TË VRASIN NATËN E TË QAJNË DITËN

Nga Hamza Halabaku

I dukej se hapat po i nxirrte nga toka, frymëmarrja i ishte vështirësuar. Vazhdi­misht fshinte djersët mbi ballë dhe në kokë me një shami që e nxori nga xhepi i xhama­danit, të cilin e vishte vetëm për raste të veçanta.

Ecte rrugës nën hijet e drurëve, i me­n­duar e me barrën që e bartte në shpirt. Ishte kjo një barrë që e rëndonte jo vetëm Arianit Bjeshkën, nga fshati Grykë, por edhe shumëkënd në Malësi. Ishte ajo barra e të ngujuarit në kullë për shkak se djali i tij kishte vrarë djalin e Bardh Malit.

Për motive ende të panjohura, i biri i Arianitit kishte vrarë me (pa) dashje Guri Malin, të birin e Bardhit të dielën e parë të asaj fillimpranvere. E tërë familja e Arianitit, bashkë me farefisin, qenë mbyllur në kullat e tyre.

Arianiti ishte veshur e ishte mbathur me rrobat që i veshte kur shkonte për vizita ndër miq, po edhe në raste të veçanta, ashtu siç ishte zakon në Malësi. E kishte hapur portën e kullës dhe ngjitej Grykës në drej­tim të fshatit Rrafsh. Ishte nisur drejt Kullës së Bardh Malit, me të cilin ishte në gjak, tash e disa vjet.

Familja e Bardhit kishte mort.

Për vdekjen e Kroit kishte ndier dhe­mbje e tërë Malësia, pra edhe Arianit Bjeshka me tërë familjen.

E kishte menduar gjatë nisjen e tij në drejtim të kullës së Bardhit dhe kishte marrë vendim, sa të rëndë aq edhe burrëror. Ditët e besës kishin kaluar… Mirëpo, ai nuk ndi­hej i qetë po të mos i shkonte Bardhit për kryeshëndoshë. Rrugën po e bënte me një barrë të rëndë shpirtërore.

Askush nuk kishte dashur që të ndo­dhte ajo që kishte ndodhur, të dielën e parë të asaj fillimpranvere, vite më parë ndër­mjet këtyre dy familjeve.

Arianitit iu kujtua si sot ajo ditë e kobshme kur kishte ndodhur vrasja. Ishte një ditë ters, me shi… Ishte e diela e parë e fillimit të pranverës.

Atë ditë, që nga mëngjesi, shiu nuk ki­shte pushuar për asnjë çast.

Gazetat e ditës, që botoheshin në vend, të nesërmen, në faqet e tyre të para, me shkronja të mëdha e të zeza shkruanin:

Në fshatin Grykë të Malësisë ka ndo­dhur një vrasje e rëndë! Motivet e vrasjes ende nuk dihen. Në disa nga gazetat shkru­a­nte, organet kompetente, e në disa të tjera organet e hetuesisë, janë duke kryer punët e tyre.

Dhe në fund të tekstit, për këtë lajm, në të gjitha gazetat shkruante se hetimet vazhdojnë.

Ngjarja e kishte tronditur jo vetëm Malë­sinë, po edhe të gjithë ata që kishin marrë vesh për lajmin.

Arianiti nuk dinte ta shpjegonte atë të keqe që kishte ndodhur të dielën e parë, kur kishte nisur stina më e bukur e vitit. Ajo që kishte ndodhur kishte qenë e dhemb­shme për Arianitin e e kobshme për Gurin dhe familjen e tij…

Sipas fjalëve që ishin përhapur gojë pas goje, tanimë flitej se vrasja kishte ndo­dhur me (pa) dashje në sheshin e hapur, që ishte caktuar në mes të disa fshatrave të Malësisë, ku të dielave tuboheshin për të shitur e për të blerë kafshë e lloje të tjera mallrash.

Tani Arianiti ecte në drejtimin që e shpinte në fshatin Rrafsh. Herë-herë shiko­nte ngjitjen e diellit në lartësi dhe i dukej se po ecte bashkë me të.

Dielli i asaj pasditeje të hershme shkël­­qente mbi ujin që rridhte nga lart-poshtë lumthit në miniaturë, mbi të cilin gjethet e ahut viheshin në lëvizje nga një puhizë e freskët dhe herë-herë shkëlqenin nga rrezet e diellit. Dielli rrugës së vet, i dukej se në qie­llin e lartë, me lehtësi po rrëshqiste në drejtim të perëndimit atë pasdite vere, e Arianiti ecte në drejtim të kullës së Bardhit, duke e thithur kohë pas kohe tymin e du­ha­nit, nga cigarishtja e qelibarit, shtëllu­ngat blu të të cilit rrotu­lloheshin para syve të tij, e ai sikur kridhej në to, duke men­duar thellë se nuk do ta kishte të lehtë as ai vetë e as Bardh Mali, kur do ta shihte.

Gjithçka i sillej në mendje. Të ulej diku të pushonte e, ndoshta pas harxhimit edhe të një cigareje, të kthehej nga ishte nisur! Por, jo, vendimi ishte i prerë. Do të shkonte në kullën e Bardhit. Bardhin e njihte si burrë trim!

Arianiti ishte ulur në një gur që na­tyra i kishte caktuar vendin skaj rrugës, në hijen e një ahu shumëvjeçar, duke mendu­ar dhe duke uruar që përsëri të bëhej mirë. Mendonte për jetën dhe afërsinë që kishte pasur me babanë e Gurit të vrarë, Bardhin. Nuk kishte takim në Malësi, ku nuk ishin të pranishëm Arianiti e Bardhi, që hijesho­nin odën, kur ishin bashkë. Rrallë ndodhte që të mungonte njëri apo tjetri, qoftë për drekë qoftë për dekë. Kur ishin së bashku në odë, i jepnin hijeshi qoftë gëzimit, qoftë mortit.

Më së shumti i jepte një vetëbesim, kur mëdyshej gjatë rrugës, fakti se Bardhin e njihte si trim dhe burrë të urtë.

Arianiti kishte mësyrë për të dytën herë këtë fillim jave kullën e Bardhit. Dy ditë më parë Arianiti këtë rrugë e kishte pasur pak më të lehtë. Përmes pajtimta­rë­ve, kishte kërkuar që të paktën nga e tërë familja Bjeshka, ai të merrte pjesë në për­cje­lljen e fundit të Kroit. Kroi ishte i dashur në tërë Malësinë. Edhe Arianiti kishte një simpati të veçantë për të. Bardhi, i ati i Kroit të vdekur, shkaqet e së cilës ende nuk dihe­shin, dhe Gurit të vrarë, pasi ishte konsul­tuar me të vëllanë, kishte pranuar që Arianiti të merrte pjesë në varrimin e Kroit.

Tani vetëm fizikisht ishte në atë rrugë, po në mendje e kishte Zotin dhe burrërinë, trimërinë e urtësinë e Bardhit. I kujtohej se pas varrimit të Kroit, ishte kthyer në kullën e vet, por assesi të qetësohej. Si është e mu­ndur, kishte menduar, që në këtë vdekje kaq të rëndë, të mos i shkoj Bardhit në të pame…

Në familjen e Arianit Bjeshkës shtohej dhembja për Kroin! Edhe ai dëshironte që në ato çaste të rënda dhembjeje, t´i gjendej Bardhit pranë.

Me mendimet e shumta në kokë dhe me barrën e rëndë në shpirt, Arianiti arriti para kullës së Bardh Malit. Para hyrjes në kullë, disa hapa larg ishte vënë një karrige me shpinëz, mbuluar rreth e rrotull me një copë të bardhë, e në ndenjëse një vazo qelqi me lule. Në mes të vazos me lule dhe shpi­nores ishte vendosur një foto, portret i Kroit.

Farefisi, miqtë, të afërm e të largët, vi­nin grupe-grupe për ngushëllime në kullën e Bardh Malit.

Bardhin e kishin njoftuar, sapo e ki­shin parë diku më larg, të rinjtë që pritnin para hyrjes së kullës, se në drejtim të tyre po vinte Arianit Bjeshka…

– O Bardh Mali! – thirri me zërin e tij jo të zakonshëm, teksa i ishte afruar kullës së Bardhit!

– Mirë se vjen! – u dëgjua zëri i njërit nga ata që pritnin para kullës.

– Mirë se të ka pru Zoti! – u dëgjuan edhe zëra të tjerë, të atyre që ishin në bre­ndinë e odës, ku pritej për të pame, kurse Bardhi u ngrit në këmbë për ta pritur Arianitin. Kështu ishte zakoni edhe në ku­shte normale.

Në odë, sapo hyri Arianiti, ra një heshtje.

Pas heshtjes së thellë, që mbretëroi për disa çaste, e Arianitit iu dukën shekuj, i pari foli Bardhi.

– A mund dole, o Arianit Bjeshka? – i tha Bardhi, pak pasi Arianiti ishte ulur në vendin që i kishin caktuar të ulej, pa i ha­rruar, për asnjë çast të gjitha ato që kishin ndodhur të dielën e parë të asaj fillim pran­vere që me (pa) dashje i ishte vrarë i biri.

– Dola, dola ngadalë, – foli Arianiti, i cili ndihej i fajshëm, duke mos e ngritur kokën fare…

Heshtje.

– Zoti të lashtë shëndoshë, o Bardh! Edhe ju të tjerët, që jeni për kryeshën­doshë, Zoti ju lashtë shëndoshë!

– Qofsh shëndoshë, Arianit Bjeshka! – u përgjigj Bardhi!

– Qofsh shëndoshë, – u dëgjuan edhe disa zëra të tjerë…

Biseda e të pranishmëve kishte vazh­duar aty ku kishte mbetur para se të vinte Arianiti, kurse burri që ishte caktuar t’i shër­bente vizitorët me kafe, u drejtua nga Arianiti me tabakanë në të cilën ishin ven­dosur filxhani dhe xhezvja, e mbushur plot me kafe, avulli i së cilës dallohej lehtë, meqë sapo ishte hequr nga mangalli, i vendosur në një kënd, në pjesën e jashtme të dhomës së kullës, ku priteshin vizitorët. Kafexhiu e solli kafenë si për të gjithë ata që vinin për të pame.

Bardhi i bëri shenjë kafexhiut që të kthehej mbrapa.

– Ma sill xhezven dhe mjetet e tjera për kafe, Arianitit do t’ia bëj vetë kafenë. Kafexhiu veproi sikur i kishte bërë shenjë Bardhi.

Bardhi e vuri xhezven mbi mangall, të cilin ia solli burri që kishte detyrën e kafexhiut.

Arianitit disa pika djerse i bulonin mbi vetullat e tij të trasha, ku vende – vende shi­he­shin edhe qime bojë hiri.

*

Tani mendjen e kishte te Kroi, që ki­shte qenë djalë i urtë e i sjellshëm. Prindë­rit dhe farefisi prisnin që ai të mbaronte shërbimin e detyrueshëm ushtarak dhe ta martonin. Derisa ai kishte qenë në ushtri, familja, natyrisht me lejen e tij, e kishin fejuar me vajzën më të mirë të Malësisë! Ishte Ulpiana, vajza nga fshati më i afërt i Rrafshit, për të cilën edhe ai si i ri kishte pasur një ndjenjë pëlqimi e mirëda­shjeje të veçantë.

Dhe, kujt do t’i shkonte mendja se ai nga ushtria do të kthehej në arkivol, edhe pse rastet e këtilla në vitet ’80 të shekullit të kaluar nuk ishin të rralla.

Kroi, djali i dytë i Bardhit, kishte qenë në shërbimin e obligueshëm ushtarak diku në juglindje të Beogradit. Familja kishte marrë telegram se Kroi nuk ishte më në mesin e të gjallëve! Në të njëjtin telegram, ishte shkruar edhe njoftimi se në dy ditët e ardhshme pje­sëtarët e Armatës do ta sillnin kufomën.

Pas marrjes së telegramit, kulla e Bardh Malit ishte mbushur me njerëz. Të njohur e të panjohur kishin ardhur nga të gjitha anët. Gjatë ditës, jo vetëm oda, por edhe rrugët e fshatit ishin plot njerëz.

Ishte e diel dita kur fshatit të lindjes të Kroit, po i afrohej një veturë dhe një ka­mion i mbuluar me çadrën ngjyrë hiri. Në veturën që e drejtonte një ushtar, ishin një oficer dhe dy shoqërues të tij. Të gjithë ki­shin uniformë me ngjyrë të njëjtë, por ofi­ceri dallohej me gradat që i mbante në supe të xhaketës. Nga kamioni zbriti një togë ushtarësh dhe më pastaj u pa një arkë prej druri, ku duhej të ishte trupi i pajetë i Kroit. Arkën ngadalë e lëshuan në tokë ush­tarët dhe, shpejt e shpejt, dy ushtarë morën qëndrim gatitu si rojë nderi pranë arkivolit. Oficeri, i shoqëruar nga dy nënofi­cerët, që ishin të armatosur me automatikë, qëndro­nin para togës së ushtarëve. Ai kërkoi që të takohej me babanë e Kroit.

Bardhi po shkonte drejt oficerit dhe i dukej se asnjëherë në jetën e tij nuk kishte bërë hapa më të mundimshëm, sikur t’i kishte këmbët të ngjitura për toke. Sytë sa i shkonin tek arkivoli i të birit dhe sa tek oficeri, të cilit i shihej revolja e vendosur në brez. Kur u afrua, oficeri e ngushëlloi, në emrin e tij dhe të oficerëve më të lartë të Armatës jugosllave.

– Ju përcjell keqardhjen e thellë të të gjithë eprorëve të kazermës sonë për këtë që ka ndodhur, – tha oficeri, duke ia dhënë Bardhit ca letra që po i mbante në dorë. – Me këto dokumente është vërtetuar se Kroi kishte vrarë veten. Janë këtu dëshmitë me shkrim nga mjekësia e Armatës dhe nga Mjekësia ligjore, – shtoi oficeri.

Bardhi kishte përshtypjen se po i dilte avull nga koka. Shikoi njëherë dajën e Kroit, që e kishte afër, pastaj iu drejtua oficerit:

– Ju e keni kryer punën tuaj. Tani ne kemi ceremonitë tona mortore dhe duam ta varrosim sipas rregullave tona. Ne kemi za­kon që të përshëndetemi me kufomën. Jo vetëm familjarët, po të gjithë këta që i shih­ni këtu kanë dëshirë ta shohin trupin e pa­jetë të djalit tim. Pastaj, sipas riteve tona ko­­mbëtare e fetare, para se të varroset, kufo­­ma duhet të pastrohet, – tha Bardhi.

– Na vjen keq, por kjo nuk është e mundur. Arkivoli nuk mund të hapet. Pas obduksionit, mjekët e garnizonit tonë janë kujdesur që ta përgatisin kufomën, ashtu siç e kërkon tradita juaj. Ky vërtet ishte biri juaj, por ishte edhe pjesëtar i Armatës sonë. Ne i kemi bërë të gjitha përgatitjet për ta varrosur me nderimet ushtarake, që i me­ri­ton një ushtar shembullor, siç ishte biri juaj. Dhe, ne nuk do të kthehemi mbrapa derisa nuk varroset ai, – këmbënguli oficeri.

Gjatë kësaj kohe, njëri nga nënofi­cerët, që mbante në dorë një radiolidhje, shpeshherë tërhiqej dy-tre hapa nga shefi i tij dhe bisedonte me dikë me zë shumë të ulët.

Të kota ishin kërkesat e Bardhit që të paktën të hapej arka e drurit, ku ishte vendosur trupi i pajetë i Kroit, për ta parë për herë të fundit. Oficeri, në formë të prerë, kishte treguar se ishte urdhri nga lart që sarkofagu të mos hapej.

Një orë pas bisedës së Bardhit me ofi­cerin, me ceremoni ushtarake, nën koman­dën e oficerit, arkëmorti, me trupin e pajetë të Kroit, ishte vendosur në varret e fshatit Rrafsh. Oficeri kishte lexuar diçka në gju­hën e vet. Në fund kishte shprehur keq­ardhjen e tij e të gjithë kuadrit komandues të qarkut ushtarak pse Kroi kishte vendo­sur ashtu. Oficeri në fund kishte urdhëruar që skuadra e nderit të shtinte, sipas koma­n­dës së tij, tri herë në drejtim të qiellit. Më pa­staj kishte vazhduar ceremonia e varri­mit të Kroit sipas adeteve të vendit. Kupto­het, me praninë e atyre që e kishin sjellë arkivolin.

Po atë natë, Bardhi me vëllanë e tij dhe dy dajat e Kroit, pastaj edhe tre miq të tij besnikë, kishin vendosur ta nxirrnin sarkofagun e drurit me trupin e pajetë të Kroit.

Në shpinën e Kroit, në anën e majtë, ishte një vrimë, ku kishte hyrë plumbi, i cili, pasi e kishte shpuar trupin tejpërtej, mu në zemër, kishte dalë në kraharor. Kroi nuk ishte vetëvrarë. Ai ishte vrarë… Vrasja ishte bërë pas shpine, ashtu siç vepron ku­ndërshtari i lig.

– Ata të vrasin natën, e të qajnë ditën, – thoshte gjyshi im i ndjerë.

*

– Urdhëro! Të bëftë mirë! – u dëgjua zëri i Bardhit, duke ia afruar Arianitit ta­këmin e vogël, ku ishte vendosur filxhani i bardhë, pastaj xhezvja ngjyrë ari, një gotë e mbushur me ujë kroi dhe dy kokrra she­qeri. Zëri i Bardhit sikur e zgjoi Arianitin nga një ankth, që e kishte kapluar duke e ku­jtuar ditën e varrimit të Kroit.

– Të gjettë e mira, e Zoti të lashtë shëndoshë ty dhe gjithë të tjerët që janë për kryeshëndoshë! – ia ktheu Arianiti, i cili vështirë po këndellej.

Muhabetet në kullë vazhduan, e Arianiti filloi të pinte kafenë, pa u inkua­drua për asnjë moment në bisedën që zhvi­llohej. Dje­rsët që i rridhnin deri në mjekër, herë-herë i dukej se i pikonin si pika shiu. Ia kishte lakmi për burrëri Bardhit. Për një çast i shkoi mendja te përpjekjet e pajtim­tarëve për t’i pajtuar familjen Bjeshka të fshatit Grykë me famil­jen Mali të fshatit Rrafsh. Nuk po ia kapte mendja pse paj­timtarët nuk kishin arritur t’i pajtonin këto dy familje, që asnjëherë nuk kishin pasur fjalosje, zënka apo hidhërime ndërmjet vete. Kohë pas kohe familjes Bjeshka i jepej besë për t’i kryer pu­nët e fushës, meqë ata me­rre­shin vetëm me punët e bujqësisë. Herë-herë, edhe në ato çaste, i shkonte mendja se mos edhe nga pajtimtarët ka pasur të atillë që nuk i kanë prirë për së mbari punës për të cilën ishin porositur.

Biseda në kullë nuk ishte ndalur as­një­herë, por ishte rralluar paksa. Arianitit i dukej se të gjithë të pranishmit e shinin vetëm atë dhe se po habiteshin me praninë e tij në kullë!

Pasi e piu kafenë, e vendosi filxhanin në takëm, ndërsa ujin, që e kishte përpara, e piu me fund. Iu duk se uji përnjëherë iu shndërrua në djersën që i bulonte mbi vetu­llat e tij të trasha, të cilat, aty-këtu, menjë­herë pas të dielës së parë të asaj fillim­pran­vere, kishin filluar të merrnin një ngjyrë hiri më të theksuar.

Arianiti pati përshtypjen se e kishte kryer misionin dhe kërkoi leje nga i zoti i kullës. Ia shëndoshi kryet edhe një herë Bardhit dhe gjithë atyre që ishin për krye­shëndoshë dhe e mori lejen. Si të gjithë vizitoret e tjerë, u përcoll nga kulla dhe jashtë saj.

Bardhi dhe shumë të tjerë ishin ngri­tur në këmbë për ta falënderuar.

– Zoti të paftë me të mira, – i tha Bardhi, po kishte edhe të tjerë që i përsë­ritën fjalët e Bardhit.

Secili u ul në vendin e vetë të mëpar­shëm. Bardhi nuk u ul. Atij iu duk se dikush i tha “ulu, o Bardh”, po ai vetë me vete tha se “do të rri edhe pak në këmbë”! Bardhit dikush ia pa valët e djersëve, që i kishin buluar në tërë mbivetullat e tij. Nuk e ka lehtë as ky, kishte menduar dikush nga të pranishmit.

Arianiti ende nuk e kishte kaluar sipërfaqen e truallit të Bardhit e Bardhi doli në shkallët e kullës dhe ia lëshoi një zë.

– Kthehu edhe një herë, o Arianit Bjeshka!

Arianiti, kur e dëgjoi zërin e Bardhit, ndaloi! U kthye në drejtim të kullës dhe heshti për një çast.

– Eja në kullë, o burrë! – foli edhe një herë Bardhi!

Arianiti u nis drejt kullës me hapat, që i dukeshin se i nxirrte nga toka.

Derisa ecte në drejtim të kullës, me hapat që mezi i bartte, pa e ndalur asnjë­herë thithjen e tymit nga cigarishtja e qeli­barit, mendja i shkoi mos Bardhi e thirri të kthehej në odë, që bashkë ta prisnin deri në fund të pamën dhe pastaj do të vazh­dojnë si kanë qenë para vdekjes së Kroit.

Hyri serish në kullë, ku ishin të gjithë ata që i kishte lënë pak më parë. Në kullë mbretëroi qetësi e papërshkrueshme. Askujt nuk i kishte shkuar në mend se cili ishte motivi i Bardhit që i kishte kërkuar Arianitit të kthehej për së dyti në kullë.

Bardhi ende nuk ishte ulur në vendin ku rrinte që nga dita e parë, kur e kishte hapur të pamen. Nga ai vend ngrihej vetëm kur i vinte ose kur shkonte dikush nga kulla, pas fjalëve të zakonshme që thuheshin në këto rite nëpër kullat e këtij vendi të Dar­danisë.

Kishte vendosur që tanimë (nga ky çast) të mos u linte punë pajtimtarëve, në përgjithësi, e atyre që shprehnin prirje e dë­shirë kundër pajtimit, në veçanti. Kishte humbur atë që kishte humbur. Sido që të vepronte, Guri nuk do të kthehej më.

Bardhi shtriu dorën e djathtë në drej­tim të Arianitit. I shtrëngoi dorën e djathtë me të djathtën e vet, kurse të majtën ia vuri mbi shpatullat e tij pas koke dhe foli me zë burri:

– Të qoftë falë gjaku, o Arianit Bjeshka!

Arianiti nuk kishte fuqi as t’i shtrë­n­go­nte dorën Bardhit me dorën e tij të fortë e me gishtërinjtë të gjatë. Sytë kishin filluar t’i përpëliteshin. I dukej se nuk kishte fuqi as të afrohej e as të largohej nga Bardhi. Në atë moment Bardhi e tërhoqi dhe e përqafoi si burrat.

Të gjithë të pranishmit u ngritën në këmbë. Ata ishin dëshmitarë të një çasti burrërie dhe trimërie.

– Qofsh faqebardhë, o Bardh! – thanë të gjithë njëzëri.

– Qofsh faqebardhë, – mezi tha edhe Arianiti, të cilit i rrodhën lotët. Mbi vetulla i rrëshqitën pika djerse, të cilat takoheshin me pikat e lotëve, duke u bashkuar në majën e mjekrës së tij.