjët nuk shkulen – qëndresa si gjethnajë që rilind

Sado të egër të ishin përpjekjet e pushtetit, sado të ashpra të ishin tentativat e organeve të sigurimit për të shuar çdo çerdhe ilegale, çdo vatër të fshehtë të patriotizmit, zjarri i qëndresës nuk u shua kurrë. Ata që planifikonin ndjekje, arrestime dhe ndërhyrje mendonin se mund ta prishnin rrjetin e rezistencës me një dorë të rëndë, por harronin një të vërtetë të lashtë: kur idealet mbillen në zemra, ato nuk digjen me urdhra, as nuk shuhen me pranga.

Po, shpesh ndodhte që anëtarë të grupeve ilegale të zbuloheshin, që ndonjë hallkë të pritej, që ndonjë rreth të thyhej. Por asnjëherë, asnjëherë nuk ndodhte që të zbulohej i tërë rrjeti, sepse organizimi nuk ishte vetëm një strukturë – ishte frymë, ishte ndjenjë, ishte besë. Dhe fryma, ndjenja, besa – nuk gjurmohen lehtë, nuk kapen me dosje, nuk burgosen me procedura. Ato rrjedhin nëpër mendje të palodhura, në heshtje të qartë, në zemra që mësojnë të flasin me nënkuptim dhe të veprojnë me maturi.

Aty ku një dorë arrestohej, një tjetër dorë e padukshme mbillte vazhdimin. Aty ku një rreth shkatërrohej, një tjetër fillonte të lidhej në heshtje. Dhe ata që mbeteshin të pazbuluar, nuk e ndienin fitoren për veten – ata e ndienin si detyrë të shenjtë ta vazhdonin rrugën e nisur. Me qetësi, me përkushtim, me urtësinë e njeriut që nuk lufton për lavdi, por për të drejtën, ata ftonin të rinj, ndanin ide, ushqenin guxim, përgatitnin hap pas hapi një vazhdimësi që do të triumfonte përtej kohës.

Veprimtaria e tyre nuk bëhej me zhurmë – ajo ishte si rrënjë që thellohej në tokë, që forcohej në fshehtësi për të mbajtur të gjallë trungun e një ideali të mohuar, por të pamposhtur. Ata konsolidonin radhët, përforconin besimin, ruanin kontinuitetin, sepse e dinin se më e rëndësishme se çdo aksion i shpejtë, ishte ruajtja e flakës së qëndresës që nuk duhej të fikej asnjëherë.

Ishte një rezistencë që e njihte durimin, dinte kur të fliste dhe kur të heshtte, dinte ta ruante veten, jo për frikë, por për vazhdimësi. Në këtë heshtje të organizuar, në këtë konspiracion të qetë, qëndronte fuqia e vërtetë e lëvizjes: ajo nuk ngrihej si stuhi që shfaqet dhe tretet, por si një rrymë e nënujshme që gërryente themelet e padrejtësisë dhe përgatiste ngadalë, por sigurt, rrugën drejt lirisë.

Sepse kur rrënjët janë të thella, asnjë erë nuk mund ta rrëzojë trungun. Dhe Kosova, me gjithë stuhitë që u përplasën mbi të, kishte rrënjë të mbjella në gjakun dhe besimin e bijve të saj – rrënjë që mbinin përsëri, sa herë që menduan se i kishin shkulur. Dhe kështu, historia vazhdoi të shkruhej me dorë të qetë, por me zemër të zjarrtë, nga ata që nuk u dorëzuan kurrë.

(vijon)

[1]Dokument i Sekretariatit Krahinor i Punëve të Brendshme (Shërbimi i Sigurimit Shtetëror) (tepër rezervat), Analiza mbi shkaqet dhe burimet e ripërtëritjes së irredentizmit, me theks të posaçëm në çështjet e diferencimit politik, evitimit të indoktrinimit dhe pozicionet e mundshme irredentiste në lëmin e arsimit, kulturës dhe në disa veprimtari të tjera, nr. 4000/1. (Materiali i përmendur thuhet se kishte vetëm 3 ekzemplarë), Prishtinë, tetor 1986; Arkivi i Kosovës, Fondi  Komiteti Krahinor 1981, d. Informata, për demonstratat armiqësore në krahinë më 11, 25 e 26 mars dhe më 1, 2 e 3 prill 1981, Prishtinë, maj 1981; Dokumenti i Sekretariatit Krahinor të P.B të Kosovës dhe Sekretariatit Republikan të P.B të RS të Serbisë, 1986