PORTRETI I DUKËS GJONI II KASTRIOTI

Nga Lutfi ALIA, Siena – Itali

Gjatë shtypjes pesë shkullore nga barbarët osmanë, vendi ynë kaloi situata tepër të vështira. Barbarët osmanë krahas gjenocidit të arbërorëve, grabitën, dogjën, çdukën, shkatërruan shumë vlera artistike; një pjesë të kishave shekullore i dogjën, të tjerat i shndërruan ne xhami; ndaluan të flitej e të shkruhej në gjuhën shqipe, vepruan me egërsi për të shkatërruar kulturën dhe artin arbëror, kërkuan të vrasin identitetin tonë kombëtar. Gjatë pushtimit nga barbarët osmanë, në vendin tonë u çdukën shumë vepra arti e një pjesë e pakët e atyre që arbërit mundën t’i shpetojnë, i morën me vete kur emigruan dhe sot gjënden në arkivat, në koleksionet private dhe në muzeume europiane, kësisoj kur kërkojmë vepra të lidhura me figurën dhe veprën e heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti, të Andonikës dhe të Gjonit II, i kërkojmë kryesisht në vendet e tjera, sidomos në Itali.

Për të ndriçuar këto boshllëqe në historinë e artit tonë mesjetar, një ndihmë të madhe ka dhënë studiuesi italian Prof. Giancarlo Vallone, në shkrimin: “I volti dei Castriota Scanderbeg, della linea antica nel museo Pietro Cavoti – Fytyrat e Kastriotit Skendrebeg i linjës antike, në muzeun Pietro Kavoti”, studim që më ndihmoi të prezantoj dhe një skicë të portretit të Gjonit II Kastrioti, i vetmi portret i ruajtur.

Pietro Cavoti (Kavoti) (1819 – 1890), artist galatinez (nga Galatina), bëri emër me pikturat e tij në gjysmën e dytë të shekulli XIX e sot shumë nga punimet e tij ruhen në Muzeun e Galatina, madje janë me interes jo vetëm për historinë e ikonografisë të kësaj treve, por dhe për shqiptarët.

Pas vitit 1850, Pietro Kavoti për 30 vjet, iu dedikua kopjimit me laps, me karbon dhe në akuarel, të shumë portreteve të personazheve të shquar në historinë e Salentos, mes të cilëve realizoi kopje të disa veprave arti të artistëve arbëror, të cilët i kishin sjellë në Itali, për të mos u shkatërruar e për të mos djegur nga pushtuesit osmanë. Pietro Kavoti kopjoi vepra të ekspozuara në muzeumet e provincës, në koleksionet private, disa ikona në kisha, vepra jo vetëm të autoreve italianë, por dhe ato të sjella nga albanezët. Nga veprat e Pietro Kavoti, kanë mbetur pak dhe ndër ato që kanë mbijetuar, disa lidhen me Princin Gjon Kastioti, me Gjergj Kastriotin, me familjarët e tij dhe me gjeneracionet pasardhëse të familjes fisnike të Kastriotëve në Itali.

Një ndër veprat më të rëndësishme të Pietro Kavoti është një akuarel i portretit të Gjergj Kastriotit, të cilin e riprodhoi, sipas një pikture origjinale, e cila rezulton e humbur. Si tregon Kavoti, portreti origjinal i Gjergj Kastriotit, ishte pronë e Gjonit II Kastrioti, Duka I i Galatina dhe ndodhej në kështjellën e Galatina, që si dihet nga viti 1485 ishte pronë e dukës Gjoni II Kastrioti e më pas i të birit Ferrante Kastrioti, Duka II i Galatina.

Studiuesi Vallone shkruan: “Portreti i Gjergj Kastriotit Skenderbeut, që ndodhej në kështjellën e Galatinës, ka humbur, por Pietro Kavoti na ka lënë kopjen në akuarel të origjinalit, të cilin e realizoi shpejt e shpejt, por me dorë mjeshtri. Ështe kopje e një portreti origjinal të Gjergjit, që ruhej nga familja dukale në kështjellën e Galatina. Portreti në akuarel, është me rëndësi, sepse ka shumë mundësi të jetë fytyra e vërtetë e heroit albanez dhe e realizuar nga Cavoti, sipas një pikture të vjetër, që dikur ruhej nga familja dukale e Kastriotëve”. ^[6]

Nuk ka informacion kush ishte autori i portretit origjinal, në se ishte italian apo albanez, nuk dimë as vitin kur u realizua, por mundësia më e madhe është, që portreti të jetë realizuar kur Gjergj Kastrioti ishte gjallë, sepse prezantohet me tipare të veçanta, që nuk i shohim në portretet e tjera të më vonëshme. Ky portret ishte pronë e Andronikës dhe e Gjonit II Kastrioti, të cilët ashtu si morën me vehte armët (shpatat dhe perkrenaren), medaljonët, kodikët, ikonat, inkubulat etj, morën dhe portretin e tij, të cilin e ruajtën për shumë vite. Pikërisht, katër shekuj me vonë atë portret e riprodhoi në akuarel Pietro Kavoti.

Faqe e bllokut të pikturave të Pietro Kavoti, me portretin në akuarel, të Gjergj Kastriotit.

Pietro Kavoti tregon se shkonte shpesh në shtëpinë e familjes galatineze Arkudi (Arcudi) dhe në një nga vizitat e zakonëshme gjeti një “vizatim antik”, pikërisht portretin e Princit Gjon Kastrioti, të atit të Gjergjit, të cilin e kopjoi menjëherë, madje ka shënuar dhe datën e realizimit 6 mars 1857. Në krahun e djathtë sipër, Kavoti ka riprodhuar shqiponjën dykrenëshe me krahët e shpalosura dhe yllin Katriotian me gjashtëcepa, njëlloj si stema heraldike e familjes Kastrioti. Gjoni paraqitet në moshë të avancuar, me mjekër dhe mustaqe, me berretën e modelit Karamanjola, tipike e udhëheqësve ushtarakë të shekullit XV (e quajtura kapelia e kapidanëve) dhe i veshur me mantel, me dekoracione floriale. Në pjesën e poshtëme ka shënuar emërin Giovanni Castriota.

Në pjesën e majtë të vizatimit, në brendësi të kornizës rrethuese të portretit, ka shkruar emërin Alessandro Tomaso Arcudi, që ishte poseduesi i portretit antik. Në pjesën poshtëme janë inicialet P. C (Pietro Cavoti), ndërsa në këndin poshtë-majtas të vizatimit, është autografi i stilizuar i Kavotit.

Viti kur u realizua ky portret dhe autori i veprës origjinale nuk njihet, por duke u bazuar në praninë e shqiponjës të stemës Kastriotëve dhe veshjen, të gjitha gjasat na sugjerojnë se është realizuar në fillimet e shekullit XV. Portretin origjinal të Princit Gjon Kastrioti të riprodhuar nga Pietro Kavoti, e përmend Alessandro Arcudi “Relazione di S. Pietro in Galatina”, vepër e botuar në Genova 1709. ^[8] Në këtë vepër Arkudi përshkruan 44  burrat e shkëlqyer të San Pietro në Galatina, së pari shkruan për Arkudi e ne vazhdim dhe për Kastriotët.

Portreti i princit Gjon Kastrioti nuk gjendet, konsiderohet i humbur. Studiuesi Vallone bën një sqarim të nevojshëm lidhur me këtë portret të familjes Arkudi: “Resta il dubbio, che il disegno ritragga un altro Giova-nni Castriota”. ^[6] Pra mendon se ky vizatim nuk prezanton Gjonin II, të birin e Skenderbeut, por gjyshin i tij Princin Gjon Kastrioti (1380 – 1442).

Këtë konkluzion Vallone e bazon me praninë e shqiponjës dykrenore të Gjon Kastriotit në portretin e gjetur

ne familjen Arkudi, ndërsa Gjoni II Kastrioti e kishte modifikuar stemën heraldike, kështu karahas shqiponjës dykrenëshe me kurorat mbreterore mbi kokë dhe yllin Kastriotian me pesë cepa, kishte shtuar luanin në pozion në këmbë, të marrë nga stema heraldike e familjes Brankoviç të bashkëshortes Jerina, pra me këtë stemë të re shprehte lidhjen mes dy dinastive.

Ndër vizatimet e Pietro Kavoti është dhe skica e portretit të Gjoni II Kastrioti, Duka I i Galatina. Kavoti tregon se pikturën me portretin e Gjonit II, e gjeti në sakristinë e katedrales Shen Pjetri dhe Shen Pali të Galatina. Skicë-portretin e Gjonit II Kastrioti, Kavoti e ka realizuar me karbon dhe e prezanton fisnik me fizionomi me moshë më të re, me flokë të gjata dhe me një modifikim elegant të berretës alla-Karamanjola. Në pjesën e sipërme të vizatimit, Pietro Kavoti shkruan: “Giovanni Castriota, primo Duca di Galatina – Gjon Kastrioti, Duka i parë i Galatina”, pra dëshmon se skica me karbon e këtij portreti është e Gjonit II Kastrioti. Vallone thekson, se kopja e portretit Gjon II Kastrioti, Duka i parë i Galatina, është me rëndësi të veçantë, pasi nuk njihej asnjë vepër tjetër, që të prezantoi fytyrën e tij. ^[6]

Ky punim i Pietro Cavoti, për fatin tonë të mirë ende ruhet në Muzeun e Galatina, ndërsa origjinali, thuhet se ka humbur, ose ende ndodhet në ndonjë koleksion privat, por i pa ekspozuar publikisht.

I frymëzuar nga ky portret i vizatuar me karbon nga Pietro Cavoti, piktori kontemporan Roberto Gammone, në vitin 2020 realizoi me fantazi admiruese, portretin në vaj të Gjonit II Kastrioti, portret që shpreh ngjashmëri impresionuese me tiparet fizionomike të portretit të skicuar. Fotografinë e këtij portreti e botoi pasardhës i dinastisë Kastrioti, Dr. Alessandro Castriota Scanderbeg, i cili më njohu të drejtën të botoj në këtë shkrim.

Gjatë vizitave në kërkim të veprave me personazhe historike të familjeve Kastrioti, Pietro Cavoti gjeti edhe portrete të fëmijëve të Gjonit II Kastrioti, kështu p.sh në shtëpinë e fisnikut arbëresh Calo Filippi (Kalo Filipi) në Galatina, gjeti portretin me ngjyra dhe e kopjoi në akuarel portretin e Ferrante Kastrioti (Duka II i Galatina). Në Abacinë Shen Maria e Akuaformoza e urdhërit Ciscersen, ndërmjet pikturave dhe ikonave të shumta, gjeti portretin e të bijës të Ferrante, Erina Kastrioti Dukesha III e San Pietro – Galatina. I mrekulluar nga bukuria e Erinës, në atë portret me bardhësi fisnike, me një vështrim të thellë e meditativ, me flokë bjonde të gërshetuara me hijeshi e të mbuluara me kapuç hirosh e plot ornamente me motive shumë-ngjyrëshe, me gjerdanët me gurë të çmuar varur në qafë dhe me veshjen elegante, Pietro Cavoti iu përvesh punës dhe e kopjoi portretin, po me

ato cilësi artistike, sa dhe origjinali. Ky punim në akuarel, ruhet ne muzeun Pietro Cavoti, ndërsa origjinali, të

cilin e gjeti në Abacinë e Akuaformosa në Kalabri, nuk gjendet, çuditërisht ka “humbur”.

Në koleksionin e bocetave të piktorit Pietro Cavoti, është dhe një vizatim me portretin e kontit Pardo, djali legjitim i Ferrante Kastriotit, i cili ishte i pari pasardhës i familjes të Kastriotëve, në degën Leçeze. Portretin e kontit Pardo Kastrioti, Kavoti e riprodhoi sipas origjinalit, që e gjeti në rezidencën e Kostandin Kastriotit, i biri i Akile Kastriotit, nipi i Dukës II Ferrante Kastrioti. Pasardhësit e kësaj dege të familjes Kastrioti, banonin në Leçe, në rrugën “Augusto Imperatore”. Në pjesën e poshtëme të vizatimit me portretin e kontit Pardo Kastrioti, Kavoti ka bërë dy shënime informuese. Në pjesën e poshtëme të portretit ka shkruar emërin Pardo Castriota Scanderbeg dhe në vazhdim tregon: “I shoqëruar nga Cosimo de Giorgi, shkuam në shtëpinë e kontit Kostantin Kastriota Skenderbeg, i cili na mirëpriti dhe me lejoi të vizatoi portretin: 9 prill 1882”.

Portreti origjinal i kontit Pardo ka “humbur”, por në Muzeun e Galatina ruhet vizatimi i Pietro Cavoti.

Bibliografia.

1. Zacchino Vittorio. Primordio Luigi Galatone da Malacarne a oggi (1407-2007)

Edizione Santoro, Galatina (Lecce) 2006.

2. Giovannni Musachi: La storia e l‘eredità da generazione a generazione dellafamiglia dei Muzaka.

Napoli, 1510.

3. Paolo Giovio. Dialogo sugli uomini e le donne illustri del nostro tempo. Vol. 1. Ribotim 2016
4. Paolo Petta, Despoti d’Epiro e principi di macedonia, Lecce, Argo, 2000, p. 61- 67
5. Biografia Andronica Arianiti Commeno, su Castriotascanderbeg.it URL consultato il 15 settembre 2019.
6. Giancarlo Vallone, në shkrimin: “I volti dei Castriota Scanderbeg, della linea antica nel museo Pietro

Cavoti – Fytyrat e Kastriotit Skendrebeg i linjës antike, në muzeun Pietro Kavoti”.

7. Marino Sanuto, I Diarii, Tomo III, Venezia, Marco Visentini, 1880, p. 301.
8. Alessandro Arcudi. Relazione di S. Pietro in Galatina”, Genova 1709.
9. Filangieri R. Castel Nuovo Reggia Angioina e Aragonese di Napoli. Napoli, 1934, p. 23 – 80
10. Zacchino Vittorio. Francesco Bellotto scultore di Nardò e il cinquecentesco corteo trionfale della chiesa

di S. Sebastiano a Galatone. Fondazione Terra di Otranto. 20. 12. 2012.

11. Papas Francesco Chetta-Schirò,I Castriota Principi D’Albania nell’Ordine Sovrano Militare di Malta,

Valletta, 1929, p. 38.

12. Erasmo Ricca.La Nobiltà del Regno delle due Sicilie, vol. 1, Napoli, Agostino de Pasquale, 1859, p 64.
13. Giovanni A. Summonte,Historia della cittá e regno di Napoli, Tom V, Napoli, R. Gessari, 1749, p.102.
14. Floristán, J. M. Sociedad, economía y religión en las comunidades griega y albanesa de Nápoles y Sicilia:

nuevos documentos inéditos in: Erytheia, Revista de Estudios Bizantinos y Neogriegos, v. 37, 2013, p. 133.