KOSOVA ËSHTË PËRJETËSIA JONË

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi- Basha & Prof. Dr. Tefik Basha

Sot, megjithëse kalendari dëshmonte shkurtin e ftohtë, dita e kapërceu stinën dhe u shpalos si një pranverë e vonuar, e fshehur mes ditëve dimërore. Dielli i butë ledhatonte tokën me një ngrohtësi të pavendosur, ndërsa ajri mbante aromën e një drite që përkëdhelte degët e zhveshura, sikur t’i zgjonte nga një ëndërr e gjatë dimërore. Ishte një ditë që sfidonte ligjet e natyrës, një udhëtim i pashkruar mes dy stinëve, ku shkurti mbante në gji frymën e pranverës së ardhshme.

Pasi kisha një punë për të kryer në qytet, vendosa të mos i dorëzohesha ngutjes së makinave apo shpejtësisë së kohës. Zgjodha të ecja, ta ndieja rrugën nën këmbë, ta lija veten të zhytur në ritmin e ngadaltë të hapave. Ishte një ditë shkurti që, me ngrohtësinë e saj të pazakontë, sikur kishte harruar që i përkiste dimrit.

Teksa eca, sytë më rrëshqisnin mbi jetën e zakonshme të qytetit, mbi njerëzit që, ndoshta pa e kuptuar, ishin edhe ata të pushtuar nga kjo ditë që i ngjante një pranvere të vonuar. Disa shpejtonin, të humbur në përditshmërinë e tyre, të tjerë ndaleshin, të hutuar nga dielli i papritur që shkëlqente mbi fasadat e ndërtesave. Fëmijët, të çliruar nga pesha e palltove dimërore, vraponin me një gëzim të pashpjegueshëm, ndërsa të moshuarit, ulur nëpër stolat e parqeve, dukej sikur ndanin mes tyre kujtime nga pranverat e dikurshme.

Ishte një ditë që thërriste për t’u jetuar me qetësi, për t’u përjetuar në detaje. Çdo hap më dukej sikur më afronte me një ndjesi të harruar – atë të pranisë së pastër, të të qenit pjesë e një bote që, për një çast, dukej më e butë, më e ngrohtë, më e afërt.

Duke qenë se shtëpia ime ndodhet në Arbëri, rruga deri te Biblioteka Kombëtare nuk është e shkurtër, por ndonjëherë vetë udhëtimi bëhet po aq domethënës sa edhe destinacioni. Nuk më shqetësonte distanca, përkundrazi, e mirëprita si një mundësi për të ecur mes peizazhit të qytetit, për të ndjerë ritmin e jetës që pulsonte në çdo cep.

Ishte një nga ato ditë kur koha nuk të shtyn, por të jep hapësirë për të parë më qartë, për të vëzhguar çdo detaj që zakonisht mbetet në hije nga ngutja e përditshme. Ndërtesat e heshtura dukej sikur mbanin histori të pathëna, rrugët, të lagura nga hapat e panumërt të njerëzve, i ngjanin fletëve të një libri të hapur që rrëfente përditshmërinë e një qyteti të gjallë.

Teksa afrohesha drejt Bibliotekës Kombëtare, ajo u shfaq para meje si një tempull i dijes, një monument i qëndrueshëm përballë rrjedhës së kohës. Çdo hap më afronte me të, por në të njëjtën kohë më bënte të reflektoja mbi kuptimin e rrugëtimit – jo thjesht atë fizik, por edhe atë shpirtëror e intelektual, që çdo njeri bën kur shkon drejt dijes, drejt njohjes, drejt kuptimit më të thellë të botës dhe vetvetes.

Në do vite të largëta, një pjesë e mirë e kohës na shkonte duke u ngjitur shkallëve të Arbërisë, të cilat, me kalimin e viteve, janë shndërruar jo vetëm në një rrugë kalimi, por edhe në një vendtakim të heshtur mes njeriut dhe qytetit. Këto shkallë, që dikur përdoreshin thjesht për nevojë, tani janë bërë një atraksion për banorët e Prishtinës, një rrugë që nuk të fton vetëm të lëvizësh, por edhe të reflektosh.

Sot kisha kohë të ndalesha, të ecja pa ngut, të përshkoja çdo hap me vëmendje dhe të lija mendimet të derdheshin në hapësirën e lirë të mendimit. Ishte ndryshe nga ditët e ngarkuara të punës, kur këto shkallë i kaloja përditë me një ritëm të shpejtë, por gjithsesi me një ndjenjë të veçantë kënaqësie. Atëherë, ndoshta pa e kuptuar, isha bërë një me hapësirën që më rrethonte, një me këto shkallë që e lidhin Arbërinë me qytetin, një me qytetin që mbante mbi supe historinë dhe trazimet e veta.

Ngjitja e tyre sot nuk ishte thjesht fizike, por një udhëtim brenda vetes. Me çdo hap më dukej sikur ngjitesha drejt një kujtese të largët, një përvoje të gdhendur në përditshmërinë time. Shkallët nuk ishin më thjesht gurë nën këmbët e mia, por një urë e padukshme mes së shkuarës dhe së tashmes, mes punës së dikurshme dhe qetësisë së sotme, mes ritmit të vrullshëm të jetës dhe çasteve të rralla kur mund të ndalesh dhe thjesht të jesh.

E sot… sot kohët kanë ndryshuar, e bashkë me to edhe njerëzit. Ritmi i jetës është bërë më i shpejtë, fytyrat më të rralla, ndalesat më të shkurtuara. Para viteve ‘90 dhe fillimeve të mijëvjeçarit të ri, rrugët ishin ndryshe – jo vetëm fizikisht, por edhe në ndjenjën që përcillnin. Duke ecur nëpër to, kurrë nuk isha vetëm. Gjithmonë kishte një fytyrë të njohur, një mike të kahershme, një shoqe rruge apo një komshike, me të cilën ndalesha për të shkëmbyer dy-tri fjalë mirësjelljeje, një përshëndetje të ngrohtë, një kujtim të shpejtë që mbështillte vitet në pak çaste bisede.

Ishte një kohë kur ndalesa nuk konsiderohej humbje kohe, por një pjesë natyrale e jetës, një çast i vogël i përditshmërisë që mbante brenda një lloj ngrohtësie të papërsëritshme. Rrugët nuk ishin vetëm kalime prej një pike në tjetrën, por hapësira ku shpalosej jeta me gjithë gjallërinë e saj – aty, mes fjalëve të zakonshme, rrahjeve të duarve në përshëndetje dhe buzëqeshjeve që përcillnin një njohje të hershme, një lidhje të pashprehur që koha ende nuk e kishte zbehur.

Por sot, gjithçka duket ndryshe. Njerëzit ecin më shpejt, të mbyllur në mendimet e tyre, të zënë me botën e heshtur të telefonave, me ngutjen që sikur i shtyn përpara pa mundur të ndalen. Fytyrat e dikurshme janë shpërndarë, disa janë larguar, të tjerët kanë ndërruar ritmin e jetës, e disa, ndoshta, nuk ndalen më sepse edhe ndalesa duket e huaj.

E unë, duke ecur sot në të njëjtat rrugë, ndiej peshën e një ndryshimi të heshtur. Rrugët ende mbajnë hijet e atyre takimeve të dikurshme, por era e kohës ka fshirë shumë nga çka dikur ishte aq e natyrshme. Megjithatë, në kujtesën time ato biseda të shkurtra, ato përshëndetje spontane dhe ndalesat e dikurshme mbeten si copëza të një kohe që nuk mund të rikthehen, por që gjithmonë do të ketë vend në kujtesë, ashtu si germat e gdhendura mbi gurin e një rruge të vjetër.

Në rrugët e përditshme të qytetit, shpesh më dilnin përpara fytyrat e njohura të fëmijërisë së fëmijëve të mi e shokëve të tyre—të rritur tashmë, të formuar nga koha, por ende të mbështjellë me atë ndjenjë njohjeje që nuk zbehet kurrë. Secili prej tyre, në kalim e sipër, na përshëndetë me mirësjellje, një gjest i thjeshtë, por i mbushur me një ngrohtësi që më kujtonte vitet kur ata ishin ende fëmijë, kur rrugët e lagjes kumbonin nga zërat e tyre të gëzueshëm.

Ishte një përshëndetje e lehtë, një buzëqeshje e shpejtë, ndonjëherë një lëvizje koke që mbante brenda saj mirënjohjen e një kujtese të përbashkët. E megjithëse secili vazhdonte rrugën e vet, unë ndihesha sikur për pak çaste e kisha prekur atë periudhë të shkuar kur shtëpia ime ishte e mbushur me hapat e tyre të shkujdesur, kur zërat e tyre përziheshin me atë të fëmijëve të mi në biseda, lojëra dhe ëndrra për të ardhmen.

Koha kishte kaluar, por ajo lidhje e pashprehur mes një brezi që u rrit para syve tanë dhe pranisë sonë ende mbetej, e heshtur, por e qëndrueshme. Dhe në atë përshëndetje të thjeshtë kishte një mesazh të padukshëm: respektin e një kujtese të ndarë, nderimin e një pjese të jetës që dikur kishte qenë e përbashkët dhe që sot mbetej e ruajtur në heshtjen e atyre përshëndetjeve të shpejta, por të sinqerta.

E sot… O Zot, ku janë tretur të gjithë këta njerëz, ata miq e të njohur që dikur mbushnin rrugët me praninë e tyre? Ku janë fëmijët e lagjes, ata që dikur ishin zemra e kësaj hapësire, frymëmarrja e saj e gjallë? Dikur, kur vinte ora e nisjes për në shkollë, shkallët gjëmonin nën hapat e tyre të vegjël, ndërsa lagjja oshtinte nga zërat e tyre të gëzuar, një simfoni spontane e fëmijërisë së pastër.

Ishte një jetë që ndodhte përtej mureve të shtëpive, një ritëm i përditshëm që e mbante gjallë shpirtin e lagjes. Nuk kishte nevojë për orë apo alarme – ritmi i fëmijëve, gumëzhima e tyre e pandërprerë, ishte vetë ora e qytetit. Çdo mëngjes ishte një paradë e pafundme çantash të varura shpatullave të njoma, buzëqeshjesh të lodhura nga gjumi por të ndezura nga gëzimi i ditës së re. Fëmijët vraponin, thërrisnin njëri-tjetrin, e edhe në mes të ngutjes, gjenin kohë për një lojë të vogël, një bisedë të shpejtë, një të qeshur të sinqertë.

Por sot, një heshtje e çuditshme mbështjell shkallët, rrugicat, pragjet ku dikur ndaleshin për të ndarë biskota apo për të pritur njëri-tjetrin. Asnjë gumëzhimë nuk shpërthen në mëngjes, asnjë zë i hareshëm nuk përplaset në muret e lagjes. Sikur një dorë e padukshme të ketë fshirë zhurmën e jetës dhe ta ketë zëvendësuar me një qetësi të huaj, të ftohtë.

A janë larguar? Apo thjesht janë të mbyllur në një botë tjetër, të mbërthyer pas ekraneve, të zëvendësuar nga heshtja e një kohe që ka ndryshuar rrënjësisht? Dhe unë qëndroj në këtë lagje, në këtë hapësirë që dikur ishte e mbushur me jetë, duke dëgjuar me veshët e kujtesës një zhurmë që nuk ekziston më, por që vazhdon të kumbonte brenda meje, si një jehonë e një kohe që nuk kthehet më.

E sot… sikur koha të kishte ngrirë në një heshtje të panjohur. Ecja rrugëve ku dikur çdo hap përzihej me një përshëndetje, një zë të njohur, një buzëqeshje të shpejtë, por sot, kaluan minuta të tëra dhe nuk hasa askënd. As fëmijët, që dikur me vrapin e tyre të çiltër e gjallëronin çdo cep të lagjes, as mikeshat, që më parë më dilnin papritur përpara me një fjalë të ngrohtë, as komshiket e mia të dashura, të cilat gjithmonë kishin një fjalë të mençur apo një urim të mirë për të ndarë.

Një mëngjes nuk niste pa një përshëndetje, një pasdite nuk kalonte pa një bisedë të rastësishme, një mbrëmje nuk mbyllej pa një gjurmë të jetës që vlonte rreth e rrotull. Ishte një ritëm që nuk kishte nevojë të programohej, një rrjedhë e natyrshme e përditshmërisë ku njeriu ishte gjithmonë mes njerëzve.

Por sot… vetëm hapat e mi përcjellin heshtjen e rrugës. Dyert janë të mbyllura, ballkonet të heshtura, rrugicat të zbrazëta. Nuk di nëse është faji i kohës, i ritmit të ndryshuar të jetës, apo i një shoqërie që po tërhiqet gjithnjë e më shumë brenda mureve të veta. E megjithatë, brenda meje, zëri i kujtimeve vazhdon të flasë—një zë që më kujton se dikur këto rrugë nuk ishin kaq të huaja, se dikur çdo kthesë kishte një fytyrë të njohur, se dikur bota ishte më e afërt, më e ngrohtë, më e gjallë.

E di që në orën 16:00 një autobus i vogël ndalon në lagje dhe zbret disa fëmijë, duke i kthyer në shtëpitë e tyre pas një dite të gjatë në shkollë. Por ata janë pak, shumë pak. Dikur, rrugët gumëzhinin nga zërat e fëmijëve që ktheheshin me çanta të varura mbi supe, duke ndarë me njëri-tjetrin historitë e ditës, duke vrapuar, duke qeshur, duke mbushur lagjen me një jetë që dukej e pashtershme. Tani, edhe ky autobus i vogël duket si një simbol i zbehur i asaj që dikur ishte një realitet i gjallë.

A planifikohen familjet tek ne vallë? A është bërë fëmijëria diçka e rrallë, një luks që nuk përjetohet më me të njëjtën natyrshmëri? Dikur, një shtëpi pa zërin e fëmijëve ishte një shtëpi e pashpirt, një vend ku gëzimi dukej i mangët. Familjet ishin të mëdha, të zhurmshme, të mbushura me jetë. Kishte një bukuri të veçantë në këtë bollëk njerëzor, në këtë pasuri të dashurisë dhe të shoqërisë që përhapej natyrshëm mes brezave.

Por tani, kjo nuk po ndodh më. Shtëpitë janë më të qeta, më të organizuara, më të heshtura. Dhomat nuk mbushen më me zërat e motrave dhe vëllezërve që luajnë bashkë, oborret nuk tronditen më nga hapat e panumërt të fëmijëve që vrapojnë. Një ndjenjë e padukshme zbrazëtie endet mes nesh, një boshllëk që nuk mund të mbushet me teknologji apo rehatinë e një jete më të qetë. Sepse, në fund të fundit, çfarë është një lagje, një qytet, një shoqëri pa fëmijët e saj? Një peizazh i bukur, por pa tingull, pa frymë, pa shpirt.

Tani fëmijët janë aq pak, saqë secili prind i çon në shkollë me veturë ose përmes sistemit të organizuar të transportit. Nuk ka më turma të hareshme fëmijësh që ecin dorë për dore drejt shkollës, nuk ka më radhë të gjata çantash të mbështetura pas shpinash të njoma, nuk ka më ato bisedat e fëmijërisë që i japin jetë çdo mëngjesi.

Nuk është çudi që shumë paralele në shkollat fillore po mbyllen. Dhomat e klasave, që dikur gumëzhinin nga zërat e nxënësve, tani mbeten të heshtura. Bankat, dikur të mbushura me kureshtje dhe ëndrra të vogla, tashmë qëndrojnë bosh, të mbuluara nga një pluhur i heshtur. E bashkë me to, edhe shumë mësues po mbeten pa vende pune, pa mundësinë për të ndarë dijen, pa gëzimin për të formuar brezat e rinj.

Por sa e dobishme është kjo për ne si komb? Çfarë do të thotë një e ardhme me gjithnjë e më pak fëmijë, me gjithnjë e më pak nxënës që mbushin shkollat tona, me gjithnjë e më pak duar të vogla që shkruajnë mbi fletët e bardha të së ardhmes? Një komb pa fëmijë është një pemë që po e humb rrënjën, një këngë që po shuhet pak nga pak, një pranverë që nuk vjen më me forcën e dikurshme.

Sepse fëmijët nuk janë thjesht numra në statistika, ata janë vetë gjaku i një kombi, gjallëria e një shoqërie, e ardhmja që sot po bëhet më e brishtë. Dhe nëse një ditë, shkollat do të jenë më shumë kujtime sesa hapësira të mbushura me jetë, çfarë do të na mbetet për të trashëguar? Një qytet i heshtur, një komb që përkund veten në kujtime, por nuk guxon të ëndërrojë për të nesërmen?

Mijëra herë e kam pyetur veten: ku janë? Ku janë tretur? Pse nuk duken më? Rrugët që dikur gumëzhinin nga prania e tyre tani mbeten të heshtura, të zbrazëta, sikur koha t’i ketë përpirë njerëzit bashkë me kujtimet e tyre. Sytë i drejtoj rreth e rrotull, kërkoj fytyra të njohura, pres një zë, që dikur ishte pjesë e pandashme e këtij mozaiku të përditshëm. Por nuk ka përgjigje.

Heshtja është e ftohtë, një heshtje që nuk mësohesh kurrë ta pranosh. E ku shkuan të gjithë? A i rrëmbeu ritmi i shpejtë i jetës, i hodhi diku nëpër rrjedhat e kohës, apo thjesht i mbylli në një botë të padukshme, ku më nuk ka nevojë për ndalesa të rastësishme, për biseda të shkurtra, për ato çaste të vogla që dikur krijonin ndjenjën e përkatësisë?

Sa e dhimbshme, sa e ftohtë, sa i trishtë është një qytet pa shumë fëmijë që e mbushnin me jetë, pa fytyrat e njoma që dikur e bënin më të ngrohtë, më të afërt, më të gjallë. Rrugët janë të njëjtat, ndërtesat qëndrojnë aty ku kanë qenë gjithmonë, por diçka mungon—shpirti i tij, ai ritëm i padukshëm që krijohet vetëm nga prania e atyre që e jetojnë, që e frymojnë, që e duan.

Një qytet me pak fëmijë është si një trup me pak zemër, si një rrugë me pak hapa, si një mëngjes me pak agim.

Dikur, qyteti kishte një ritëm të vetin, një gjuhë të pathënë mes hapave, zërave, përshëndetjeve të shkëmbyera nga dritaret e hapura dhe dyert që nuk e njihnin mbylljen. Sot, ai ritëm është i ngadaltë, i zbehur, sikur koha të ketë marrë me vete jo vetëm njerëzit, por edhe kujtimet e tyre. Dhe unë, duke ecur në këtë qytet që dikur ndriçonte nga jeta, ndiej peshën e heshtjes mbi supe, një heshtje që flet më shumë se çdo zhurmë, një boshllëk që nuk mbushet as me kujtime, as me shpresa, por vetëm me mall.

Pasi ecja ngadalë, duke e lënë pas heshtjen e rrugëve të njohura, dola më në fund në rrugën kryesore – te Qafa. Aty, gjithçka dukej ndryshe, sikur qyteti të kishte ndërruar fytyrë, të ishte mbushur me njerëz të panjohur që lëviznin me një ritëm tjetër, të huaj për kujtimet e mia.

Kafiteritë ishin të mbushura plot, si gjithmonë, zhurma e tyre përzihej me aromën e kafesë dhe me nxitimin e një qyteti që nuk ndalet kurrë. Por mes atyre tavolinave të stërmbushura, nuk pashë asnjë fytyrë të njohur, asnjë fëmijë në ndonjë karrocë apo që e mbante nënën përdore. Asnjë mike, asnjë fqinje, asnjë njeri që të më kujtonte lagjen time, rrugët ku kam shëtitur, jetën që dikur dukej e pandryshueshme. Ishte një ndjenjë e çuditshme—të jesh në mes të turmës, por të ndihesh si një i huaj në qytetin tënd.

Pastaj, hapat e mi më çuan në sheshin Zahir Pajaziti, në zemrën e qytetit, aty ku gjithmonë kishte jetë, lëvizje, zëra që përziheshin në ajër si një simfoni e gjallë e Prishtinës. Për një moment, më ngjau sikur i tërë qyteti kishte dalë në rrugë. Njerëzit rridhnin si një lumë i pafund, duke mbushur çdo cep të sheshit, por mes tyre nuk njoha askënd. Ishin të huaj për mua, sikur unë të kisha udhëtuar larg për vite të tëra dhe të isha kthyer në një vend të panjohur.

Dikur, në të njëjtat rrugë, disa nga kolegët e mi dilnin çdo ditë, duke i dhënë një qark sheshit, duke biseduar, duke ndarë mendime e kujtime. Kishte një ritëm të natyrshëm në këto ecje të tyre, një zakon që krijonte ndjenjën e përkatësisë. Por sot, askush nga ta nuk ishte aty. Asnjë fytyrë e njohur, asnjë përshëndetje që të mbante lidhur me të kaluarën. M’u duk sikur dikush ma kishte vjedhur qytetin, ma kishte ndryshuar, më kishte marrë njerëzit e tij dhe i kishte zëvendësuar me silueta të panjohura, me fytyra që nuk më thoshin asgjë, me hapa që nuk linin gjurmë në kujtesën time.

Rrallë ndonjë përshëndetje e ndrojtur më drejtohej nga ndonjë kalimtar. Instinktivisht ia ktheja, një “mirëdita” që dilte nga buzët e mia pa ndjenja, sepse përballë kisha një fytyrë që nuk arrija ta vendosja askund në rrjetin e kujtimeve të mia. Ishte një ndjesi e çuditshme—të përshëndesësh dikë, por të mos dish as kush është, as nga vjen, as çfarë lidhje të padukshme mund të kesh me të.

Dhe ashtu, duke vazhduar ecjen nëpër këtë qytet që dikur ishte i imi, ndjeva një lloj vetmie të çuditshme, jo atë vetminë e mungesës së njerëzve, por atë vetminë që lind nga mungesa e lidhjeve, nga mungesa e kujtimeve që ndërthuren në çdo cep, nga ndjenja se po ecja në një qytet të njëjtë, por tërësisht të huaj.

E di… E di që disa janë larguar në një botë tjetër, atje ku nuk ka kthim, ku kujtimet ruhen vetëm në zemrat e atyre që i deshën. E di që disa kanë marrë rrugën e mërgimit, të shtyrë nga ëndrrat, nga nevoja, nga një e ardhme që nuk mund ta gjenin më këtu. E di që lufta ka lënë pas një zbrazëti të dhimbshme, një plagë që nuk shihet me sy, por ndihet në çdo rrugë të qytetit.

Por ama sot… sot qyteti im më dukej i tmerrshëm. Jo nga ndërtesat e larta, jo nga rrugët e asfaltuara, jo nga turmat e njerëzve që vërshonin sheshet. Ai më tmerronte në heshtjen e tij të padukshme, në boshllëkun që nuk mund të shihej, por që ndihej thellë në shpirt. Ishte qyteti im, por nuk e ndieja më si të tillë. Ishte një skenë e njohur, por aktorët e saj mungonin.

Muret mbetën, rrugët ende çonin në të njëjtat drejtime, por ajo që dikur i jepte frymë këtij vendi—ata njerëz që e bënin të gjallë—ishin zhdukur. Më dukej sikur ecja mes hijesh, mes kujtimesh që s’kishin më trup, mes rrugëve që dikur kishin gumëzhitur nga jeta dhe tani qëndronin të heshtura, të ftohta, të huaja.

A mund të quhet ende qytet një vend pa ata që e kanë ndërtuar, pa ata që e kanë dashur, pa ata që e kanë jetuar? A mund të jetë ende shtëpi një vend ku askush nuk të njeh, ku zërat e dikurshëm janë shuar dhe vendin e tyre e kanë marrë fytyra të tjera, kalimtarë që nuk të thonë asgjë? Sot, Prishtina ime nuk ishte më ajo që kisha njohur, ajo që më kishte mbështjellë dikur me ngrohtësinë e saj. Sot, ajo më shfaqej e zhveshur nga shpirti i saj, e ngrirë në kohë, një qytet që ndoshta ende qëndronte në hartë, por që për mua po tretej në harresë.

Nuk e njoha atë pamje. Ishte si një reflektim i mjegullt në një pasqyrë të pluhurosur, një peizazh i njohur, por i huaj në të njëjtën kohë. Rrugët ishin aty, ndërtesat ende qëndronin në vendet e tyre, por diçka thelbësore kishte ndryshuar—diçka që nuk mund të matesh me sy, por vetëm të ndjeje me zemër.

Qyteti im, ai që dikur më njihte dhe më priste me krahë hapur, kishte filluar të më harrojë. Sikur të kishte humbur kujtimin e hapave të mi, të zërit tim, të viteve që kisha jetuar mes tij. Ishte një ndjenjë e çuditshme, thuajse nuk isha më pjesë e tij, por një kalimtare mes rrugëve që dikur më përkisnin.

Dikur, qyteti dhe unë ishim një. Njihnim njëri-tjetrin në detaje—çdo kthesë, çdo gur trotuari, çdo shesh kishte një histori që lidhej me mua, me njerëzit që njihja, me kujtimet që aty ishin gdhendur. Por tani, ai dukej sikur kishte marrë një jetë të re, një fytyrë tjetër, një ritëm që nuk më përfshinte më. Dhe më shumë se fakti që unë nuk e njihja më qytetin tim, më dhembte mendimi se ndoshta edhe ai kishte filluar të mos më njihte mua.

A duhet t’i gjykojmë njerëzit që janë larguar? A duhet ta gjykojmë qytetin që ka mbetur pa shumë banorë të tij? Jo. Nuk janë ata që duhen fajësuar. Nuk mund të akuzosh ata që e kërkuan fatin gjetkë, as qytetin që hesht në mungesën e tyre. Jo, unë do të gjykoja çdo gjë që e shtyu këtë largim të njerëzve të mi, çdo shkak që bëri që një qytet të zbrazet nga shumë shpirta i tij, çdo arsye që detyroi duart të lëshonin pragjet e shtëpive dhe këmbët të largoheshin nga rrugët që dikur i njihnin përmendësh.

Një qytet është i yni vetëm kur ne jemi në të. Muret, sheshet, rrugët, ndërtesat—ato nuk kanë kuptim pa ne, pa ata që i japin jetë, pa zërat që përplasen në fasadat e larta dhe përhapen në ajrin e mëngjeseve të qytetit. Vendi është i yni vetëm kur në djepat tanë rriten fëmijët tanë, kur buzëqeshjet e tyre kumbojnë në dhomat e shtëpive tona, kur shkallët e lagjeve oshtijnë nga hapat e tyre të gëzuar.

Një vend pa njerëzit e tij është vetëm një hije, një kornizë boshe e një kujtese që venitet. Një qytet që nuk ka më fëmijë, që nuk mbart më ëndrra, që nuk rrit më breza të rinj, nuk është më qytet—është një skenë e ngrirë, e mbushur me fantazmat e dikurshme.

Dhe më vjen keq. Jo për ata që u larguan, por për gjithçka që i largoi. Për gjithçka që na mori mundësinë ta ruajmë qytetin tonë ashtu siç duhej të ishte—i gjallë, i mbushur me jetë, i yni në çdo frymëmarrje, në çdo buzëqeshje, në çdo hap të vogël fëmijëror që i jep kuptim të ardhmes sonë.

Ju kujtohet? Sigurisht, ju kujtohet kur edhe vetë Vasa Çubrilloviqi, ideologu i errët i elaborateve famëkeqe për shfarosjen e shqiptarëve, në fund të jetës së tij, mes dëshpërimit dhe dorëzimit të heshtur, pranoi humbjen? “Në Kosovë më mundi nëna shqiptare,” – kishte thënë ai, si një pohim i heshtur i dështimit të një projekti të errët, një dëshmi e gjallë e fuqisë së një kombi që nuk mund të shuhej as nga dhuna, as nga përndjekja, as nga planet e errëta të shfarosjes.

E dini çfarë është kjo? Nuk është thjesht një fjali e një burri që në fund e kuptoi pafuqinë e strategjive të tij. Kjo është një epope e pathënë, një himn i një qëndrese që nuk u shkrua në libra, por që u mbajt në djepat e nënave, në zemrat e burrave, në shpirtrat e fëmijëve që erdhën në jetë pavarësisht gjithçkaje. Kjo është dëshmia e një populli që u mendua se mund të zhbëhej, por që çdo herë rilindte nga dheu i vet, nga rrënjët e tij të pashkulshme, nga dashuria e nënave shqiptare për jetën, për vazhdimësinë, për ekzistencën.

Sepse çfarë është një komb pa fëmijët e tij? Çfarë është një vend nëse jo zërat e fëmijëve që mbushin rrugët, shkollat, oborret me të qeshura dhe ëndrra? Çfarë është një e ardhme nëse jo duart e vogla që kapin dorën e një nëne dhe ecin drejt së nesërmes? Pikërisht këtu qëndron fuqia e asaj fjalie të thjeshtë, por të rëndë si vetë historia. Kosova nuk u mund as nga armët, as nga politikat e as nga planet që u hartuan në errësirë, sepse aty ku ka jetë, aty ku ka nënën shqiptare, ka të ardhme, ka një popull që nuk shuhet.

Sot, kur qytetet heshtin dhe kur gjithnjë e më pak fëmijë mbushin rrugët, a duhet të shqetësohemi? A duhet të pyesim veten se çfarë po ndodh me këtë fuqi të dikurshme që triumfoi mbi çdo përpjekje për ta zhdukur? Sepse një qytet pa fëmijët e tij është një qytet që e ka humbur betejën me kohën. Një vend ku djepat nuk lëkunden më, ku nënat nuk i këndojnë më ninullat fëmijëve të tyre, është një vend që rrezikon të mbetet vetëm një kujtim në histori.

Ndaj, kujtoni fjalët e Vasa Çubrilloviqit. Kujtoni fuqinë që kishte nëna shqiptare. Kujtoni se fitorja nuk është në strategjitë politike apo në fitoret e përkohshme të historisë. Fitorja është aty ku ka jetë, aty ku ka brez të ri, aty ku ka një nënë që, pavarësisht gjithçkaje, vazhdon ta mbajë në duar të ardhmen e një kombi.

Në anën time, prej nga vij, ka një thënie të urtë që përcillet nga brezi në brez, një e vërtetë e pashkruar, por e rrënjosur thellë në shpirtin e njerëzve: “Për fëmijën dhe për shtëpinë, Zoti gjithmonë ka një fond të veçantë.” Një fjali e thjeshtë, por që mbart një peshë të madhe, një filozofi të tërë mbi jetën, mbi vazhdimësinë dhe mbi bekimin që qëndron mbi çdo vatër familjare ku rriten fëmijët.

Kjo thënie nuk është vetëm një shpresë, por një kujtesë se jeta gjithmonë gjen rrugën e saj, se fëmija është bekim, dhe shtëpia, ajo që i jep kuptim ekzistencës sonë, nuk mbetet kurrë pa dritë. Aty ku dëgjohet e qara e foshnjave, aty ku një nënë përkund një djep, aty ku një baba hap derën dhe ndien aromën e shtëpisë së tij, aty është jeta e një kombi, aty është themeli i një të ardhmeje.

Por a e kuptojmë vërtet këtë? A e kuptojmë se nuk ka pasuri më të madhe sesa të kemi fëmijë që rriten në pragjet tona, që mbushin oborret dhe rrugët me të qeshurat e tyre, që mbajnë të gjallë trashëgiminë tonë? A e kuptojmë se një shtëpi pa fëmijë, pa brezin e ri, është si një pemë pa rrënjë, e destinuar të thahet me kalimin e kohës?

Ne duhet ta kuptojmë këtë. Duhet ta ruajmë këtë urtësi, jo thjesht si një fjalë të bukur që përsëritet në biseda, por si një udhërrëfyes për të ardhmen. Sepse nëse ne e harrojmë këtë të vërtetë, nëse nuk e kuptojmë peshën e saj, atëherë një ditë do të zgjohemi dhe do të gjejmë shtëpitë tona të heshtura, qytetet tona të zbrazëta, rrugët tona pa jetë.

E nëse ndodh kjo, atëherë çfarë do të mbetet nga ne? Vetëm muret, vetëm hijet e asaj që dikur ishte një jetë e gjallë, vetëm një boshllëk që nuk mund të mbushet më as me kujtime, as me fjalë. Prandaj, le ta kuptojmë sot, sa nuk është vonë: fëmijët janë drita e së nesërmes, shtëpia është zemra e çdo kombi, dhe aty ku ata ekzistojnë, ekziston edhe shpresa, ekziston edhe vazhdimësia e një populli që refuzon të shuhet.

Në vitet 1989-90, një prift serb, i mbështetur në ideologjinë e hershme të pushtimit dhe përvetësimit, i thërriste serbët të vinin në Kosovë. Mes predikimeve dhe fjalimeve të tij, përsëriste një frazë që dukej e thjeshtë, por që mbante brenda një filozofi të errët: “Vetëm ai që përkund fëmijën në djep në atë vend, ai është pronari i tokës.”

Ishte një thirrje që synonte të ndryshonte rrjedhën e historisë, një përpjekje për ta përmbysur të vërtetën e një toke të lashtë, për ta shndërruar atë në diçka që nuk kishte qenë kurrë. Ishte një fjali që, në dukje, fliste për jetën, për fëmijën, për djepin – por në thelb, ajo ishte një thirrje për një pushtim të heshtur, një përpjekje për të mbjellë rrënjë të huaja në një tokë që nuk e kishte të tijen.

Por toka nuk është vetëm e atij që përkund një djep. Toka është e atij që ka mbjellë mundin, që ka vaditur me djersën e vet, që e ka dashur dhe e ka mbrojtur me shpirt e me gjak. Toka është e atyre që e mbajnë gjallë me dashuri, me punë, me histori e me kujtime. Dhe Kosova, më shumë se çdo vend tjetër, e ka treguar këtë të vërtetë. Ajo nuk u bë e huaj, edhe kur u përpoqën ta ndryshojnë, ta përmbysin, ta mbushin me të tjerë.

Sepse djepi nuk është vetëm një shtrat për një fëmijë – ai është një simbol i vazhdimësisë. Dhe fëmijët që janë përkundur në djepat e Kosovës, brez pas brezi, nuk ishin të ardhur, nuk ishin të huaj. Ata ishin të vetët e kësaj toke, bijtë dhe bijat e saj, ata që i dhanë gjuhën, kulturën, këngën, legjendën, dhimbjen dhe krenarinë.

Një prift mund të thoshte fjalë, mund të nxisë njerëz të lëvizin, mund të përpiqet të ndryshojë rrjedhën e historisë me fjalime dhe doktrina. Por toka flet me gjuhën e saj. Dhe gjuha e saj është e gdhendur thellë në shpirtin e atyre që kanë lindur mbi të, që e kanë mbrojtur, që kanë ecur zbathur mbi dheun e saj, që e kanë larë me lot e me dashuri.

Historia mund të ketë shumë zëra, por vetëm një e vërtetë. Dhe e vërteta është se Kosova i përket atyre që kanë kënduar ninullat e saj, atyre që janë rritur nën diellin dhe erën e saj, atyre që, edhe në kohët më të errëta, nuk e lanë të venitej. Sepse toka nuk mund të blihet, nuk mund të merret me forcë. Ajo nuk është vetëm e atyre që përkundin një djep – ajo është e atyre që e duan me shpirt. Dhe këtë nuk e ndryshon asnjë thirrje, asnjë fjalë, asnjë pushtim.

Dhe ngushëllohem… Ngushëllohem sepse, edhe kur nuk jemi këtu, edhe kur nuk i përkundim më djepat tanë nën çatitë e kësaj toke, edhe kur nuk takojmë më njerëzit e dashur si dikur, ata nuk janë zhdukur. Ata janë aty, të pranishëm në një mënyrë që shkon përtej trupit dhe hapave fizikë. Janë në rrugët që dikur i mbushnin me zërat e tyre, në kalldrëmin që ruan hijen e hapave të tyre, në flladin e një dite që sjell erën e miliona stinëve, të atyre që kanë kaluar dhe të atyre që do të vijnë.

Kosova nuk matet me numrin e atyre që ecin mbi dheun e saj sot. Ajo jeton në kujtimin e çdo brezi që ka luftuar për të, në çdo emër të gdhendur mbi gurët e saj, në çdo ninullë që është kënduar në netët e dimrit dhe në çdo britmë që është ngritur për të në kohët e vështira. Kosova nuk është vetëm një tokë – ajo është fryma jonë, kujtesa jonë, rrënja jonë më e thellë.

Nuk ka fuqi që mund ta tjetërsojë, sepse nuk ka forcë që mund ta ndryshojë atë që është e shkruar në eshtrat e një populli. Nuk ka pushtues, nuk ka kohë, nuk ka harresë që mund ta shkulë atë që ka zënë rrënjë në shpirt. Kosova është e jona. Jo sepse e thonë kufijtë apo hartat, por sepse është e gdhendur në qenien tonë, në gjuhën tonë, në këngët tona, në dhimbjen dhe krenarinë tonë.

Kosova është gjaku ynë që nuk falet, thoshte poeti. Një betim i heshtur në damarët e historisë, një kujtesë e pashlyeshme në shpirtin e secilit që e do atë me gjithë qenien. Edhe kur nuk jemi këtu, edhe kur largësia na mban larg, Kosova na rrjedh brenda. Sepse ajo nuk është vetëm një vend – ajo është vetë zemra që rreh brenda nesh.

Ne jemi këtu, edhe kur nuk jemi. Prania jonë nuk matet vetëm me hijen që lëshojmë mbi këtë tokë, as me hapat që ecin mbi pluhurin e saj. Ne jemi këtu në frymën e çdo brezi që ka jetuar, ka dashur dhe ka mbrojtur këtë vend. Edhe kur largësia na ndan, edhe kur koha na shpërndan në udhët e botës, zemrat tona mbeten të rrënjosura këtu, në dheun e kësaj toke që nuk mund të na harrojë.

Ne e duam Kosovën, jo vetëm me fjalë, por me atë ndjenjë të thellë që s’e lë askënd të harrojë. E mbrojmë edhe kur nuk shihemi, edhe kur nuk jemi të pranishëm me trup, sepse dashuria për vendin nuk ka nevojë për dëshmi të dukshme. Ajo rri e pashuar brenda secilit prej nesh, si një flakë që nuk shuhet as nga largësia, as nga koha, as nga heshtja.

Ne jemi me të, në çdo mëngjes kur dielli lind mbi malet e saj, në çdo natë kur hëna e argjendtë përkund qetësinë e saj. Jemi në çdo fëmijë që belbëzon fjalët e para në gjuhën e kësaj toke, në çdo këngë që këndohet, në çdo kujtim që ruhet. Nuk ka ndarje, nuk ka harresë, nuk ka largësi që mund të na bëjë të mos jemi pjesë e saj.

Dhe do të jemi, sot, nesër dhe në të gjitha vitet që do të vijnë. Sepse kjo tokë është e bekuar me gjakun dhe djersën e të parëve tanë, me ëndrrat e atyre që guxuan të besojnë, me shpresën e atyre që ende e duan me shpirt. Kosova nuk është thjesht një vend, ajo është përjetësia jonë, rrënja që na lidh me historinë, e ardhmja që thërret për vazhdimësi. Dhe për sa kohë që dashuria jonë për të mbetet e patundur, për sa kohë që zemrat tona rrahin për të, ajo nuk do të jetë kurrë vetëm.