KUR QIELLI FLISTE SHQIP- 78 DITËT QË NDRYSHUAN HISTORINË

Në nderim të 26-vjetorit të fillimit të sulmeve të NATO-së mbi caqet serbe në Kosovë

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Kushdo që thotë se kanë kaluar plot njëzet e gjashtë vjet nga ajo natë e marsit, kur qielli i Kosovës u drodh nga shpërthimet e para të NATO-s, le të më falë, por unë nuk mund ta pranoj si të vërtetë. Koha mund të ketë rrëshqitur në kalendarë, por jo në kujtesën time. Sepse për mua, gjithçka ka ndodhur sikur dje – kaq pranë, kaq gjallë, kaq e prekshme. Në shpirtin tim, ajo natë ende pulson. Zhurma e avionëve, krisma që çau errësirën, ai moment kur shpresa u përplas me frikën – janë ende të gjalla në kujtesën time, si një film që nuk ndalet së shfaquri, si një kapitull që nuk mbyllet dot, sepse është i shkruar me gjak dhe ndjenja.

Për inat të kohës që përpiqet të zbehë kujtimet, ato më janë bërë edhe më të qarta, më të ndritshme, më të ndjeshme. Dhe sa herë i rikujtoj, e kuptoj se ka përjetime që nuk plaken, që nuk harrohen, që jetojnë në brendinë tonë me një forcë të tillë, sa as koha s’mund t’i pushtojë.

Jo, nuk më duket se ishin vite të shkuara – më duket si mbrëmë që pashë dritaret e hapura, sytë e njerëzve të mbushur me ankth e shpresë, duart që luteshin në heshtje dhe zemrat që rrihnin njëkohësisht me ritmin e krismave. Më duket se sapo ndodhi… dhe ndoshta sepse kujtimet nuk janë të lidhura me orë e data, por me ndjenja që s’të lënë kurrë. Dhe pikërisht për këtë, unë e di: këto kujtime nuk do t’i harroj kurrë. Jo vetëm sepse janë pjesë e historisë sime, por sepse janë rrënjë e identitetit tim, dëshmi e plagëve që janë kthyer në krenari, dhe zë i qartë që thërret nga brenda: kujto, mos harro, ndero!

Dhe është e pamundur të mos besosh se disa plagë janë të përjetshme, të ngulitura thellë në kujtesën kolektive të një populli. Sepse nuk besoj se ekziston ndonjë shqiptar nga Kosova që mund të thotë se e ka harruar luftën – atë kapitull të dhimbshëm që nuk është vetëm histori, por është frymëmarrje e rënduar, është heshtje që flet më shumë se fjalët, është dhimbje që bartet si një jehonë ndër breza.

Askush nga ne nuk mund të harrojë natën e 24 marsit të vitit 1999 – një natë që ndau kohën në para dhe pas, një natë kur qielli u mbush me zhurmën e avionëve të NATO-s, dhe toka dridhej nën këmbët e shpresës. Ishte një natë që nuk fjeti askush, sepse bashkë me heshtjen e frikshme të asaj mbrëmjeje, u ndez një tjetër shpresë – se ndoshta, më në fund, errësira do të thyhej nga drita e ndërhyrjes ndërkombëtare.

Në atë natë të marsit, historia nuk ishte më fjalë në libra – ishte zë në çdo rrugë, në çdo prag shtëpie, në çdo shikim që kërkonte shpëtim. Dhe që atëherë, kujtimi i asaj nate nuk është thjesht një kapitull i dhimbshëm, por një dëshmi e pashlyeshme e sakrificës, e dhimbjes, e qëndresës, dhe e një populli që kurrë nuk reshti së besuari në lirinë.

Kujtimet e asaj lufte, përkundër dëshirës për të shkuar përpara, nuk mund të fshihen. Ato janë rrënjë që i përkasin ndërgjegjes sonë, kujtesës sonë të përbashkët, dhe çdo herë që përpiqemi të ecim përtej tyre, ato kthehen – jo për të na penguar, por për të na kujtuar se çmimi i lirisë është i madh, dhe se rruga jonë drejt paqes është e ndërtuar mbi kujtimet që nuk harrohen.

Ka çaste në histori që nuk i mban vetëm mendja, por edhe zemra, edhe lëkura, edhe shpirti. Dhe sa herë rikthehem me mendje në atë kohë, më duket sikur koha nuk ka kaluar aspak. Edhe pse kalendari thotë se kanë rrëshqitur plot 26 vite, kujtesa ime refuzon ta pranojë këtë distancë kohore. Sepse ndjesia e asaj nate, ajo dridhje që tronditi zemrat tona, ende rri pezull në ajër, si një jehonë që nuk shuhet.

Për çudi, gjithçka më ngjan sikur ndodhi dje – sikur nata e 24 marsit të jetë ende e pranishme në këtë ditë të sotme, sikur zhurma e avionëve të NATO-s ende të përshkojë qiellin e Kosovës, duke goditur caqet e një regjimi që kishte kthyer dhimbjen në përditshmëri dhe frikën në gjuhë të heshtur.

Ato çaste nuk janë të ngulitura vetëm në kujtim, por në palcën e ekzistencës sonë. Zhurma e shpërthimeve, lëkundja e tokës, lotët në sytë e fëmijëve, frymëmarrja e rënduar e nënave – të gjitha janë kujtime që kanë marrë një formë të gjallë brenda nesh. Ato nuk janë vetëm pamje të së shkuarës, por ndjenja që pulsojnë ende sot, me po atë intensitet, me po atë dhimbje dhe po atë shpresë që kishim atëherë.

Është e çuditshme si koha ka kaluar, por kujtimi ka mbetur i paprekur, i freskët, i kthjellët. Dhe ndoshta kjo është fuqia e momenteve që ndryshojnë fatin e një populli – ato nuk vjetrohen, nuk zbehen, por mbeten të përjetshme në ndërgjegjen kolektive.

Prandaj, sot, pas më shumë se një çerek shekulli, zemra ime e ndjen po aq fuqishëm atë që ndodhi. Si një film që shfaqet pa pushim në kinemanë e kujtimeve të mia, bombardimet e NATO-s mbi caqet serbe nuk janë vetëm një akt ushtarak – ato janë një akt shprese, një ndihmë që trokiti në portën tonë në momentin më të errët, një dritë që u ndez në fund të tunelit.

Dhe çdo herë që kjo kujtesë rikthehet, nuk është për të plagosur të shkuarën, por për të kujtuar se si, nga thellësia e errësirës, ne filluam të ecim drejt dritës së lirisë. Në thellësitë e asaj kohe të trazuar, kur frika kishte zënë vend në çdo prag, dhe kur qielli dukej i rënduar nga heshtja e padrejtësisë, shpirtrat tanë prisnin me një ankth që nuk mund të përshkruhet lehtë. Thënë me zemër të hapur, ishim të shqetësuar, të lodhur nga pritja, të ngërthyer mes shpresës dhe pasigurisë. Pyetja që rëndonte më shumë se çdo fjalë ishte: a do të vijë vallë ai çast i shumëpritur? A do të dëgjojmë ndonjëherë jehonën e shpëtimit në qiellin tonë të heshtur?

Ne nuk kërkonim mrekulli, kërkonim vetëm një shenjë që dikush, diku, e kishte dëgjuar britmën tonë të mbytur në gjak. Kërkonim atë moment kur qielli do të hapej jo për të sjellë më shumë dhimbje, por për të zbarkuar drejtësi – kur zhurma e tomahovkave mbi artilerinë serbe do të ishte si një këmbanë që paralajmëronte fundin e një makthi të gjatë. Dhe aq thellë ishim zhytur në atë pritje, sa as që menduam çfarë do të ndodhte më pas. Ne nuk guxonim të shohim përtej asaj nate shpëtimtare – e ardhmja na dukej e largët, e mjegullt, e paemër. Gjithçka që dëshironim ishte ajo goditje e parë, ajo dridhje që do t’i bënte tokën të fliste gjuhën e drejtësisë, që do të kthente rrjedhën e historisë nga vuajtja në dritë.

Sepse kur shpresa bëhet e vetmja frymë që të mban gjallë, nuk pyet për nesër. Nuk mendon për pasojat, për rrugën që do të vijë më tej. Gjithçka që kërkon është ajo ndjesë çlirimi që, për një çast të vetëm, të bëjë të ndihesh se bota nuk është krejtësisht e shurdhët ndaj vuajtjes sate.

Dhe kështu, ndonëse të shqetësuar, ishim gati të dëgjonim gjëmimin e shpëtimit, pa e ditur se pas çdo shpërthimi do të vinte një sfidë e re, një rindërtim i gjatë, një rrugë drejt paqes që do të kërkonte guxim, durim dhe shumë plagë të hapura. Por atëherë, nuk kishte rëndësi. Sepse në errësirën ku ishim, edhe një vetëtimë ishte dritë.

Dhe pastaj… ndodhi ajo që zemrat tona e kishin pritur me një durim të lodhur, me një shpresë që nuk kishte pushuar së rrahuri as në netët më të errëta. Erdhi më në fund ai çast i shumëpritur, ai moment që dukej sikur ishte marrë peng nga koha, që vonohej sa herë shpresonim, por që një ditë, si një dritë që çan retë, u shfaq para nesh – i vërtetë, i prekshëm, si një çlirim që përqafoi shpirtin e gjithkujt.

Ishte si një çlirim i papërshkrueshëm, një ndjesi që s’e zë dot në fjalë, sepse fjalët bëhen të vogla para madhështisë së emocioneve që përfshinë atë ditë. Në atë moment, sikur gjithë dhimbja që kishim mbajtur brenda me vite, u derdh jashtë si një lumë që çan digat e heshtjes. Dhe shtëpia jonë, që deri dje kishte qenë e mbështjellë me ankth e frikë, u mbush me një dritë të re – dritën e gëzimit që s’kishte më kufij.

Thënë sinqerisht, gëzimi ynë nuk kishte cak – ishte një gëzim i thellë, i çiltër, që vinte nga shpirti, nga ajo pjesë e brendshme e njeriut që nuk gënjen kurrë. Kishim pritur gjatë, kishim heshtur shumë, kishim qarë në fshehtësi, por atë ditë ne qeshëm me zemër, qeshëm me sy, qeshëm me frymë të lirë. Gëzimi ynë nuk ishte vetëm një çast i bukur familjar, por një kthesë shpirtërore – një ndjesi që të rikthen besimin te jeta, te drejtësia, te drita që gjithmonë vjen pas errësirës.

Në atë ditë, edhe muret e shtëpisë dukeshin sikur merrnin frymë lehtë, sikur ndanin me ne çlirimin që ndjemë. Zemrat tona vallëzonin në heshtje, e shpirtrat tanë për herë të parë pas shumë kohësh u ndjenë të lehtësuar – si zogj që kishin pritur gjatë të hapnin krahët dhe të fluturonin drejt një qielli pa hijet e frikës. Sepse ka momente që nuk janë thjesht ngjarje – janë ndërrime epokash në jetën e një njeriu, janë kthesa që e ndryshojnë thellësisht mënyrën si shikon botën. Dhe për ne, ai çast ishte pikërisht kjo: një rilindje në mes të asaj që dikur na dukej fund.

Dhe pastaj… ndodhi ajo që zemra kishte parandjerë, por veshi e priti me ankth: krisma e parë. Një “bambau” që nuk ishte thjesht një tingull – ishte një thyerje e madhe, një dridhje që përshkoi thellësitë e natës dhe ndërgjegjes. Ajo krismë e parë nuk ishte vetëm një shpërthim lufte, por një krisje në heshtjen e rëndë që prej ditësh, muajsh, vitesh na kishte mbyllur në kafazin e frikës.

Ajo zhurmë, e papritur dhe e fuqishme, i dha fund një mbrëmjeje që dukej sikur nuk do të përfundonte kurrë – një natë që zgjatej përtej orës, një errësirë që nuk kishte agim. E ndërsa gjithçka përreth kishte heshtur, ajo krismë i dha zë historisë. Ishte si një gjëmim që çeli dritën, si një zë që thirri- “Koha e heshtjes mbaroi.”

Dritaret u hapën me ngut, jo për të marrë ajër, por për të parë nga po vinte flaka, nga po ngrihej tymi. Shikimet u drejtuan lart e larg, kërkuese, të etura për të parë me sytë tanë se më në fund makineria e dhunës po goditej. Po shihnim se si qielli, që deri dje kishte qenë dëshmitar i frikës sonë, tashmë po bëhej aleati ynë, po sillte goditjen mbi caqet e atyre që kishin vrarë, djegur e shkatërruar.

Në atë çast, shtëpia jonë – dhe shtëpitë e shumë të tjerëve – nuk ishin më vetëm strehë familjare, por pika vrojtimi të një ndryshimi që po ndodhte para syve tanë. Dritaret u kthyen në horizonte shprese, në portale drejt një realiteti të ri që po lindte me flakë, por premtonte paqe. Në atë natë që nisi me një gjëmim, ndonëse errësira ishte ende e plotë, ne ndjemë për herë të parë një dritë të brendshme – një ndjesi që ajo natë nuk ishte më e pafundme. Se, pas asaj krisme, pas atij bambau, filloi të shkruhej një kapitull i ri, me gjuhën e rezistencës dhe jehonën e lirisë.

Bashkë me zhurmën tronditëse të bombave, me atë ritëm të frikshëm që për herë të parë nuk na trembi, por na preku si një melodi e shpresës, ne ndjemë se po dëgjonim një simfoni të paqes. Ishte një përzierje e zërit të hekurit me dëshirën tonë më të thellë për liri – një muzikë e ashpër, por e shumëpritur, që tingëllonte si nota të fitores në zemrat tona të lodhura.

Në ato çaste, nuk kishte vend për frikë – kishte vetëm emocion, lot që nuk ishin më prej dhimbjeje, por prej gëzimi të ndrojtur, si kur ndjen një mrekulli që po zbritet mbi ty, dhe ende nuk beson plotësisht se është e vërtetë. Ne përqafonim njëri-tjetrin, i uronim njëri-tjetrit sikur të ishte një festë e shenjtë: “Më në fund ndodhi… Ai moment që e prisnim si një shpëtim hyjnor, ai çast që e imagjinonim në heshtje dhe e dëshironim me gjithë qenien, më në fund erdhi.”

Dhe me atë gëzim që na përshkonte shpirtin si rrymë e ngrohtë në mes të një dimri të gjatë, na dukej se dita që po vinte do ta sillte menjëherë lirinë – se ishte aty pranë, në qoshen tjetër të kohës, duke pritur të na përqafojë. Menduam, me një naivitet të pastër dhe një besim të ndritur, se pas natës së bombardimeve do të vinte një agim i ri, dhe se hapat e parë të dritës do të ishin hapat e lirisë.

Sepse kur je i robëruar për një kohë të gjatë, e ke të vështirë të bësh dallimin mes fillimit të shpresës dhe mbërritjes së saj. Ne e besuam se liria kishte trokitur në derë dhe se duhej vetëm ta hapnim, sepse për ne, ajo zhurmë, ajo krismë, ajo dridhje qielli, nuk ishte më luftë – ishte ogur i ndryshimit, preludi i një epoke të re.

Dhe në atë natë të mbushur me zëra shpërthimesh, ne dëgjuam jo rrënimin, por rilindjen. Sepse kur krisma të ngjan si muzikë, është shenjë që shpirti yt ka filluar të besojë se fundi i dhimbjes po i afrohet. Por jo, ashtu siç e kishim ëndërruar me atë entuziazëm të parë, nuk ndodhi. Liria nuk erdhi menjëherë, as ditën pas shpërthimit të parë, as në javën që pasoi. U desh të kalonin ditë të gjata, net të rënda, orë që zvarriteshin si hije mbi shpresat tona. U desh të përballeshim me realitetin se rruga drejt çlirimit nuk ishte aq e shpejtë sa e kishte përfytyruar zemra jonë në atë çast të parë gëzimi.

Pritja u shndërrua në një tjetër kapitull të qëndresës sonë – 78 ditë të ngjeshura me frikë dhe shpresë, me lutje dhe durim, me lajme që na e trazonin zemrën si dallgët një liqen të qetë. Çdo ditë ishte një betejë më vete – betejë e mendjes me ankthin, e shpresës me pasigurinë, e qëndresës me lodhjen. Dhe megjithatë, në secilën prej atyre ditëve, besimi nuk na u shua. Ishte një rrugëtim i gjatë, i dhimbshëm dhe i paepur, që na mësoi se liria nuk është dhuratë që të jepet menjëherë, por fitore që piqet në stuhitë e kohës, në përballjet e gjata, në durimin e palëkundur.

Dhe vetëm pas atyre 78 ditëve të mbushura me përpëlitje dhe durim të heshtur, u arrit ajo që për aq gjatë ishte pritur e dëshiruar – marrëveshja, fjala që të gjithë e kishin në buzë, por që dukej sikur fshihej pas çdo horizonti. Një marrëveshje që, më shumë se një dokument ndërkombëtar, ishte vula e një epoke të re, e një agimi që më në fund guxonim ta quanim tonin.

Ishte fryt i shumë vuajtjeve, i një qëndrese popullore që nuk u thye, i një përpjekjeje të gjatë që dëshmoi se edhe në kohët më të errëta, shpresa është e pamposhtur. Marrëveshja nuk ishte vetëm fundi i një konflikti – ishte fillimi i një rruge tjetër, drejt një jete të re, të lirë, të ndërtuar mbi plagët, por edhe mbi krenarinë tonë të përbashkët.

Por shtrohet natyrshëm një pyetje që tingëllon si një gjëmim i heshtur në ndërgjegjen tonë: çfarë ndodhi brenda atyre 78 ditëve të gjata? Çfarë mbarti në vetvete ajo periudhë që nuk ishte thjesht një pritje e gjatë, por një kalvar vuajtjesh e përjetimesh që lanë gjurmë të pashlyeshme në historinë dhe shpirtin e këtij vendi?

Çfarë përjetoi Kosova ndërsa numëronte ditët si plagë të hapura, ndërsa qielli përsëriste refrenin e shpërthimeve, e toka mbante mbi supe peshën e përjetimeve të një populli që vetëm lirinë kishte kërkuar?

Kosova, në ato 78 ditë, u shndërrua në një skenë tragjedie e heroizmi. Në çdo cep të saj, dhimbja dhe krenaria udhëtonin krah për krah. Ishin ditë kur nënat qanin bijtë e humbur, kur fëmijët rriteshin brenda çadrave e kasolleve, jo me përralla, por me histori dhimbjeje. Ishin ditë kur rrugët ishin të mbushura me kolona ikjeje, me karvane shpirtrash që lëviznin të dëbuar nga shtëpitë, duke bartur në krahë fëmijë dhe në zemra amanete.

Ishin 78 ditë ku shpresa nuk fjeti, por u kthye në rezistencë. Ishin ditë kur populli liridashës i Kosovës, përkundër gjëmës dhe zjarrit, nuk e uli kokën – sepse e dinte se ajo që kërkonte nuk ishte as hakmarrje, as pushtet, por dinjitetin më të shenjtë të një populli: lirinë. Në ato ditë, nuk u përjetua vetëm një luftë ushtarake – u përjetua një betejë shpirtërore, një pjekuri kolektive, një sprovë që na rrënjosi më thellë në vetëdijen tonë se sa e shtrenjtë është liria, dhe sa e lartë është sakrifica që ajo kërkon.

Brenda atyre 78 ditëve u shkruan faqe të trishta, por edhe të lavdishme, në librin e kombit tonë. U dëshmua se, megjithë barbarinë që na u hodh përpara, zemra shqiptare nuk u thye. Përkundrazi, ajo rrahu më fort, më fuqishëm, më me dinjitet – duke e mbajtur gjallë shpresën, që në fund të atij kalvari do të dilte një agim i ri, më i pastër, më i ndritshëm, më njerëzor.

Sepse 78 ditët nuk ishin vetëm kalendari i një lufte – ato ishin prova e qëndrueshmërisë së një populli që, edhe kur i hiqet gjithçka, nuk heq dorë nga ëndrra për të jetuar i lirë në tokën e vet.

Po, menjëherë pas jehonës së parë të bombardimeve të NATO-s, kur dukej se shpresa po çelte fletët e saj të para, Kosova u shndërrua në një kasaphanë të përgjakshme, në një fushë të errët tragjedie ku dhimbja dhe barbaria u derdhën me gjithë fuqinë e tyre shkatërruese. Në vend që errësira të tërhiqej, për pak kohë ajo u bë më e dendur, më e egër, më e pamëshirshme. Tokës sonë iu kthye shpina e njerëzores, dhe ajo u shndërrua në një arenë mizore të luftimeve, ku plagët nuk hapeshin vetëm në trup, por në shpirtin e një populli të tërë.

Në ato ditë të errëta, gjaku i shqiptarëve u derdh pa mëshirë, pa dallim moshe, pa ndjeshmëri për jetën. Mijëra zemra pushuan së rrahuri nën hijen e dhunës dhe urrejtjes, ndërsa mbi një milion shpirta u detyruan të lënë pas gjithçka – shtëpi, kujtime, të shkuarën dhe rrënjët – duke u endur rrugëve të botës, si zogj të dëbuar nga foleja e tyre. Ishin netë dhe ditë kur nuk dëgjohej tjetër veç klithmës së nënave, lotit të fëmijëve dhe zhurmës së hapave që iknin drejt të panjohurës.

Shtëpitë u dogjën, jo vetëm për të zhdukur strehën fizike të njeriut, por për të djegur kujtesën, për të fshirë çdo gjurmë të jetës shqiptare. Zjarri nuk ishte vetëm flakë mbi mure – ishte përpjekje për të shuar identitetin e një populli. Dhe pas zjarrit, vinte grabitja – një dorë e neveritshme që mundohej të përvetësonte jo vetëm pasurinë materiale, por edhe dinjitetin.

Ishte një përmasë tragjedie që asnjë penë nuk mund ta përshkruajë plotësisht dhe asnjë zemër nuk mund ta harrojë. Sepse Kosova nuk përjetoi thjesht luftë – ajo kaloi nëpër një ferr që deshi ta shkatërrojë në themel, ta zhveshë nga nderi, ta zhdukë nga harta e kujtesës njerëzore. Por pikërisht në atë skaj të dhembjes, u rrit qëndresa, u pjek vetëdija, u formësua edhe më thellë dashuria për lirinë. Dhe kështu, mes flakëve, pluhurit dhe gjakut, liria nisi të shkruajë emrin e saj – jo në letër, por në zemrat që nuk pranuan të dorëzohen.

Tragjedia që përjetoi Kosova nuk ishte as spontane, as e fshehtë. Ajo u bë nën dritën e diellit, me fytyrën e zbuluar të një krimi që mbante vulën e sistemit, të ligjshmërisë së shtrembëruar. Ishte një dhunë e institucionalizuar, e kryer me duart e ushtrisë dhe paramilitarëve serbë, të cilët vepruan pa mëshirë, pa ndërgjegje, pa shpirt. Çdo goditje, çdo flakë, çdo vrasje u mbështoll me petkun e një legjitimiteti të rremë, si për të justifikuar barbarinë me firmë dhe stemë.

Ata nuk kursyen asgjë. As mjetet më të egra, as metodat më çnjerëzore nuk u lanë pa u përdorur. Dhuna e tyre nuk kishte cak, nuk kishte kufi moral, nuk njihte ndalesë. Ata e trajtuan jetën shqiptare si një objekt pa vlerë, si një pengesë që duhej zhdukur, si një faj që duhej ndëshkuar vetëm pse ishte shqiptar.

Dhe po, çfarë tjetër mund të thuhet për ata që hodhën zjarr mbi shtëpitë e njerëzve të pafajshëm, që vranë, përdhunuan, zhdukën, shkatërruan? Si tjetër mund të quhen ata që sollën tmerrin mbi gra dhe fëmijë, që ngulën frikën në çdo rrugicë e fshat, që morën nëpërkëmbje çdo vlerë njerëzore? Ata nuk janë veçse barbarë, hiena të përbindshme të shekullit modern, që kishin humbur çdo lidhje me njerëzoren, me ndjeshmërinë, me mëshirën.

Ata nuk ishin më njerëz – ishin bisha të çmendura, të pushtuara nga urrejtja, të verbëruar nga ideologjia e shfarosjes, që kërkonin të shuajnë gjithçka që kishte emrin, gjuhën dhe frymën shqiptare. Ata donin të zhduknin çdo gjurmë të ekzistencës sonë, çdo ngjyrë të kulturës sonë, çdo shenjë që tregonte se në këtë tokë kishte rrahur një zemër tjetër për shekuj me radhë.

Dhe ajo që ndodhi, nuk ishte thjesht një krim kundër individëve, por një sulm ndaj vetë qenies së një populli, ndaj kujtesës, rrënjës dhe identitetit të tij. Ishte një përpjekje për të bërë të heshtë vetë gjuhën shqipe, për ta shuar atë me dhunë, me zjarr, me gjak.

Por sado e egër të ishte barbaria, sado e çmendur të ishte urrejtja, ajo nuk e mposhti dot shpirtin e këtij populli. Sepse kur dhuna merr formën më të tmerrshme, qëndresa fiton dritën më të lartë.

Ata shpalosën fytyrën më të errët të dhunës, duke përdorur metoda që i tejkalojnë përmasat e çdo imagjinate njerëzore. Ishin aq mizore, aq të pashpirta, sa edhe vetë makineria e propagandës dhe krimit që bota e njohu nëpërmjet Goebbels-it, do të kishte ndjerë zili për egërsinë e tyre. Ata zbatuan një plan të tmerrshëm shfarosjeje, jo vetëm ndaj trupit, por ndaj vetë dinjitetit njerëzor.

Ata dhunuan një popull të pambrojtur, një popull që nuk kishte as armë, as mburojë, veç shpresës dhe ndershmërisë. Mbi qindra e mija gra u përdhunuan – një akt që trondit vetë themelet e njerëzimit. Dhe pyetja që lind nga thellësia e shpirtit është e thjeshtë, por rrëqethëse: a preken vallë gratë, o të mjerë? A nuk janë ato nënat që kanë lindur, motrat që kanë dashur vëllezërit e tyre, bashkëshortet që kanë dashur e pritur burrat e tyre? Apo ju, nuk keni njohur kurrë dashurinë – as për njeriun, as për jetën, as për tokën ku qëndroni.

Sepse vetëm një zemër e zbrazët, një shpirt i kalbur nga urrejtja, mund të shkelë mbi një grua të pafajshme dhe të mos ndjejë as turp, as dhimbje. Vetëm një mendje e përbindshme mund të torturojë me të njëjtin zell pleqtë e lodhur nga jeta dhe fëmijët që s’e kishin ende kuptuar botën. Ata i malltretuan edhe më të pafajshmit, duke ndier një krenari të sëmurë për mizorinë e tyre – si të ishin duke bërë një vepër heroike, e jo një krim të tmerrshëm kundër vetë njerëzimit.

Ishin ditë ku gjithçka që është e shenjtë u shkel, ku nderi u përbuz, ku jeta u trajtua si gjë pa vlerë. Në atë udhë të errët të historisë, kriminelët nuk mbanin as mëshirë, as turp në sy. Ata ushqyen egërsinë me krenari, barbarinë me duartrokitje, dhe në vend të ndalnin dorën e krimit, ata e ngritën atë si trofe.

Por historia nuk hesht. Kujtesa nuk fal lehtë. Dhe pavarësisht sa dhimbje shkaktuan, pavarësisht sa plagë lanë pas, e vërteta do të vazhdojë të jetojë, për të dëshmuar përballë botës se ajo që ndodhi nuk ishte vetëm një krim kundër shqiptarëve, por një krim kundër vetë njerëzimit.

Ata, në verbërinë e tyre të dhunshme, nuk e kuptuan se përballë kishin një popull që tashmë e kishte marrë vendimin me zemër, me mendje dhe me shpirt. Shqiptarët e kishin bërë mendjen top – të qartë, të palëkundur, si një gur i rëndë që nuk e lëviz më as era, as stuhia. Ata nuk do të ktheheshin më prapa, sepse nuk kishte më kthim në robëri, nuk kishte më vend për nënshtrim, për heshtje, për durim të servilizmit të detyruar.

Ky popull e kishte përqafuar një ideal që ishte më i lartë se çdo interes, më i fuqishëm se çdo frikë: dashurinë për lirinë. Dhe kur një popull e do lirinë më shumë se jetën, atëherë bëhet i pathyeshëm, bëhet burim force që nuk shuhet lehtë, bëhet flakë që djeg çdo zinxhir, çdo burg, çdo padrejtësi. Sepse shqiptari e dinte se liria nuk jepet – ajo fitohet. Ajo kërkon përkushtim, kërkon sakrificë, kërkon madje edhe dhënien e jetës, nëse është e nevojshme, sepse çdo jetë që jepet për liri, bëhet jetë e përjetshme në kujtesën e kombit.

Ata që përdorën armët dhe dhunën menduan se mund të frikësonin një popull. Por nuk kuptuan se frika kishte vdekur aty ku kishte lindur vendosmëria. Ata nuk e panë se nën hijen e krismave, nën zhurmën e barbarisë, po rritej një betim i heshtur në zemrën e çdo shqiptari: se kjo tokë do të jetë e lirë, ose nuk do të ketë më kuptim jeta.

Nuk kishte më kthim mbrapa, sepse robëria nuk ishte më opsion, sepse prangat nuk mund të bëhen stoli, sepse gjunjët që ishin mësuar të qëndrojnë drejt nuk mund të përkulen më. Populli e kishte bërë zgjedhjen e tij të madhe – dhe për këtë zgjedhje, ishte gati të jepte gjithçka, edhe frymën e fundit, vetëm që brezat e ardhshëm të mos lindnin më nën hijen e robërisë, por në dritën e lirisë së merituar.

Sepse kur një popull zgjedh të jetojë i lirë ose të mos jetojë fare, ai ka fituar që në shpirt – dhe askush, sado i armatosur, nuk mund ta mposhtë një shpirt që ka vendosur të jetë i lirë.

Sot, ndërsa koha ka rrotulluar plot njëzet e gjashtë pranvera që prej atij momenti historik, kujtesa na kthen prapë te nata kur qielli i Kosovës u ndriçua nga flakët e ndërhyrjes së NATO-s, te ajo natë kur bota më në fund dëgjoi klithmën e një populli që kërkonte vetëm jetën, vetëm lirinë. Ishte një kthesë historike, një çast që ndau errësirën nga drita, frikën nga shpresa, robërinë nga dinjiteti.

Sot, pas gjithë asaj sakrifice, pas dhimbjes dhe qëndresës, Kosova është e lirë, e palëkundur në qenien e saj, e pavarur dhe e pranuar nga bota si një shtet i denjë në mesin e kombeve të lirë. Tani, flamuri i saj valëvitet me krenari nëpër selitë ndërkombëtare, ndërsa emri i saj nuk është më vetëm një thirrje e dhimbshme, por një simbol i qëndresës, i dinjitetit dhe i të drejtës së fituar me gjak dhe zemër.

Shqiptarët janë të lirë. Dhe kjo liri nuk është vetëm një status politik – është një frymë që ndjehet në ajër, në shikimet e fëmijëve, në krenarinë e të moshuarve, në çdo hap që shkel mbi tokën e çliruar me mund dhe sakrificë. Është liri që buron nga plagët, por lulëzon si jetë e re.

Dhe në këtë ditë përkujtimi, gjunjëzohemi me respekt përpara kujtimit të atyre që ranë për këtë tokë. Lavdia e tyre është e përjetshme, sepse pa gjakun dhe sakrificën e tyre, Kosova nuk do të ishte ajo që është sot – një atdhe që flet shqip, një truall që ecën i lirë në kohë.

Lavdi për Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës, për atë krah të fortë që e mbajti shpresën gjallë në ditët më të errëta, për ata trima që u bënë flamurtarë të qëndresës, gurë themeli të lirisë sonë. Ata nuk ishin thjesht ushtarë – ishin bij të popullit që morën mbi vete barrën më të rëndë për të sjellë agimin që ne sot e gëzojmë.

Sot, ndërsa përkujtojmë historinë, shohim me sytë e shpirtit drejt së ardhmes, por nuk harrojmë rrënjët. Sepse kjo liri që kemi sot nuk është dhuratë – është trashëgimi e përgjakur, është amanet i shenjtë, është kujtesë që duhet ruajtur si thesarin më të çmuar të një populli që e ka paguar shumë shtrenjtë të drejtën për të qenë i lirë.

Ka mirënjohje që nuk shprehen dot me fjalë të thjeshta, sepse ato burojnë nga thellësia e një përvoje të përbashkët, nga dhimbja e përjetuar dhe nga drita që vjen pas stuhisë. Dhe ne, si popull, me përulësi e zemër të hapur, falënderojmë bashkësinë ndërkombëtare – jo vetëm për ndihmën që na dha atëherë, në kohën kur ishim të përgjakur e të rrethuar nga errësira, por edhe për mbështetjen që na ka qëndruar pranë gjithmonë, si një dorë miqësore mbi shpatullën e një populli të plagosur.

Faleminderit nga zemra për atë përkrahje që na dha frymë kur ishim pa frymë, që na dha zë kur ishim të heshtur, që na dha shpresë kur shpresat kishin nisur të veniteshin. Ishte një ndihmë që nuk ishte vetëm politike apo ushtarake – ishte ndihmë njerëzore, e thellë, e drejtë, që ndërtoi ura mes kombeve dhe na dëshmoi se drejtësia, kur mbështetet në solidaritet, ka fuqinë të ndryshojë historinë.

Faleminderit NATO! Faleminderit për çdo gjëmim që nuk ishte më thirrje lufte, por jehonë lirie. Faleminderit për ata bij të guximshëm që vinin nga larg, por ndiheshin aq afër nesh, që veshën uniformat e drejtësisë dhe bënë që edhe qielli të fliste shqip, me krismat e shpresës që shkundën themelet e një regjimi të padrejtë.

Në ato 78 ditë që tronditën botën, NATO nuk ndryshoi vetëm rrjedhën e një konflikti, por shkroi një kapitull të ri në historinë e Kosovës – një kapitull që nuk do të harrohet kurrë, sepse aty fillon zyrtarisht rruga jonë drejt lirisë dhe shtetësisë, aty fillon dita që njeriu kosovar guxoi të besojë se edhe pas errësirës më të thellë, lind dielli i drejtësisë.

Dhe ky falënderim është më shumë se një fjalë – është një ndjenjë e përjetshme që jeton në ndërgjegjen e një populli që e di se pa atë përkrahje, sot nuk do të kishte as liri, as dritë, as shtet. Prandaj, përulësisht, me krenari e nder, falënderojmë të gjithë ata që ndihmuan që Kosova të ringrihej, të merrte frymë, dhe të bëhej ajo që është sot: një vend i lirë, një popull që ecën me kokën lart, dhe një histori që nuk mund të fshihet më.

24 mars, 2025

Prishtinë