RRJEDHA E FIGURAVE ARTISTIKE NË NJË PËRJETIM POETIKO EKZISTENCIAL

Nga Timo Mërkuri

Poezia e Ilirian Zhupës “Është vonë të më mungosh” është një krijim që reflekton mbi mungesën, vetminë dhe mënyrën se si dashuria, edhe në mungesë, vazhdon të jetë e pranishme në shpirtin (jo vetëm) e poetit. Krijimi ndërthur tensionin shpirtëror me elegancën lirike dhe ndërton një botë emocionale të ngarkuar me ndjeshmëri e simbo-likë, madje qysh në krye bie në sy se dhe vetë vargu titullor është një kulm artistik e filozofik dhe përmbledh përjetimin e mungesës si prani dhe plagë ekzistenciale.

I-Nisur nga kjo, më së pari le të zbërthejmë titullin e poezisë, i cili do na hapë dyert për në brendi të saj, pse në thelb ai është sintezë poetike e ndjenjave të mungesës dhe reflektim mbi kohën, dashurinë dhe marrëdhënien e përjetuar. Titulli “Është vonë të më mungosh” është shprehje e një dashurie që nuk pranon kufizime, sepse mungesa, e cila “..është vonë” bie ndesh me ndjenjat e dashurisë universale të heroit, pasi e lexuar ndryshe, titulli ka kuptimin se: “është vonë pasi unë jam shkrirë i tëri në këtë dashuri” apo unë dhe ti jemi shkrirë së bashku në këtë dashuri dhe nuk mund të ndahemi. Sipas poezisë, ndjenjat e heroit janë sa të fuqishme aq dhe gjithkund të pranishme, sa mungesa e saj përjetohet si një “shkëputje e pamundur ”. Poezia, përmes vargjeve, ndërtimit të figurave dhe intimitetit të ndjenjave, shpreh bukurinë e dashurisë dhe tragjedinë e mungesës. Sinqerisht që është hera e parë që has një poezi të ngritur për “mungesën” në dashuri, në të cilën poeti ofron një situatë ku  mungesa (e të dashurës) nuk është  thjesht  boshllëk emocional, por një gjendje ekzistenciale që nuk pranohet dot për shkak të thellësisë, gjerësisë dhe peshës së dashurisë. Jam i bindur se kushdo që e ka provuar një mungesë të tillë, kursesi nuk e ka pranuar dhe e përjeton më qartësisht poezinë. Megjithatë një sërë pyetjesh lindin qysh në titull dhe më e para: Pse do mungojë e dashura e heroit, kur ai e dashuron kaq shumë?

1.Qysh në leximin e parë të poezisë vërejmë se e dashura shfaqet si një figurë e largët, e cila, pavarësisht mungesës fizike, mbetet e pranishme në mendimet dhe ndjenjat e poetit në mënyrë aktive, ndaj ai e përjeton këtë mungesë në mënyra të ndryshme : “Flas me një që s’e njoh dhe s’di se ç’thonë fjalët e mia” ku ky varg shfaq tronditjen shpirtërore të tij, të tillë që e ka bërë të “humbuasë busullën” e orientimit emocional; e ka të pamundur të bisedojë me të tjerët apo të kuptojë veten. E parë në këtë kontekst, ajo, e dashura mungon jo vetëm si person, por edhe si simbol i qetësisë, ekuilibrit dhe kompletimit shpirtëror.

2. Sigurisht që ka lexues që me naivitet do pyesin: Ku mungon ajo? Në një takim apo në dashurinë e tij? Në poezi mungesa e të dashurës ndjehet kudo, si në rrafshin fizik ashtu dhe në atë shpirtëror: në mjediset ku poetijeton e ndërvepron, në hapësirat e tij shpirtërore, në botën dhe mendimet e tij. Në poezi ajo “shfaqet” si mungesë që mbush çdo hapësirë, duke e bërë të pamundur që poeti të gjejë një vend ku të ndihet i qetë larg saj. Poetika e vargut:“Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.” sugjeron që mungesa e saj e bën botën e tij të pasigurtë  e të huaj.

3.Ka një frazë në këtë varg që të ve në mendime dhe të fton në eksplorime,fraza kur poeti thotë: “është vonë”. Psikologjikisht dhe artistikisht e  quajtura “vonë”  lidhet me disa aspekte të kohës dhe ndjenjave:

a.Në konceptin e përjetësisë së  dashurisë, dashuria e poetit për të vajzën është aq e madhe sa mungesa e saj nuk mund të pranohet në asnjë moment kohor, as tani, as më vonë sepse i humbet kuptimin jetës. Kjo është e dukëshme te vargjet: “Udhët ku shkoj përfundojnë pikërisht atje ku nisin”, pra rruga e jetës ka marrë formën e një rrethi që të kthen në fazën fillestare ose ndoshta dhe të një pike, prej së cilës nuk lëviz dot. Pra vargu përforcon idenë se dashuria është ciklike, e pafund, dhe mungesa thyen këtë cikël, duke e bërë të pamundur rikthimin në normalitet. Kështu,mungesa përjetohet si dhimbje e përhershme që sfidon logjikën e zakonshme të kohës dhe hapësirës. Parafytyroni psh, mungesën e fëmijës adoloshent në shtëpi në orët e vona të natës dhe shqetësimin e prindërve.

b.Dikush do të sugjerojë se poetit (ndoshta) i duket se koha që kanë kaluar bashkë është aq e rëndësishme sa çdo mungesë tani , qoftë dhe momentale përjetohet si një padrejtësi e madhe.Po, kështu është, në fakt për poetin, ajo, e dashura është bërë pjesë e pandarë e qënies së tij, e pazëvendësueshme, ndaj ai shprehet te vargjet: “O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin.” duke nënkuptuar se mungesa e saj është shumë më tepër se një mungesë fizike, është një mungesë shpirtërore

4.Përmes vargut “Është vonë të më mungosh,” poeti nuk e shfaq vetëm dhimbjen, por edhe një përjetim shpirtëror që ka kaluar: nga revolta te pranimi. Kjo shprehje nënkupton që dhimbja e mungesës ka marrë përmasa kaq të thella e të gjera sa që është bërë fakt i kryer, pjesë e ekzistencës së tij, pranim i heshtur, e ngjashme me disa plagët që nuk shërohen kurrë, por që egzistojnë në trup, madje kthehen në simbole të jetës. . Sdi pse më kujtohet shprehja: larg syve larg zemrës.

5.Artistikisht, ky varg përfaqëson një kulm të finesës lirike dhe ndjeshmërisë njerëzore . Ai përcjell idenë se dashuria dhe mungesa nuk janë dy gjendje të ndara, por është një pjesë të pandashme e një përjetimi të madh dhe kompleks: “Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam”.Kjo mënyrë konceptimi e bën mungesën një prani të përhershme dhe paradoksale, ku ajo vazhdon të ekzistojë përmes fuqisë së saj shpirtërore dhe krijuese.

Kështu fraza vargore “Është vonë të më mungosh” përmbledh filozofinë e poezisë në tërësi, duke shprehur jo vetëm një vetëdije të qartë për dhimbjen e humbjes,por edhe  pranimin e saj si burim frymëzimi dhe pjesë e pashlyeshme e jetës së poetit. Përmes këtij vargu, mungesa shndrohet nga një ndjenjë kalimtare në gjendje të përjetshme, një lloj paqeje melankolike, si një plagë që duhet gjithmon ta ledhatosh me idenë se po lehtëson dhimbjen, ndjenjë që vetëm dashuria e humbur ta sjell.

II-Është interesantë se poezia e Ilirian Zhupës përfaqëson një përjetim të mungesës së të dashurës, duke ndërthurur ndjeshmëri estetike dhe filozofi moderne. Teksti lidhet me disa rryma të modernizmit, si ekzistencializmi dhe absurditeti, por përmban  dhe dimensionin metafizik të veçantë që i jep karakter unik. Për këtë arsye e shohim të nevojëshme që analizën ta ndajmë në dy pjesë: e para të përqendrohet te qasjet moderniste, ndërsa e dyta të ndalet te veçoria e saj special dhe konkretisht:

1.Poezia”Është vonë të më mungosh” nga Ilirian Zhupa i përket rrymës ekzistencialiste brenda modernizmit, pse eksploron vetminë dhe përpjekjen për të gjetur kuptim përmes introspeksionit dhe krijimit artistik. Në këtë poezi, pyetjet si “Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?” pasqyrojnë krizën ekzistenciale që vjen nga humbja njeriut të dashur, por që ajo, kriza zgjerohet e përfshin ndjenjën e vetmisë së njeriut modern në një botë të pakuptimtë. Ndjenja e mungesës shndërrohet në simbol të zbrazëtisë më të thellë që individi përjeton kur përballja me jetën duket e pafund dhe e paplotë.

2.Lirizmi introspektiv dhe subjektiviteti poetik shfaqet përmes pamjeve të përditshmë-risë, ku objektet dhe vendet – librat, stolat, rruga, kafja – marrin një vlerë simbolike. Imazhet e tyre konkrete, që zakonisht janë pjesë e jetës së përditëshme, shndërrohen në pasqyra të brendisë shpirtërore të poetit dhe, ndërkohë që ai përpiqet të gjejë qetësi përmes tyre, ndjesia e mungesës shfaqet si  mur i pakapërcyeshëm. Kjo  duket si një lojë mes realitetit dhe brendisë emocionale, madje krijon tension poetik, duke pasqyruar dilemat e individit modern.

3.Simbolika është  shtyllë qendrore e kësaj poezie. Zjarri që “brufullon brenda gjoksit” shfaqet si metaforë e fuqishme për ndjesitë e pasionit dhe dhimbjes së brendshme, ndërsa “horizontet e grivëra” evokojnë ndjenjën gri, që krijohet nga pengesat dhe pasiguritë shpirtërore të poetit. Yjet që ndriçojnë natën në fundin e poezisë nuk janë thjesht imazh natyror, ato janë simbol i shpresës dhe universalitetit.Kushdo që e ka përjetuar këtë situatë, asnjëherë nuk i ka humbur shpresat e një rikthimi.

Interesante është fakti se kjo poezi ofron dhe dy qasje të tjera speciale dhe konkrete:

a.Paradoksi i dashurisë moderne, shfaqet qartësisht: ajo, dashuria është njëkohësisht sa e pranishme aq dhe e paarritshme. Ky dualitet krijon tension emocional dhe poeti gjendet midis pranimit të realitetit dhe dëshirës për diçka më të  lartë. Pohimi “e kam dhe s’e kam” shfaq pikërisht këtë ambivalencë, duke reflektuar kompleksitetin e dashurisë.

b.Është hera e parë që has dhe ndjej dukurinë e një krijimi poetik që paraqitet si akt që i jep kuptim jetës dhe ndihmon në përballjen e boshllëkut ekzistencial. Realisht ky koncept është tipar thelbësor i modernizmit , ku arti shihet si mjet për të kaluar kufijtë e të zakonshmes. Përmes krijimtarisë, poeti shndërron dhimbjen në një univers më vete, të mbushur me vlerë dhe estetikë. Në vargun: “Pas të gjitha këtyre shkruaj e ç’shkruaj vargje,” krijimi poetik shfaqet  si akt që transformon gjendjen emocionale të poetit, ku ai (poeti) si një demiurg modern,(Zot,krijues) arrin të kapërcejë mungesën dhe përmes fuqisë së vargut, e bën krijimin një formë shpëtimi dhe transcendence. Konkretisht, poeti nëpërmjet krijimit vepron si një demiurg (Zot) që krijon e ndriçon kaosin e jetës përmes artit dhe:

-Poezia bëhet (krijohet)si një univers më vete, ku ndjenjat, emocionet dhe konceptet abstrakte marrin jetë dhe rregull.

-Procesi i krijimit përjetohet si përpjekje për të kapërcyer realitetin fizik dhe ndërtuar një botë shpirtërore ose estetike të re.

-Poezia e Zhupës është një përjetim estetik i rrallë: e ngre përvojën personale në nivelin e universalitetit njerëzor, duke na ofruar një tablo të fuqisë transformuese të artit. Nuk është pjellë e fantazisë shprehja që poetët janë si Zoti, këtu e kanë patur fjalën.

III- Poezia “Është vonë të më mungosh” e Zhupës përdor një gamë të gjerë figurash artistike, ku simbolet, metaforat, personifikimet dhe imazhet ndërtojnë një tekst që flet njëkohësisht për përjetimin e boshllëkut ekzistencial, ndjesinë e brendshme lirike dhe kompleksitetin simbolik të modernizmit. Të gjitha këto qasje lidhen organikisht me rrymat e ekzistencializmit, lirizmit introspektiv dhe simbolizmit modernist. Por le ti shohim konkretisht figurat artistike sipas qasjes dhe të shpjegojmë shkurtimisht arsyen e saj :

1. Simbolet dhe qasjet e tyre:

a.Simboli:”Zjarri brufullon brenda gjoksit” në ekzistencializëm shpreh trazirat shpirtë-rore të individit, një përpjekje për të ndier ekzistencën vetike në kaosin dhe absurdin. Në kuadrin simbolist, zjarri përfaqëson fuqinë krijuese dhe shkatërruese të ndjenjave, duke lidhur jetën emocionale me pasionin dhe dhimbjen.

b.”Horizontet e grivëra” janë simbol i paqartësisë dhe mungesës, por njëkohësisht janë një metaforë ekzistenciale e kufizimeve dhe të panjohurës. Përmes simbolizmit modernist, ato aludojnë për pamundësinë e një shikimi të pastër drejt së ardhmes.

c.Te vargu: “Nata më mbushet me yje” në sens lirizmi introspektiv, yjet simbolizojnë ndriçimin shpirtëror, një lloj shprese përtej errësirës ekzistenciale. Në simbolizëm, ato përfaqësojnë idealet e largëta dhe dëshirën për transcendencë.

ç. Simboli i pleqve te vargjet:“Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha/ Dhe të gjitha fytyrat ngjajnë.” shfaq një gjendje statike e ciklike, ku individët humbasin individualitetin në uniformitet, duke pasqyruar ndjenjën e absurdit në modernizmin ekzistencial.

1. Simboli i librave te vargu:“Shkoj në biblioteka dhe librat më kërrusin nga dashuria”, ku librat simbolizojnë peshën e kujtimeve dhe emocioneve, duke shprehur përballje me të kaluarën që është po aq e dashur sa edhe e rëndë.
2. Te vargu::“Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj”,rruga është simbol i jetës që shtyn individin drejt një fundi të paqartë, ndjesi kjo e shpeshtë në letërsinë moderniste të absurdit. Sigurisht që këto shpjegime të simboleve nuk zbërthejnë thellësisht vlerat e figurave artistike, por ne le të plotësojmë mangësinë me analizën e metaforave, personifikimeve dhe imazheve, ku do qartësojmë idenë.
3. Metaforat dhe lidhjet e tyre:

a.Metafora:”Rruga më shtyn me bërryla” është qartësisht ekzistenciale dhe pasqyron ndjenjën e individit përballë presionit të realitetit. Në simbolizmin modernist, rruga përfaqëson udhëtimin e jetës, një përpjekje për të gjetur kuptimin në botën kaotike. Duket sikur ky varg krijon një përplasje me vargun e mësipërm simbolik (pika e), porn ë fakt nuk është përplasje por është një ndërshfaqje. Kemi thënë që figurat e Ilirian Zhupës ndërlidhen, ndërshfaqen e ndërveprojnë me njera tjetrën dhe këtu kemi të bëjmë me këtë dukuri, ku simboli shfaqet dhe si metaforë pikërisht te fraza ”…shtyn me bërryla”. Sigurisht që këtë ndërlidhje dhe ndërshfaqje do ta hasim dhe te analiza e personifikimit dhe imazhit, por mjafton të kuptojmë se kjo është një vlerë dy-trifishe e figurës dhe jo ndonjë lapsus i poetit. Këtë dukuri do ta hasim dhe te figura të tjera artistike, krijuar me të njejtin efekt.

b.Te vargu:”Librat më kërrusin nga dashuria”, në kuadrin e lirizmit introspektiv, kjo metaforë shfaq ndikimin transformues të dijeve e ndjenjave, që shpeshherë mbartin një peshë të madhe emocionale dhe shpirtërore. Edhe kjo metaforë ndërlidhet e ndërshfaqet me simbolin e mësipërm (pika d) ku pesha e dashurisë bëhet një barrë që ndikon te lexuesi.

c.Metafora:”Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam” ndërthur dualitetin e ekziste-ncës: praninë dhe mungesën. Ajo është ekzistenciale në thelb, pse reflekton pasigu-rinë e jetës dhe paradoksin e dashurisë. Në simbolizëm, ajo krijon një ndjesi abstrakte të ndjenjave të paprekshme.

3. Personifikimet dhe funksionet e tyre:

a.Te vargu:”Rruga më shtyn me bërryla”, rruga personifikohet dhe shfaq një ndjenjë ekzistenciale, ku ajo (rruga), si një forcë e jashtme, përfaqëson presionin dhe sfidat e përditshme që ndikojnë në individin. Shpjegimet e ndërshfaqjes janë të njejta me pikën “a” te analiza e metaforave.

b Thamë më sipër se vargu simbolik:”Zjarri brufullon brenda gjoksit” në shpreh trazirat shpirtërore të individit, por zjarri personifikohet me fjalën (“brufullon”) dhe i jep jetë këtij simboli, duke krijuar një imazh të një force të brendshme që vlon dhe konsumon. Ndërveprimi i këtyre figurave përçon një ndjenjë të thellë vetmie, sepse megjithëse zjarri ngroh të tjerët, dashuria e munguar nuk ngrohet. Ajo që duam të shprehim është se ndërveprimi I simbolit me personifikimin krijon imazhin dhe në këtë mënyrë vargu shfaq tri kuptimeshmëri.

c.Personifikimi: “Librat më kërrusin”  tregon marrëdhënien intime dhe transformuese të individit me artin dhe dijen, ndërkohë që në lirizmin introspektiv, ai simbolizon ndikimin emocional dhe intelektual të letërsisë në përvojën personale. Shpjegimet e ndërshfaqjes janë të njejta me pikën “n” te analiza e metaforave.

ç.Përmes personifikimit “Udhët përfundojnë pikërisht atje ku nisin”  udhët marrin një dimension ciklik, duke pasqyruar një perspektivë ekzistenciale mbi jetën si një proces të përsëritshëm dhe shpesh pa kuptim përfundimtar.

4. Imazhet dhe lidhjet e tyre:
5. Imazhi vizual: “Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha” shpreh një atmosferë monotone e të qetë, që buron nga pasiviteti dhe pranimi i një ekzistence të kufizuar.Në simbolizëm, fytyrat e bardha janë metafora për zbrazëtinë dhe uniformite-tin e botës. Për ndërshfaqjen e kësaj figure dhe te pika “ç” e analizës së simboleve, le të bëjmë paralelizmin me sa thamë te analiza e metaforave.

b.Imazhi:”Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë” krijon një ndjesi të lirizmit introspektiv, ku fluturimi i shtërgjve simbolizon lirinë dhe kujtesën, ndërsa vajza përfaqëson idealin e dashurisë, përjetësinë e saj dhe një shpresë të vagët të heroit poetik.

c.Ndërkohë imazhi: “Mbështes kokën në horizontet e grivëra” shfaq një pamje ekzistenciale të lodhjes përballë një bote të mjegullt dhe të paqartë. Në simbolizëm, ky imazh aludon për ndjesinë e humbjes në kërkimin e një kuptimi të pakapshëm, pra kemi të bëjmë me një ndërshfaqje, jo me një lapsur të poetit.

Kështu mund të flasim edhe për vargun “Qielli më bëhet i kaltër, mosha më ndihet e bukur” ku kombinimi i metaforës së qiellit (si shpresë dhe qetësi) me personifikimin e moshës që “ndihet e bukur” krijon një imazh të harmonisë së brendshme që lind nga krijimtaria, për vargun: “Nata më mbushet me yje.” ku nata personifikohet si hapësirë që “mbushet me yje,” ndërsa yjet vetë bëhen  metaforë e shpresës dhe ëndrrave. Kjo ndërthurje krijon një imazh kozmik që pasqyron çastin e një përmbushjeje shpirtërore në kontrast me mungesën dhe dëshpërimin e mëparshëm.

Në thelb ndërveprimi i figurave artistike te Zhupa krijon një botë imazhesh që shfaqin tensionin midis dhimbjes e shpresës, vetmisë e krijimtarisë. Simbolet, metaforat dhe personifikimet jo vetëm që forcojnë ndjesinë ekzistenciale të poezisë, por ndërtojnë një realitet të pasur që shpalos thellësinë e përvojës njerëzore në modernizëm. E parë në këtë lente, shprehemi se: poetika e Zhupës është ftesë për lexuesin të eksplorojë dimensionet më të thella të përvojës njerëzore te arti I tij poetik që ndriçon misteret e qenies dhe botës dhe të mos mjaftohet me kuptimshmërinë e dukëshme të saj.

IV- Ka një dukuri interesante poezia, në vargun e fundit: “Është vonë të më mungosh e dashura ime”,ku fraza “e dashura ime” përdoret për herë të parë në poezi duke  sjellur një përshkallëzim emocional dhe kulm estetik. Kjo shprehje, e lënë për në fund, krijon ndjesinë sikur poeti e ka ruajtur emërtimin më të drejtpërdrejtë për çastin më intim dhe më domethënës të poezisë. Përdorimi i saj i jep peshë të veçantë ndjenjës së “ruajtur” (dhe të kristalizuar brenda tij), që, deri në atë moment, ishte shfaqur përmes toneve dhe figurave më të tërthorta. Në fakt, kjo vonesë për ta përmendur cilësimin “e dashura ime” tingëllon si një strategji artistike dhe psikologjike: poeti e ngre dashurinë në mënyrë graduale, duke e ndërtuar fillimisht si atmosferë ndjenjash, që rritet e përforcohet deri në çastin e fundit. Gjithmon kështu ndodh, djemtë fjalën “të dua” ose “e dashura ime” e shprehin me vonesë. Kjo “vonë”, e përdorur në këtë moment, mbart peshën ekzistenciale që e bën ndjenjën më të thellë dhe më të ndjerë. Megjithatë, mendojmë se ka edhe një efekt tjetër: ndonëse fjala “vonë” sugjeron humbjen, përdorimi i frazës “e dashura ime” lë hapur mundësinë e një shprese të fundit. Dhe së treti: kjo vendosje në fund e frazës “e dashura ime” i jep poezisë një ndjenjë përmbyllëse, duke e lenë hapur interpretimin për rilidhjen e pritëshme. Në fakt poetët modernist shqiptarë pothuaj se të gjithë rezervojnë në fund të poezive shpresa optimizmi, ndryshe nga modernistët europianë që zhyten në pesimizmin e pashpresë. Por ajo që është e rëndësishme është fakti se te kjo gfrazë është kristalizuar ideja se :mungon e dashura (fizikisht) pranë poetit, por jo dashuria (si ndjenjë) te poeti. Dhe kjo është shumë e rëndësishme në poezi dhe këtë analizë.

V- Poezia “Është vonë të më mungosh” nga Ilirian Zhupa përmban një melodicitet të brendshëm që buron nga përmbajtja emocionale e fuqishme, ritmi i ngadalshëm i vargjeve dhe ndërveprimi harmonik i elementeve stilistike. Tonaliteti është i ulët, melankolik, dhe i përmbajtur, duke krijuar një ndjesi të dhimbshme, por njëkohësisht të këndshme për t’u dëgjuar dhe përjetuar, sit e këngët shumëzërrëshe të Bregut të detit.

1.Melodiciteti i poezisë mbështetet te tonaliteti i saj i ulët, i cili i ngjan një bisede intime mes dy personave, madje shpesh një monologu intim. Ky tonalitet krijohet nga përdorimi i frazave të shkurtra, pyetjeve retorike, të cilat gjithsesi nuk presin përgjigje : “Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?” Këto pyetje pasqyro-jnë një gjendje shpirtërore të pasigurisë, dhe  shoqërojnë lexuesin me ritëm të ngada- lshëm. Ndërprerja ritmike që krijohet nga pyetjet i jep poezisë një efekt të ngjashëm me valëzimet e një melodie të qetë dhe melankolike.Tonaliteti i ulët e melankolik përforcohet (edhe) nga motivet e vetmisë dhe dhimbjes:“Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra,” vargje këto që përcjellin  ndjenjë të fortë vetmie, e cila shndrohet në një tingull të brendshëm të butë dhe të përmbajtur.

2.Një element kyç në melodicitetin  poetik është përsëritja e frazave dhe strukturave, pse këto krijojnë një ritëm të qëndrueshëm dhe ndjenjë ciklike, e cila mbështjell poezinë me një harmoni të qetë: “O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin” , ku përsëritja e idesë së mungesës dhe braktisjes në disa vargje radhazi i jep poezisë një tingull të vazhdueshëm, që ndërtohet ngadalë dhe lë hapësirë për reflektim. Kjo përsëritje nxit lexuesin të ndjejë ritmin e qetë, por të qëndrueshëm të ndjenjave të shprehura.

3. Përdorimi i zanoreve “u” dhe “ë” në poezi krijon një efekt të theksuar trishtimi dhe melankolie, duke ndikuar thellësisht në tonalitetin e saj. Këto zanore, të cilat lidhen shpesh me dhimbjen dhe pikëllimin në traditën orale dhe gjuhësore të banorëve të bregdetit, i japin vargjeve një tingëllim të ulët dhe të zgjatur, që përforcon atmosferën e mbytur të poezisë. Në fjalorin e bregdetasve, zanoret “u” dhe “ë” shpesh përfshihen në vajtime mortore, duke bartur prej tyre tek poezia e Zhupës ndjenjë të përjetshme pikëllimi.Në këtë poezi, ato përdoren në mënyrë të ndërgjegjëshme për të shprehur boshllëkun emocional të subjektit lirik.Psh., “Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.”ku tingulli “u” krijon një ndjenjë shtytjeje të dhunshme dhe të pashmangshme drejt izolimit. Ose:“Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.” Ku përsëritja e “u” dhe “ë” përcjell një ndjenjë tensioni të brendshëm dhe përpjekjeje për ngushëllim, e cila mbetet e paplotësuar. Shikoni pak vargun:“Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja.” Këtu,kombinimi i këtyre zanoreve reflekton një vetmi të thellë, ndërsa zëri i lexuesit duket sikur kthehet tek vetja, duke mbartur një jehonë të mbytur dhimbjeje. Ky përdorim i qëllimshëm i zanoreve,(ose përgjedhja e fjalëve me këto zanore) i lidhur me simbolikën e tyre në ritet mortore, jo vetëm që thellon ndjenjën e melankolisë në poezi, por gjithashtu i jep asaj dimension universal të dhimbjes, duke e ngritur përmbajtjen emocionale në një nivel artistik të lartë.

Në analizën e melodicitetit mund të shtojmë edhe efektet e aliternacionit dhe efektet fonike sit e vargu:“Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.” Ku tingulli përsëritës “b” dhe harmonia midis fjalëve si “brufullon,” “brenda,” e “gjoksit” krijojnë një aliteracion të ndjeshëm që shton një dimension muzikor, duke I ndihmuar lexuesit të përjetojnë poezinë si melodi e brendshme, krijuar përmes tingujve. Po ashtu, përdorimi i tingujve të butë dhe fjalëve me zanore të hapura, si: “ngrohen,” “zjarri,” dhe “brenda,” krijon një efekt të ngrohtë dhe të rrjedhshëm, duke theksuar melankolinë e ndjenjave. Nuk mënjanojmë efektin e imazheve me muzikali-tet visual, si: “Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë.” i cili krijon një lëvizje të butë dhe ritëm të qetë lidhur me imazhin e shtërgjve në fluturim. Ky imazhi vizual shoqërohet me “melodi” të qetë, dalur nga përfytyrimi i fluturimit dhe pikturi-mit në qiell.

Ndërkohë lirizmi i poezisë, i përforcuar nga tematika e dashurisë dhe dhimbjes, është thelbësor për melodicitetin e saj. Psh vargu: “Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam, po e gjej të brishtë e të madhe.” ka një ngarkesë të fuqishme emocionesh që krijojnë një kontrast mes asaj që është dhe që mungon, ku tingulli i këtyre vargjeve i ngjan një melodie që ngrihet e bie, duke pasqyruar ndjenjat e ndryshueshme shpirtërore të poetit.

VI- Pikërisht këtu duhet të sqarojmë se: tonaliteti i ulët dhe atmosfera melankolike që shfaq kjo poezi e Ilirian Zhupës imponon një mënyrë leximi ose recitimi të përshtatur me këtë ndjeshmëri, ku specifikisht leximi me zë do të kërkojë një ton të qetë, intim, të përmbajtur, duke ruajtur formëqn e një bashkëbisedimi emocional. Përmendëm se kjo poezi ngjan më shumë me një rrëfim të brendshëm ose një letër të shkruar për një dashuri të humbur, ndaj për këtë arsye edhe recitimi i saj nuk kërkon forcë zëri apo theksime dramatike. Përkundrazi, intonacioni duhet të jetë i ulët, i matur, duke reflektuar dhimbjen dhe vetminë që përcillet në vargjet: “Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra.” Në një recitim, ndalimi i shkurtër pas secilës pyetje i lejon dëgjuesit të ndjejë pasigurinë dhe vetminë që përjeton subjekti lirik. Po ashtu, fraza përmbyllëse “Është vonë të më mungosh, e dashura ime!” kërkon  theksim të veçantë, por jo dramatik. Zëri duhet të bjerë I ëmbël në fund, duke shprehur një ndjesi të plotë dorëzimi te fati. Kjo strategji e leximit forcon idenë e bashkëbisedimit të përmbajtur dhe melankolik mes dy shpirtrave, ku dashuria është e humbur, por akoma e ndjerë thellë në zemër.

VII- Poezia e Ilirian Zhupës ka  karakteristikë të veçantë që nuk e kanë poezitë e shumë poetëve të tjerë modernist shqiptarë: ajo, ndërsa është  poezi moderniste e kuotave të larta europiane ka meritën se lexohet, kuptohet, ndjehet dhe kërkohet nga  masë shumë e gjerë lexuesisht, madje lexxues nga krahina dhe nivele të ndryshme arsimore e kulturore. Madje mbajtja e  ekiulibri  komunikimi në kuptimshmërinë tekstuale dhe ndjesore  të poezisë së tij moderniste në shtresa me botë poetike tradicionale është vërtet arritje befasuesi e këtij poeti. Kjo  e përafron atë dhe me poezinë europiane, madje të niveleve më të larta të saj për arsye se:

1.Zhupa është në thelb një poet modernist shqiptar  që shkruan në qasje me rrymat moderniste europiane duke ndërthurur përvojat personale me ato universale, ndërsa lufton  shmangien e izolimit elitar të artit të tij poetik. Në këtë aspekt ai krahasohet  me Jacques Prévert në Francë, i njohur për poezinë e tij, në të cilën shpreh ndjenjat dhe përvojat njerëzore me gjuhë të thjeshtë, por poetikisht të pasur. Si Prévert, edhe Zhupa rruan ndjeshmëri të lartë për realitetin njerëzor, madje krijon një  dialog poetik të hapur, të ndjeshëm dhe të kuptueshme nga një masë e gjerë lexuesiosh. Gjuha e tij është e natyrshme, por mban brenda saj strukturë komplekse dhe mendim të thellë.

2.Ilirian Zhupa dallohet për  angazhim social dhe reflektim personal në poezinë e tij. Në shfaqien e realitetit dhe përvojave të njerëzve të zakonshëm, Zhupa afrohet me poetë të mëdhenj si Nazim Hikmet, që është i njohur për ndërthurjen e dhimbjeve personale me aspiratat e njerëzimit me një gjuhë të drejtpërdrejtë, të kuptueshme e ndikuese. Edhe Zhupa, duke ndërlidhur aspekte sociale e personale, ndërton një poezi që është sa intime aq dhe universale, madje angazhimi i tij me temat njerëzore e shoqërore reflekton një ndjeshmëri, që nuk mbetet thjesht brenda individit, por shtrihet edhe në dimensionin kolektiv.

3.Në mënyrë tepër të dukëshme poeti Zhupa dallohet për ruajtjen e lidhjes me rrënjët kombëtare, duke mbajtur një ekuilibër midis identitetit shqiptar dhe përmasës universale të poezisë së tij. Në këtë drejtim, ai krijon një paralele me poetin Seamus Heaney në Irlandë, që ndërthur përvojat personale me historinë dhe kulturën kombë-tare, duke krijuar një poezi që është sa kombëtare aq dhe universale. Zhupa mban të njëjtin linjë, transformon përvojat dhe ndjeshmëritë shqiptare në një art që flet për përvoja universale.

4. Poezia e Zhupës është e pasur me përjetime estetike që lidhin natyrën dhe jetën e përditshme me përvoja poetike universale. Në këtë aspekt, ai mund të përafrohet me Odysseas Elitis, i cili trasformon detaje të vogla të përditshmërisë në poezi fine. Zhupa, në qasje me Elitis,shndërron momente të zakonshme në përvoja poetike që rezonojnë me lexuesit e çdo niveli. Të gjitha këto karakteristika të poezisë së Ilirian Zhupës janë të lexuesme lehtësisht te kjo poezi.

Kështu që përfundimisht, mund të themi se Ilirian Zhupa është një poet modernist që ruan një ekuilibër të rrallë midis thellësisë moderniste dhe kuptueshmërisë së gjerë të poezisë. Ai ndjek traditën e poetëve modernistë evropianë, por arrin të mbajë lidhje të forta me përvojat dhe ndjeshmëritë njerëzore të vendit të tij, ndërkohë paralelet me poetët e mëdhenj europianë dëshmojnë për dimensionin universal të krijimtarisë së tij. Në thelb, poezia e Zhupës flet për botën moderne, duke mbetur një art poetik i hapur, i prekshëm dhe i dashur për lexuesit e çdo sfondi kulturor, por duke mbetur vlerë poetike kombëtare e jona.

Sarandë, më Dhjetor 2024.

Është vonë të më mungosh

poezi nga Ilirian Zhupa

Më mungojnë shumë gjëra, po ti më mungon e para.

Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.

Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha

Dhe të gjitha fytyrat ngjajnë.

Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?

Shkoj në biblioteka dhe librat më kërrusin nga dashuria,

Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë,

Flas me një që s’e njoh dhe s’di se ç’thonë fjalët e mia.

O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin,

Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.

Udhët ku shkoj përfundojnë pikërisht atje ku nisin,

Sytë më erren nga pritja sa s’i quaj dot sy.

Pi një kafe me shokët. Ndahemi. Ata vrapojnë te të dashurat e tyre,

Mbështesin kokat mbi supe, pëshpërisin, pastrojnë shpirtin nga bryma.

Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra,

Pëshpëris gjer në thirrje dhe më merret fryma.

Pas të gjitha këtyre shkruaj e ç’shkruaj vargje.

Qielli më bëhet i kaltër, mosha më ndihet e bukur, nata më mbushet me yje.

Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam, po e gjej të brishtë e të madhe

E ndihem demiurg dhe pre i dashurive.

Është vonë të më mungosh, e dashura ime!