KANUNI – DËSHMI E QENËSISHME E LIGJËSIVE TË LASHTA TË JETESËS SË NJERIUT TONË

Nga Timo Mërkuri

Anton Nikë Berisha botoi studimin “Kanuni – dëshmi e qenësishme e ligjësive të lashta të jetesës së njeriut tonë” me botues Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup 2023, shoqëruar me tekstin e parathënies së Fishtës dhe me punimet e atë Pashk Bardhit dhe të Faik Konicës  të botimit të pare – 1933.

Le t’i shënojmë disa përfundimeve të rëndësishme të këtij studimi të Berishës:

I- Në këtë studim, Anton Nikë Berisha ndriçon lashtësinë e Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe lidhjen e tij me traditat zakonore të lashta shqiptare, analizë që  i jep lexuesit një pamje të thellë të zakoneve dhe vlerave të shoqërisë përkatëse të kohëve të lashta[1]. Autori na njeh me faktin shumë të rëndësishëm se Kanuni i Lekë Dukagjinit është shtesë e vonshme e Kanunit të maleve, fillesa e të cilit nuk njihet, madje ka dhe variante të tjera bashkëkohore si Kanuni i Skanderbeut, Kanuni i Bendës etj., ose disa dhe më të veçantë – Kanuni (sulli) i tëbanave (i kullotave në bjeshkë[2] etj. Kjo është dhe një dëshmi e një tradite qytetërimi të shoqërisë të mesjetës së parë. Këto kanune dëshmojnë doke zakonore të ndryshme të krahinave në kohë të ndryshme, që rregullonin marrëdhëniet në shoqërinë, të mbledhura dhe përpunuara e vënë në zbatim si një “kod ligjor”, si synim e përpjekje për rregullshmëri të jetës më shumë se për një “sistem juridik”.

Në studim theksohet se Kodi Zakonor është një pjesë thelbësore e kulturës shqiptare dhe një pasqyrë e etikës dhe vlerave të popullit[3]; përmes tij mund të shohim idealet (edhe ato estetike) të stërgjyshërve të popullit shqiptar dhe të ruajnë virtytet e besës, të bujarisë, të burrërisë dhe të mikpritjes.Studiuesi Berisha e vë në dukje që shoqëria shqiptare është e lashtë dhe autoktone, duke ruajtur shumë prej veçantive të shoqërive matriarkale e parapatriarkale dhe indoevropiane. Kjo lashtësi është shprehur edhe në rregullat dhe normat zakonore të Kanunit, si në mënyrën e formulimit ashtu dhe në atë të domethënies[4].

Studimi bën krahasime interesante me shoqëritë e tjera dhe kodet zakonore të tyre, në veçanti, autori bën një paralelizëm midis shoqërisë homerike dhe shoqërisë shqiptare, duke treguar se shumë përbërës themelorë të shoqërisë dhe të vlerave etike janë të ngjashme.

Ky studimi  është një ndërthurje e pasur mes kodit zakonor dhe etnografisë. Ai përdor një qasje multidisiplinare duke integruar aspekte të të drejtës zakonore dhe të antropologjisë kulturore për të bërë një analizë sa më të plotë të traditave dhe zakoneve arbërore – shqiptare.

Ai përdor burime të ndryshme dhe citon shkencëtarë kombëtarë e të huaj për të mbështetur dhe përforcuar argumentet e tij, tipar ky që  ia rrit vlerën studimit dhe e vendos atë në një kontekst të gjerë shkencor.

Ofron një ndriçim të rëndësishëm mbi historinë dhe trashëgiminë kulturore të shqiptarëve, duke rikthyer një këndvështrim të

vlefshëm mbi këtë temë.

Studimi Berishës shërben si burim i rëndësishëm për shkencëtarët , etnologët dhe studiuesit, vendas e të huaj, të cilët interesohen për kulturën dhe historinë shqiptare, ndihmon në rivlerësimin e trashëgimisë kulturore të kombit tonë dhe në përcaktimin e vlerave themelore të shoqërisë nga se përmban një gamë të gjerë informacioni dhe reflekton një përkushtim të vërtetë ndaj njohjese studimit të thellë të këtyre dukurive të rëndësishme.

II-Studimi i Anton Nikë Berishës mbi Kanunin e Lekë Dukagjinit është një analizë e thelluar e këtij kodi zakonor shqiptar dhe përcakton disa përfundime studimore të veçanta dhe të rëndësishme: ai ka qenë më shumë se një kod i thjeshtë zakonor nga se është një thesar i pasur i vlerave etnike, kulturore dhe shpirtërore që ka ndikuar në forcimin e identitetit dhe zakonet e shqiptarëve përgjatë shekujve.

Dëshmon për vlera të rëndësishme etnike dhe kulturore që janë thelbësore në Kanun si mikpritja, besa, nderi, burrëria, e të tjera, të cilat janë përcaktuese për sjelljen e marrëdhëniet në shoqërinë shqiptare dhe përfaqësojnë trashëgiminë e qenësishme kulturore dhe shpirtërore të shqiptarëve.

Ndriçohet fakti se Kanuni ka qenë në fuqi dhe është praktikuar edhe nën sundimin otoman në Arbëri – Shqipëri, tregues i rëndësisë dhe qëndrueshmërisë së tij. Kjo tregon se Kanuni ka pasur një autoritet të lartë juridik dhe shoqëror në jetën e shqiptarëve, ka drejtuar jetën e tyre për ta shpëtuar nga asimilimi.

Thekson veçantinë e mikpritjes dhe nderimit të mikut në kulturën shqiptare, e cila konsiderohet si një vlerë e rëndësishme; në të ka rregulla të veçanta për trajtimin e mysafirëve. Ky aspekt është një shembull i veçantë i mënyrës se si Kanuni ndikon në sjelljet dhe marrëdhëniet shoqërore të shqiptarëve.

Theksohet se Kanuni është një tekst kompleks dhe i ndërthurur që përfshin vlera, rregulla dhe tradita të ndryshme. Për këtë arsye ai ka zgjuar interesin e vijueshëm të studiuesve të disiplinave të ndryshme: juristët, etnologët, sociologët, gjuhëtarët, studiuesit e letërsisë etj.

Autori ka vënë në dukje se vlerat dhe traditat e Kanunit të Lekë Dukagjinit kanë lidhje dhe rrënjë të përbashkëta me kulturat dhe popujt e tjerë indoevropianë. Ky faktor e vendos kulturën dhe historinë shqiptare në një kontekst më të gjerë kulturor dhe historik.

III- Kanuni ka një gjuhë dhe stil të veçantë të shprehjes, që është karakteristik për letërsinë dhe gjuhën shqipe tradicionale. Gjatë kohëve, kjo vepër është studiuar edhe nga gjuhëtarë dhe studiuesi të letërsisë për të kuptuar lashtësinë e kësaj gjuhe dhe rëndësinë e saj në të kaluarën shqiptare. Vetë egzistenca e këtij kanuni për një periudhë të gjatë kohore, siç dëshmohet nga gjuha e tij dhe përhapja e gjerë e tij në trevat veriore në tekst  të njejtë hap një dritare të re për  kërkimin e fillimit të të shkruarit të gjuhës shqipe.

Për shkak të ndryshimeve të mëdha social- politike, përdorimi i Kanunit është bërë i rrallë, por vlerat dhe traditat që ai përfaqëson ende kanë një rëndësi të madhe në ndërgjegjen kolektive të shqiptarëve. Kjo u duk gjatë periudhës së industrializimit dhe urbanizimit të Shqipërisë në shekullin e 20-të, ku p.sh., disa prej rregullave të Kanunit janë në përplasje me ligjet e rregulloret moderne të shtetit.

Autori bën një analizë të hollësishme të disa rregullave dhe parimeve të Kanunit dhe shpjegon se si ato janë zbatuar në jetën e përditshme të shqiptarëve; përmes shembujve ai ilustron si dispozitat e Kanunit janë përdorur për të rregulluar konfliktet, marrëdhëniet familjare dhe të tjera aspekte të jetës së përditshme në zonat rurale, duke nxitur leximin dhe rritur interesimin mbi atë. Përmes interpretimit të disa dukurive që përmban Kanuni është e mundur të shohim si janë zhvilluar dhe ndryshuar marrëdhëniet shoqërore dhe kultura në Arbëri – Shqipëri përgjatë shekujve.

IV- Gjuha e Kanunit përfshin formulat e qëndrueshme të cilat janë shprehje të njohura dhe të përdorura përsëri e përsëri në tekst. Këto formulat janë të rëndësishme për kuptimin e rregullave dhe normave të Kanunit, megjithëse ndonjëherë mund të jenë të vështira për t’u interpretuar. Kjo ngjet nga se disa fusha të jetës janë të veçanta dhe kërkojnë terminologjinë përkatëse të stilit juridik, duke përdorur konstrukte absolute me rasën emërore dhe infinitive të shumta për të paraqitur kushtet dhe veprimet. Në përshkrimet e riteve popullore, si martesa, zakonet e vdekjes, dhe pritja e mikut, gjuha e Kanunit ndjek një stil të thjeshtë, po të fuqishëm, që përkon me gjuhën e prozës gojore. Kjo gjuhë ka fuqi shprehjeje dhe është e kuptueshme për përdoruesit e zakonshëm.

Përdoren fjalë dhe shprehje të vjetra, disa prej të cilave janë trashëguar prej shqipes së lashtë. Kjo trashëgimi leksikore tregon se Kanuni është një burim i rëndësishëm për studiuesit e gjuhës shqipe dhe të historisë së saj. Ty ka dhe terma të rëndësishëm të kulturës kombëtare dhe të krishtërimit. Kjo dëshmon se shqiptarët janë trashëgimtarë të krishtërimit dhe kulturës së tyre dhe kanë përdorur gjuhën shqipe për të shprehur këto koncepte.

Në përgjithësi, gjuha e Kanunit të Lekë Dukagjinit është një mjet që hap dritën mbi traditën dhe historinë e shqiptarëve, dhe ndihmon në kuptimin e rrënjëve dhe vlerave të tyre kulturore. Studimi i kësaj gjuhe është një përpjekje e rëndësishme për të ruajtur dhe promovuar trashëgiminë kulturore shqiptare.

V- Studimi identifikon përdorimin e formulave të qëndrueshme në Kanun, të cilat janë thelbësore për kuptimin dhe interpretimin e rregullave. Kjo tregon për ekzistencën e një tradite të lshtë e të pasur gojore, e cila u ruajt nëpërmjet këtyre formulave.Ai ka qenë një mjet i rëndësishëm për ruajtjen dhe transmetimin e traditave dhe zakoneve të shqiptarëve. Në përgjithësi, ky studim tregon për një traditë të hershme gjuhësore dhe kulturore te arbërorët – shqiptarët.

VI-Në mënyrë të kuptueshme, Kanuni i Lekë Dukagjinit ka pasur një ndikim të rëndësishëm në krijimin e Shtetit shqiptar të ri. Pas pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912 dhe formimit të një qeverie të pavarur, kërkimi për një sistem juridik modern dhe të drejtat e njeriut filluan të marrin formë. Në këtë kontekst, Kanuni u studiua dhe u shqyrtua për të parë nëse mund të përdorej si një burim i vlerësueshëm për të krijuar një sistem të ri juridik dhe të drejtat e njeriut në vendin e ri të pavarur.Në thelb, Kanuni ishte një kod juridik i bazuar në traditën dhe zakonet e lashta të maleve shqiptare, ndërsa një shtet modern duhej të ishte i përshtatshëm me normat dhe standardet ndërkombëtare të drejtësisë. Kështu, përvoja shqiptare me krijimin e një shteti modern dhe kodifikimin e ligjeve u ndodh në një tension midis vlerave të vjetra të trashëguara nga Kanuni dhe nevojave të një shoqërie të përshtatshme me shekullin e 20-të.

Në rrjedhë të kohëve Shqipëria ndryshoi dhe modernizoi ligjet e saj, duke përfshirë përdorimin e Kodit Civil, të Kodit Penal dhe të ligjeve të tjera të reja që bazoheshin në modele të huaja. Kjo ndryshim gradual i sistemeve juridike do të thotë se Kanuni i Lekë Dukagjinit humbi ndikimin e tij si një burim i drejtësisë të përdorur në mënyrë të përhershme. Megjithatë, Kanuni mbeti një përbërës i rëndësishëm i identitetit kulturor të shqiptarëve dhe një burim i vlerësueshëm i studimit të historisë së tyre. Edhe sot, ndryshimet e shoqërisë dhe modernizimi kanë lënë pas të kaluarën, por Kanuni vazhdon të ndikojë në ndjenjën e identitetit të shqiptarëve dhe në studimet e tyre mbi kulturën e tyre.

“Kanuni i Lekë Dukagjinit” është një dokument shumë i rëndësishëm dhe i vjetër në kontekstin e Shqipërisë dhe mund të konsiderohet si  legjislacioni i parë ose kushtetutë e hershme në historinë e vendit.

VI-Për respektimin e një legjislacioni që synon krijimin e një shoqërie civile, “Kanuni i Lekë Dukagjinit” ka disa elementë të rëndësishëm. Për shembull, ky kanun përmban rregulla të përcaktuara për menaxhimin e konflikteve, menaxhimin e fejesës, dhe marrëdhëniet mes individëve dhe familjeve. Ai promovon edhe idenë e respektit ndaj natyrës dhe traditave të vjetra, si dhe ndihmën ndaj të tjerëve, siç është rasti me kujdesin ndaj mikut.

Ka vlerë të veçantë për studiuesit dhe historianët, sepse ofron një dritë mbi jetën dhe zakonet e një periudhe të caktuar të historisë shqiptare. Në një kontekst modern, “Kanuni i Lekë Dukagjinit” është shpallur trashëgimi kulturore të UNESCO-s dhe është studiuar për të kuptuar më mirë historinë dhe kulturën e Shqipërisë.

Parë në këtë këndvështrim studimi i Anton Nikë Berishës përbën një pasuri të ndriçimit dhe të interpretimit të trashëgimisë sonë kulturore dhe një burim reference për studiues të historisë dhe etnokulturës shqiptare dhe marrëdhëniet e kombit tonë me kombet e tjera. I prirë nga një stil elegant ky studim lexohet e rilexohet me interes dhe ta bën të afërt dhe të vlerësueshme përmbajtjen e këtij kanuni,madje të krijon edhe një ndjenjë admirimi për hartuesin e tij. Vlerën e tij ia shtojnë edhe tri punimet që jan vënë në shtojcë: Parathënia e Atë Gjergj Fishtës e botimit të parë (1933 në Shkodër) dhe punimet e Atë Pashk Bardhit dhe të Faik Konicës për Atë Shtjefën Gjeçovin dhe punën e tij madhore në mbledhjen e kodeve të Kanunit të Lekë Dukagjinit si dhe botimin e tyre.

Sarandë, tetor 2023

[1] Anton Nikë Berisha: “Kanuni – dëshmi e qenësishme e ligjësive të lashta të jetesës së njeriut tone” Botues: Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve  –  Shkup 2023 “Kur vështrohet Kanuni i Lekë Dukagjinit duhet kujtuar se asgjë s’ka lindur rastësisht dhe se dukuritë janë të lidhura mes tyre më shumë sesa mendojmë ne”; “Nga çasti kur njeriu u bë i vetëdijshëm për veten dhe për veprimin e vet dhe meqenëse jetoi në bashkësi vëllazërore ose fisnore, krahas këngës dhe rrëfimit, ai synoi t’i përcaktojë edhe rregullat e sjelljes, në të cilat do të mbështetej jeta e të lehtësohej mënyra e veprimit të përditshëm” f.15

[2]  Atë Bernardin Palaj, Mitologji, doke e zakone shqiptare, vep. e përm., f. 56. Vepër e cituar f.18

[3]  Anton Nikë Berisha: Po aty. “Kurdo dhe në çfarëdo mënyre të flitet për trashëgiminë kulturore shpirtërore të një populli ose të popujve të ndryshëm, bartur gojarisht nëpër kohë, duhet të kihen parasysh tri dukuri të rëndësishme: koha ose kohët e gjallimit (ekzistimit) të dukurive, koha e njohjes – e shënimit të tyre në formën e shkruar dhe fakti se ato nuk studiohen që të bëhen sot pjesë të jetës së përditshme, pa marrë parasysh rëndësinë e tyre, por që të njihen si pjesë e trashëgimisë që përligjin qenësinë dhe pasurinë kulturore dhe shpirtërore të popullit që i ka përdorur, aftësinë e individëve që i kanë përftuar ose i kanë bartur prej një brezi tek tjetri, duke i përshtatur sipas rrethanave dhe kushteve të jetesës” f.13

[4] Durhan: Ligjet e pashkruara të maleve janë trashëguar që nga kohët më të lashta dhe janë përmbledhja më e vjetër e ligjeve në Evropë. Vepër e cituar f. 22.