HISTORIA QË PËRSËRITET: NGJASHMËRITË DHE KUNDËRSHTITË MES PROTESTAVE NË SERBI DHE DEMONSTRATAVE NË KOSOVË- 1968, 1981, 1989…

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Ditëve të fundit, sikur një stuhi e papritur ka pllakosur Serbinë, e mediat – si pasqyra të zhurmshme të kohës -pasqyrojnë këtë trazim që po përfshin çdo cep të vendit. Nuk është një rrëfim i zakonshëm, as një lajm i radhës që humbet në harresën e kronikave të ditës; është një jehonë e fuqishme që shpërthen nga sheshet, rrugët, universitetet dhe zemrat e njerëzve që nuk durojnë më.

Demonstratat studentore dhe popullore janë shndërruar në valë të pandalshme që tronditin themelet e regjimit kriminal të Aleksandar Vuçiqit. Një brez i ri, i etur për ndryshim, ka dalë në rrugë, duke ngritur zërin kundër një sistemi që prej vitesh ka mbjellë frikë dhe padrejtësi. Nuk janë vetëm studentët, por është edhe populli, i lodhur nga mashtrimet, i mbytur nga premtimet boshe dhe i zhgënjyer nga një shtet që i ka kthyer shpinën.

Nëpër rrugët e Beogradit dhe qyteteve tjera, shihet një energji që nuk mund të shuhet me gaz lotsjellës apo kërcënime. Është zëri i atyre që kërkojnë dritë në errësirën e një regjimi që prej kohësh ka shndërruar Serbinë në një arenë të kontrollit të hekurt. Duket sikur historia po zgjohet sërish, duke përsëritur një skenë të njohur—aty ku popujt, kur e ndjejnë kufirin e durimit të thyer, ngrihen në këmbë dhe nuk lejojnë që tirania t’i mbajë peng.

Ndërkombëtarët shikojnë me habi, disa me mbështetje të heshtur, e disa me frikën se kjo stuhi mund të tejkalojë kufijtë e Serbisë. Në këtë vorbull të revoltës, pyetja që mbetet pezull është se a do të jetë kjo vala që përmbyll një epokë dhe hap një faqe të re për Serbinë, apo do të mbetet vetëm një klithmë e dëshpëruar në errësirën e një dimri politik?

Por një gjë është e sigurt: rrugët nuk janë më të heshtura, sheshet nuk janë më bosh dhe populli nuk është më i frikësuar. Historia është në lëvizje.

Historia e protestave studentore në Serbi nuk është as e para, as e fundit, dhe nuk do të jetë e fundit as për shumë kohë. Revolta studentore është si një zjarr që ndizet dhe rigjenerohet nga shpresa, nga dëshira për drejtësi dhe nga nevoja për ndryshim. Ajo është një thirrje që përsëritet përmes kohëve, një jehonë që nuk shuhet as me dhunë, as me frikë.

Por historia nuk fillon sot. Në ish-Jugosllavi, në rrugët dhe universitetet e asaj bote të trazuar, studentët shqiptarë ishin ndër të parët që ngritën zërin kundër padrejtësive. Ishte një zë i brishtë në fillim, por që u bë jehonë, duke tronditur themelet e një shteti që nuk njihte të drejtat e tyre. Ata nuk protestonin për një çështje kalimtare, as për një padrejtësi të rastësishme; ata protestonin për vetë qenien e tyre, për identitetin, për të drejtën për arsim, për dinjitetin që u mohohej.

Dhe kështu, protestë pas proteste, ngjarje pas ngjarjeje, zëri i tyre u shndërrua në një thirrje të madhe, që nuk mund të shtypej as me kërbaç, as me dhunën e egër të policisë serbe. Gjaku u derdh, britmat u shuan në rrugë, por nuk u shua flaka e shpirtit të tyre. Sepse ky ishte një zjarr që nuk mund të shuhej me forcë – ishte një zjarr i drejtësisë, i të vërtetës, i lirisë.

Studentët shqiptarë nuk u pajtuan kurrë me politikën serbe, nuk e ulën kokën përballë urdhrave të dhunshme, nuk e pranuan padrejtësinë si fat të shkruar. Ata ishin përherë në ballë të luftës për të drejtat e tyre, duke e kthyer protestën në simbol të rezistencës.

Dhe sot, ndërsa Serbinë e përfshijnë protestat e reja, ndërsa studentët dalin në rrugë për të kërkuar një të nesërme ndryshe, hija e historisë duket se kalon mbi të njëjtat rrugë. Ata që dikur i shtypnin të tjerët, tani po përballen me valën e revoltës në vendin e tyre. Historia ka mënyrën e saj për të dhënë mësime – disa i mësojnë, të tjerët përsërisin të njëjtat gabime. Por një gjë mbetet e pandryshuar: e drejta nuk mund të shuhet, sado të ashpra të jenë goditjet kundër saj. Dhe zëri i studentëve – qoftë ai i dikurshëm, qoftë ai i sotëm – nuk mund të mbetet i heshtur.

Studentët shqiptarë nuk organizojnë më protesta, sepse ëndrra e tyre shekullore u realizua. Rrugët që dikur gumëzhinin nga klithmat e revoltës, tani janë të mbushura me hapin e lirë të brezave të rinj që ecin drejt së ardhmes së tyre. Ata që dikur ngrinin parulla dhe sfidonin dhunën për të drejtat e tyre, sot ndërtojnë vendin që dikur e shihnin vetëm si një ëndërr të largët. Zjarri i tyre nuk u shua, por u shndërrua në dritën e lirisë.

Por ndërsa në trojet shqiptare protestat janë shndërruar në kujtime të një kohe të kaluar, në Serbi flakët e pakënaqësisë nuk po ndalen. Historia e revoltës atje është ende e pambaruar, një kapitull që ende shkruhet me dritën dhe hijet e së vërtetës. Ata, ndoshta vonë, por më mirë vonë se kurrë, kanë nisur ta ndjejnë peshën e politikës së hidhur të pushtetit kriminal. Prej vitesh, një dorë e hekurt ka shkruar për ta një rrëfim të mbushur me gënjeshtra dhe mashtrime, por tani ata po kërkojnë ta rishkruajnë historinë me duart e tyre.

Në sheshe e rrugë, zemërimi i grumbulluar prej kohësh shpërthen si një vullkan. Është një klithmë e vonuar, por e fuqishme, një britmë që sfidon frikën dhe apatinë e një shoqërie që për shumë kohë kishte heshtur. Ata tani e shohin qartë atë që më parë u ishte fshehur – prangat e padukshme të një regjimi që i ka mbajtur peng në hijet e së shkuarës. Dhe kur njerëzit e ndjejnë peshën e padrejtësisë, ata nuk mund të qëndrojnë më të heshtur.

Në Serbi, protestat janë tani simfoni e mllefit, një thirrje e vonuar për liri dhe drejtësi. Ndoshta nuk është e njëjta luftë që shqiptarët bënë dikur, por fryma e saj mbetet e njëjtë – një betejë kundër padrejtësisë, kundër tiranisë, kundër një pushteti që e ushqen veten me frikën dhe nënshtrimin e popullit të tij. Historia përsëritet, por këtë herë, është në duart e tyre për ta ndryshuar.

Një stuhi studentore ka pllakosur Serbinë, duke e shndërruar universitetin në një arenë të revoltës kundër padrejtësive. Rrugët dhe kampuset nuk janë më vetëm hapësira akademike, por janë kthyer në simbole të një populli të lodhur nga mashtrimet, të zhgënjyer nga një pushtet që nuk e dëgjon zërin e tij. Në Serbi, zemërimi i studentëve nuk është një klithmë e shuar në boshllëk – është një zë që kumbon, që sfidon dhe që refuzon të heshtë.

Politikat destruktive të Aleksandar Vuçiqit kanë ndërtuar një realitet të hidhur, një realitet ku padrejtësia shndërrohet në ligj dhe shpresa në një mall të rrallë. Por studentët nuk mund ta pranojnë këtë errësirë që u imponohet. Ata e dinë se dijet nuk mund të zhvillohen në terr, se universiteti nuk mund të jetë një strehë për nënshtrim. Prandaj, si një dallgë e fuqishme, pakënaqësia e tyre po mbulon qytetet, duke i bllokuar fakultetet në një akt sfide dhe rezistence.

Sipas të dhënave të fundit nga agjencitë ndërkombëtare të lajmeve, më shumë se 40 fakultete në universitetet e Beogradit, Novi Sadit, Nishit dhe Kragujevcit janë tashmë të bllokuara. Kjo nuk është vetëm një shifër – është një tregues i një revolucioni që po zë rrënjë, i një lëvizjeje që nuk do të ndalet me premtime boshe. Në heshtjen e korridoreve të fakulteteve të zbrazura, në sheshet e mbushura me studentë që protestojnë, historia po shkruhet me çdo hap të tyre, me çdo thirrje të fuqishme për drejtësi.

Në këto momente, universiteti nuk është vetëm një vend mësimi – është një skenë ku liria po kërkon rrugën e saj, ku një brez i ri po i bën ballë frikës dhe nënshtrimit. Në këtë sfidë, nuk ka më kthim prapa. Pyetja e vetme që mbetet pezull është: a do ta dëgjojë pushteti këtë zë, apo do të zgjedhë të luftojë me të njëjtën dhunë që historia tashmë e ka dënuar? Një gjë është e sigurt – studentët kanë vendosur të mos heshtin. Dhe kur studentët ngrihen, ndryshimi bëhet i pashmangshëm.

“Studentët nuk heshtin më” – një thirrje që përshkon rrugët e Serbisë si një klithmë e papërmbajtshme, një moto që ka marrë formën e një betimi kolektiv. Nuk është më një slogan i thjeshtë, por një premtim, një shpirt i zgjuar që nuk pranon të kthehet në gjumë. Këta studentë nuk janë thjesht nxënës të një sistemi arsimor, por janë bërë protagonistë të një historie që kërkon drejtësi, të një revolte që nuk do të shuhet derisa të ndriçohen hijet e padrejtësisë.

Dhe me të drejtë, ata kërkojnë përgjegjësi. Nuk mund të ketë heshtje aty ku ka dhunë, nuk mund të ketë harresë aty ku ka plagë të hapura. Ata që dikur marshonin me libra në duar, tani marshojnë me kërkesën për drejtësi, për të sjellë përpara ligjit ata që guxuan të përdorin forcën kundër atyre që kërkonin vetëm një të ardhme më të mirë. Studentët nuk harrojnë, as profesorët nuk harrojnë – kujtimi i protestave të mëparshme, ku dhuna u përdor si mjet frikësimi, është ende i freskët në mendjen e tyre.

Kërkesa e tyre është e qartë: ata që sulmuan studentët dhe profesorët, ata që u përpoqën të shtypin fjalën e lirë me brutalitet, duhet të mbajnë përgjegjësi. Sepse heshtja do të thoshte dorëzim, dhe dorëzimi do të ishte vdekje për çdo shpresë për një shoqëri më të drejtë. Kjo nuk është më një protestë e zakonshme, është një betejë morale për të mos lejuar që historia të përsëritet në cikle të pafundme të dhunës dhe harresës.

Në Serbi, studentët kanë vendosur të mos heshtin më. Ata nuk duan të jenë brezi që u përkul përpara padrejtësisë, por brezi që i dha fund asaj. Dhe kjo thirrje, që sot kumbon nga sheshet dhe universitetet, është jehona e një ndryshimi që tashmë ka nisur të marrë formë.

Sa herë që i shoh ato pamje të protestave në Beograd dhe anekënd Serbisë, më pushton një ndjenjë e çuditshme, sikur historia po më thërret nga e kaluara. Është një dejavu e viteve të largëta, e vitit 1981 kur Prishtina gumëzhinte nga zëri i studentëve shqiptarë që kërkonin lirinë e mohuar, e vitit 1989 kur errësira e një regjimi shtypës po mbyllte çdo dritare shprese, e madje edhe më herët, në vitin 1968, kur zjarri i revoltës shpërtheu për të kërkuar drejtësi në një shtet që e mohonte të drejtën më elementare – të qenit vetvetja.

Edhe atëherë, ashtu si tani në Serbi, bllokoheshin fakultetet, profesorët bashkoheshin me studentët, shpresat ushqeheshin nga besimi se një ditë do të vinte drejtësia. Por për studentët shqiptarë, ajo ishte një kohë tjetër, një kohë më e egër, më e pamëshirshme. Dhuna që ushtrohej ndaj tyre nuk ishte as e fshehtë, as e sporadike – ajo ishte një makinë e organizuar shtetërore, një përndjekje sistematike që nuk njihte kufij as moralë e as ligjorë. Regjimi nuk kursente as kërbaçin, as burgun, dhe ajo që ishte më e tmerrshmja – çdo dhunë që ushtrohej mbi ta përkrahej hapur nga i gjithë spektri politik jugosllav.

Në Prishtinë, demonstratat nuk ishin thjesht për një çështje sociale apo ekonomike; ato ishin një betejë për ekzistencë, një klithmë për të drejtën për të qenë, për të jetuar, për të mësuar në gjuhën amtare, për të mos u trajtuar si qytetarë të dorës së dytë, për të qenë Republikë. Dhe në atë betejë, nuk pati mëshirë. Nuk pati as mbështetje ndërkombëtare, as fjalë të buta diplomatike. Vetëm gaz lotsjellës, arrestime dhe një shtypje e pamëshirshme që synonte të shuante një brez të tërë.

Por historia ka një mënyrë të çuditshme për të bërë drejtësi. Ata që dikur sundonin me dhunë dhe përçmim, tani e gjejnë veten të ngujuar në të njëjtat rrugë që dikur i mbushnin me polici dhe kërcënime. Ata që dikur vendosnin kush duhej të heshtte, sot e gjejnë veten përballë një vale të pakënaqësisë që nuk mund ta ndalin më.

Dhe kështu, unë shoh pamjet e Beogradit sot dhe nuk mund të mos mendoj për Prishtinën e djeshme. Dallimet janë të mëdha, por thelbi mbetet i njëjtë: studentët, kur ndihen të shtypur, kur u mohohet e ardhmja, kur shohin se e drejta është bërë një vegël e pushtetarëve, nuk mund të rrinë të heshtur. Ata dalin në rrugë. Ata bllokojnë fakultetet. Ata e kërkojnë të drejtën e tyre me çdo mjet që kanë.

Dhe kjo, pavarësisht kohës apo vendit, është një ligjësi që historia e ka dëshmuar herë pas here – brezat e rinj nuk pranojnë të jetojnë me prangat e brezave të vjetër. Ata janë zëri që nuk mund të shuhet, jehona që nuk mund të ndalet, flaka që, sado të përpiqesh ta mbulosh, do të gjejë gjithmonë një rrugë për të djegur padrejtësinë.

Ishte një natë e qetë, dhe në sfondin e errët të heshtjes, një zë kumbonte nga radioja “Evropa e Lirë”. Ishte zëri i një studenti – një djaloshi të ri nga Beogradi, Stevan Zdravkoviq, student i vitit të fundit në Fakultetin e Shkencave Politike. Fjala e tij nuk ishte thjesht një mendim, por një thirrje e dalë nga thellësia e ndërgjegjes, një reflektim që bartte peshën e një brezi të tërë.

“Nëse humbas një afat provimesh, nëse më duhet të sakrifikoj një semestër, nuk është asgjë krahasuar me një jetë të humbur.”

Sa e thjeshtë tingëllon, dhe sa thellë godet! Në ato pak fjalë që mbante zëri i tij, fshihej një e vërtetë e madhe, një vetëdije që përtej shifrave të fakulteteve të bllokuara dhe protestave të bujshme, jeta kishte peshën më të madhe. Nuk ka semestër, nuk ka diplomë, nuk ka karrierë që vlen më shumë se e drejta për të jetuar si njeri i lirë.

Në atë natë, fjala e tij më tingëlloi si një përplasje e historisë me të tashmen, si një jehonë që dikur kishim dëgjuar edhe në Prishtinë, në vitet kur studentët shqiptarë flijonin vitet e tyre akademike për një të drejtë më të madhe – për ekzistencën, për dinjitetin, për vetë qenien e tyre. Atëherë, liria e mendimit dhe lëvizjes ishte një ëndërr që paguhej me sakrificën e rinisë, një betejë e heshtur në bibliotekat e braktisura dhe në klasa që mbeteshin të zbrazëta.

Dhe ja ku historia përsëritet. Një student i ri serb, një zë i pastër mes errësirës politike, që refuzon të nënshtrohet, që e di se disa luftëra janë më të mëdha se ambiciet personale, se ka kauza që nuk mund të maten me notat e një provimi apo me kreditë e një semestri të humbur. Një jetë e humbur, një shpresë e vrarë, një brez i gjunjëzuar – këto janë humbjet e vërteta, këto janë plagët që nuk shërohen me kohën.

Fjalët e tij, të thjeshta por të pashlyeshme, janë një dritë në një realitet të errët. Ato janë një shenjë se në Serbi po rritet një brez që nuk pranon të heshtë, një brez që e di se nuk mund të ketë të ardhme aty ku nuk ka drejtësi. Dhe kur studentët e një vendi e kuptojnë këtë, atëherë asgjë nuk mund t’i ndalë – as frika, as kërcënimet, as premtimet boshe. Sepse historia ka treguar se ndryshimi nis gjithmonë nga ata që nuk kanë më frikë ta thonë të vërtetën.

Sa e njohur më tingëllon kjo deklaratë! Sa shumë më kthen pas në kohë, në vitet kur studentët shqiptarë të Kosovës, me zemrën plot guxim dhe shpirtin të ndezur nga ëndrra e lirisë, thoshin me bindje: “Më mirë të demonstrojmë sot dhe të vdesim për atdheun, por që nesër Kosova të jetë njëherë e përgjithmonë e lirë.”

I njëjti zjarr, i njëjti betim, e njëjta vetëdije e pashmangshme se ka çaste në histori kur jeta personale bëhet e vogël përballë së drejtës së madhe. Ka momente kur frika venitet dhe vetëm një e vërtetë mbetet – se pa sakrificë nuk ka liri, se pa zë nuk ka drejtësi, se pa rebelim nuk ka shpresë.

Ashtu si dikur në Prishtinë, kur rrugët mbusheshin me studentë që sfidonin dhunën e një shteti që i mohonte, tani edhe në Beograd po ngrihet një brez që nuk pranon të heshtë. Është ironike si historia kthehet, si dhimbja kalon nga një popull te tjetri, si zëri i studentëve, pavarësisht gjuhës apo kombësisë, mbetet një fuqi që sfidon regjimet dhe riformëson epokat.

Por ka një dallim të madh. Në vitin 1981, studentët shqiptarë nuk protestonin për reforma, për zgjedhje të ndershme apo për një pushtet më të drejtë. Ata protestonin për ekzistencën, për të drejtën për të jetuar si shqiptarë në tokën e tyre, për të folur gjuhën e tyre, për të ndërtuar të ardhmen e tyre pa prangat e një shteti që nuk i pranonte. Dhe për këtë, ata paguan çmimin më të lartë – jo vetëm me semestra të humbur, por me jetët e tyre, me burgjet, me torturat, me vite të tëra në errësirë.

Sot, ndërsa një student serb shpreh të njëjtën logjikë, historia duket sikur po rikthen një reflektim të vonuar. Ata që dikur heshtnin për vuajtjet e tjetrit, sot ndihen të goditur nga e njëjta padrejtësi. Ata që dikur përkrahën dhunën ndaj studentëve shqiptarë, sot janë viktimat e një sistemi që i konsumon të gjithë. Dhe kështu, rrethi i historisë mbyllet – për t’u hapur ndoshta me një vetëdije të re, se asnjë regjim nuk është i përjetshëm, dhe asnjë padrejtësi nuk mund të mbetet pa u sfiduar.

Në fund, e vërteta mbetet e njëjtë. Ka kohë kur heshtja është vdekje dhe kur fjala bëhet shpëtim. Ka çaste kur jeta personale zbehet para idealit, dhe kur një brez duhet të ngrihet që brezat e ardhshëm të mos jetojnë në robëri. Këtë e mësuan studentët shqiptarë atëherë. Këtë po e kuptojnë studentët serbë tani. Pyetja që mbetet është: a do të mësojë historia më në fund se liria nuk mund të mohohet askund, askujt?

Historia përsëritet, ndonëse personazhet ndryshojnë. Në çdo epokë, në çdo regjim që ndjen se toka po i lëkundet nën këmbë, pushtetarët përdorin të njëjtat fjalë, të njëjtën retorikë, të njëjtën gjuhë të frikës dhe përçmimit për të njollosur ata që guxojnë të ngrihen kundër tyre.

Sot, në Serbi, presidenti Aleksandar Vuçiq dhe funksionarët e tij të lartë shohin në studentët një kërcënim. Ata nuk i shohin si zërin e një brezi të lodhur nga mashtrimet, por si “mercenarë të huaj”, “dhunues”, “rrugaçë”. Ata që kërkojnë të drejtën e tyre për një shoqëri më të ndershme akuzohen se duan “të rrëzojnë pushtetin”. Çfarë ironie! Sikur pushteti të ishte një dhuratë qiellore, e paprekshme, e amshuar! Sikur çdo zë kundërshtues të ishte një tradhti, një prapaskenë e errët dhe jo thjesht një thirrje për liri e dinjitet.

Por këto fjalë nuk janë të reja. Ato na i thanë edhe neve dikur. Neve na quanin “armiq të popullit”, “shkatërrues të vëllazërim-bashkimit”, “kontrarevolucionarë”, “armiq të shtetit e të socializmit”. Çdo emër që mund të shërbente për të justifikuar shtypjen, çdo term që mund të mbillte frikë dhe përçarje, përdorej pa kursim. Ata që kërkonin të drejta, që donin arsim në gjuhën e tyre, që kërkonin barazi, shpalleshin armiq të vetë ajrit që thithnin.

Dhe si atëherë, edhe sot, këto fjalë nuk janë gjë tjetër veçse një mburojë e një regjimi që ndien fundin e tij të afërt. Janë britma të një pushteti që e di se ka humbur zemrat e popullit të vet, që e di se studentët janë gjëmimi i së ardhmes, se zëri i tyre nuk mund të mbulohet me etiketime të rreme.

Sepse historia ka treguar gjithmonë një të vërtetë të pashmangshme: kur një pushtet fillon të akuzojë të rinjtë për rebelim, kur i quan ata “të huaj”, “tradhtarë”, “rrugaçë”, atëherë ai pushtet është tashmë i kalbur nga brenda. Dhe kur brezi i ri nuk ka më frikë nga fjalët, atëherë nuk ka asgjë që mund ta ndalë ndryshimin që po vjen.

Fjalët e udhëheqësve politikë jugosllavë nuk ishin gjë tjetër veçse një përpjekje e kotë për të shuar një zjarr që vetëm sa ndizej më fort. Ata mendonin se duke etiketuar, duke përbuzur, duke shpallur “armiq” ata që guxonin të kërkonin të drejtat e tyre, do të mbillnin frikë, do të shuanin shpirtin e revoltës. Por nuk e kuptuan se fjalët e tyre nuk ishin gjë tjetër veçse benzinë mbi flakët e një brezi që nuk pranoi të nënshtrohej.

Sa më shumë që ata i quanin “kontrarevolucionarë”, aq më shumë studentët tanë ndiheshin revolucionarë të së drejtës. Sa më shumë që i shpallnin “armiq të shtetit”, aq më të vendosur bëheshin për ta ndërtuar një shtet që do t’i pranonte si të barabartë. Sa më shumë që përpiqeshin t’i frikësonin me kërcënime, aq më shumë trimëria u bë pjesë e frymës së tyre.

Reagimet e pushtetarëve nuk i demoralizonin, por i revoltonin. Nuk i dobësonin, por i bënin më të fuqishëm. Sepse fjalët e padrejtësisë nuk mund të heshtin kurrë të vërtetën. Ato mund ta vonojnë, mund ta shtyjnë për një kohë, por nuk mund ta shuajnë. Dhe ashtu siç historia dëshmoi, studentët shqiptarë të Kosovës e mbajtën zjarrin ndezur, derisa ai u bë dritë e pashuar e lirisë së tyre.

Vërtet, studentët shqiptarë bënë një punë heroike, duke sfiduar një shtet që për ta nuk ishte as atdhe, as mbrojtës, por një pushtues i pamëshirshëm. Ata dolën përballë një regjimi që i shihte si të huaj në tokën e tyre, që donte t’i shkurtonte ëndrrat, t’u shkelte identitetin, t’u mohonte të drejtën për të qenë vetvetja. E megjithatë, nuk u përkulën. Nuk u dorëzuan. Nuk heshtën.

Ishin të rinj në moshë, por të pjekur në mendje. Ata e dinin se betejat më të mëdha nuk fitohen me armë, por me guxim, me këmbëngulje, me fjalë të vërteta që nuk mund të shtypen. Ata nuk kërkonin asgjë më shumë sesa atë që me të drejtë u takonte – që Kosova të shpallej republikë, të kishte të njëjtin status si republikat e tjera jugosllave, të mos ishte më një krahinë e shtypur, një zë i heshtur në një federatë që e trajtonte si një trup të huaj.

Kërkesat e tyre ishin të shumta, por në secilën prej tyre ata kishin të drejtë. Kërkonin barazi, kërkonin arsim në gjuhën amtare, kërkonin të drejtën për të punuar pa qenë të diskriminuar, kërkonin liri për të jetuar në vendin e tyre pa ndjenjën e përhershme të frikës. Dhe më e rëndësishmja – kërkonin një të ardhme ku Kosova të mos ishte më në hije, por një komb që qëndronte i lirë, i fortë dhe i pavarur.

Në atë kohë, këto kërkesa dukeshin si një ëndërr e largët. Por studentët nuk luftonin vetëm për veten e tyre. Ata luftonin për brezat që do të vinin, për ata që ende nuk kishin lindur, por që një ditë do të jetonin në një Kosovë të lirë. Dhe historia dëshmoi se ata kishin të drejtë, se lufta e tyre nuk ishte e kotë, se sakrifica e tyre nuk u harrua.

Sepse ka momente në histori kur disa njerëz zgjedhin të mos jenë thjesht dëshmitarë të kohës, por arkitektë të saj. Studentët shqiptarë të asaj kohe ishin pikërisht kjo – ndërtues të një të ardhmeje që sot është realitet. Ata nuk pritën që dikush tjetër t’ua sillte lirinë. Ata e kërkuan, e sfiduan, e ndërtuan me forcën e shpirtit dhe guximit të tyre. Dhe për këtë, historia do t’i mbajë gjithmonë në kujtesën e saj, si ata që i dolën përballë shtypjes dhe fituan të drejtën për të qenë vetvetja.

Dhe çfarë ndodhi pastaj? Pas flakëve të revoltës, pas klithmave të studentëve që mbushën rrugët dhe sheshet, erdhi nata e gjatë e dhunës dhe shtypjes. Demonstratat nuk u shuan me fjalë e as me dialog – u shuan me zjarr, me plumba, me grushtin e hekurt të një regjimi që nuk njihte as mëshirë, as drejtësi. Rrugët që dikur ishin të mbushura me brohoritje për liri, u mbuluan me gjurmët e përgjakura të rinisë që nuk kishte kërkuar asgjë më shumë se atë që me të drejtë i takonte.

Ata që kishin guxuar të sfidonin tiraninë, u përballën me hakmarrjen e saj të pamëshirshme. U arrestuan një nga një, si gjethet që bien në vjeshtë, të shkëputur nga degët e shpresës së tyre. U dënuan në procese gjyqësore të sajuara, ku drejtësia ishte një maskë e shëmtuar e shtypjes. U dërguan në burgje të errëta, ku çdo mur mbante dëshminë e dhimbjes, ku çdo qeli ishte një varr për ëndrrat e tyre të thyera.

Disa nuk dolën më kurrë prej andej. Disa u zhdukën pa gjurmë, si të mos kishin ekzistuar kurrë. Të tjerët u vranë në heshtje, nëpër rrugë të errëta, në burgje të fshehta, pa një varr, pa një emër, pa një të drejtë të fundit për të thënë lamtumirë. Dhe mbi të gjitha, askush nuk u mbajt përgjegjës. Askush nuk dha llogari. Askush nuk u ndal për të pyetur: pse?

Tiranët festuan mbi rrënojat e revoltës, të bindur se kishin fituar. Por ata nuk e kuptuan një të vërtetë të thjeshtë – liria nuk vritet me plumba, shpresa nuk shuhet me pranga, dhe e vërteta nuk mund të mbetet e varrosur përgjithmonë. Sepse ata që u vranë, ata që u dënuan, ata që u zhdukën, nuk ishin thjesht viktima – ishin fara të një lirie që një ditë do të mbinte. Dhe ashtu ndodhi.

Sot, ata nuk janë vetëm emra në faqet e një historie të përgjakur. Ata janë zëri që ende kumbon në kujtesën e një kombi, jehona e një guximi që nuk mund të shuhet. Ata u mundën në betejën e tyre të parë, por fituan në luftën e madhe të historisë. Dhe sot, Kosova është e lirë – jo sepse pushteti i atëhershëm u tregua mëshirues, por sepse studentët e atyre ditëve nuk e lanë të shuhej zjarri që kishin ndezur.

E vërteta ka një ligjësi të saj: mund të vonohet, mund të shtypet për një kohë, por nuk mund të zhduket. Dhe ajo që ndodhi atëherë është kujtesa e një kohe kur errësira e pushtetit mendoi se mund të shuante një popull, por në të vërtetë, vetëm sa e bëri atë më të vendosur, më të pathyeshëm, më të lirë.

Populli thotë: “Atë që e qesh, do e veshë” – një urtësi e thjeshtë, por e pamëshirshme në mënyrën se si historia e bën të vërtetë. Sepse sot, kur sheshet e Serbisë gumëzhijnë nga protestat, kur studentët bllokojnë fakultetet dhe ngrenë zërin kundër padrejtësisë, pyetja ngrihet vetvetiu: çfarë do të thotë Vuçiqi për ta?

A thua do t’i quajë “armiq të popullit”, ashtu si dikur quante ata që guxonin të sfidonin shtetin? Por si mund t’i quajë armiq, kur ata janë vetë bijtë dhe bijat e Serbisë, rritur nën hijen e flamurit që dikur e mendonin të shenjtë? A do t’i shpallë tradhtarë, sikur të ishin të huaj në vendin e tyre?

Historia po e vesh Serbinë me rrobat që dikur ia qepte të tjerëve. Dikur, kur studentët shqiptarë kërkonin të drejtat e tyre, ata stigmatizoheshin si “armiq të vëllazërim-bashkimit”, “kontrarevolucionarë”, “shkatërrues të shtetit”. Ishin të huajt e shpallur në tokën e tyre, njerëzit e shtypur që regjimi i përbuzte dhe i godiste me egërsi. Atëherë, të paktë ishin ata që ndienin dhembje për ta, të paktë ata që guxonin të pyesnin veten nëse vërtet padrejtësia qëndronte tek ata që kërkonin të drejtat e tyre, apo tek ata që i shtypnin.

Dhe ja sot, ky rreth i fatit është mbyllur. Tani studentët serbë janë ata që dalin në rrugë, ata që shteti i sheh me dyshim, ata që pushteti i etiketon si “rrezik”, ata që dëgjohen me frikë nga udhëheqësit. Por si mund ta akuzojë Vuçiqi këtë brez, kur ata janë vetë fryt i politikave të tij, pasqyrimi i një shoqërie që nuk duron më të jetojë nën mashtrim? Si mund ta shpallë armik të popullit vetë popullin e tij?

Apo ndoshta tani, në heshtjen e natës, në vetminë e një mendjeje të trazuar, e kupton edhe ai se fjalët që dikur shqiptonte me arrogancë, tani janë bërë një teh i kthyer kundër vetë pushtetit të tij? Sepse historia është e pamëshirshme. Ajo nuk fal as harresën, as iluzionin se mund të kontrollosh të ardhmen duke shtypur të tashmen. Dhe sot, ajo që Serbia dikur e qeshi, sot po e vesh – demonstratat, revoltën, britmat e një populli që nuk e pranon më shtypjen.

Pra, le të pyesim: A është pushteti i gatshëm ta përballojë pasqyrën e historisë? A do të guxojë të shohë veten në sytë e atyre që protestojnë? Apo do të vazhdojë të ecë në rrugën e verbërisë, duke harruar se asnjë regjim nuk ka fituar betejën kundër popullit të tij?

Aleksandar Vuçiqi duhet ta dijë—dhe nëse nuk e di ende, do ta mësojë shpejt—se bijtë e popullit të tij nuk mund të mashtrohen pafundësisht. Se fjalët boshe nuk mund të ushqejnë një brez të uritur për të vërtetën. Se premtimet e thyera nuk mund të ndërtojnë një të ardhme mbi rrënojat e zhgënjimit. Se maskat e politikës nuk mund të mbulojnë përgjithmonë fytyrën e një realiteti që po bëhet gjithnjë e më i ashpër.

Populli i tij është lodhur. Është ngopur me gënjeshtra që riciklohen nga një dekadë në tjetrën, me mashtrime që e kanë futur Serbinë në një rreth vicioz ku e kaluara dhe e tashmja shkrihen në një makth të përhershëm. Është ngopur me një pushtet që e mban të mbërthyer në të shkuarën, që kërkon armiq të jashtëm për të justifikuar dështimet e brendshme, që përdor nacionalizmin si një perde tymi për të fshehur varfërinë, korrupsionin, mungesën e shpresës.

Çdo ditë që kalon, Serbia e Vuçiqi zhyten më thellë në batakun e padrejtësive—jo vetëm brenda kufijve të saj, por edhe në arenën ndërkombëtare, ku po e humb çdo ditë e më shumë respektin dhe besimin. Udhëheqja e tij ka ndërtuar një mjedis ku frika sundon mbi të drejtën, ku heshtja shpërblehet dhe guximi ndëshkohet. Por sa mund të zgjasë një sistem i tillë, kur ata që duhet ta trashëgojnë vendin nuk duan më të jetojnë nën hijen e tij?

Të rinjtë serbë po e kuptojnë, ashtu siç e kanë kuptuar të rinjtë në çdo regjim që ka përçmuar popullin e vet, se liria nuk dhurohet—ajo fitohet. Se nuk ka ndryshim pa sakrificë, se nuk ka drejtësi pa luftë. Dhe kur një brez arrin në këtë vetëdije, asnjë lider nuk mund ta ndalë valën që pason. As propaganda, as kërcënimet, as përpjekjet për ta portretizuar revolten si një komplot i jashtëm nuk mund të ndalojnë ndryshimin kur ai bëhet i pashmangshëm.

Vuçiqi mund të përpiqet të shtypë protestat, të injorojë zërin e studentëve, të etiketojë kundërshtarët e tij si “tradhtarë” apo “mercenarë”. Por në fund, e vërteta është një mal që nuk mund të shembet me fjalë. Dhe kjo e vërtetë është e thjeshtë: Serbia po zgjohet. Dhe kur një popull zgjohet, nuk ka pushtet që mund ta vërë përsëri në gjumë.

Serbia po dridhej nga brenda, si një ndërtesë e vjetër që gërryhet nga themelet, e tronditur jo nga forca e jashtme, por nga vetë pesha e gabimeve të saj. Rinia e saj nuk dëshiron më të jetojë në hijen e konflikteve të pafundme, nuk dëshiron më të jetë një brez i humbur në një histori që përsërit veten me dhimbje dhe zhgënjim. Ata nuk duan të jenë vetëm spektatorë të një skene politike të mbushur me tensione, luftëra të kota dhe armiqësi të përhershme me fqinjët. Ata duan të marrin frymë lirshëm, të jetojnë si të gjithë të rinjtë e këtij planeti—me ëndrra, me shpresa, me një të ardhme që nuk është e minuar nga politikat e së shkuarës.

Por Serbia, ashtu si një zog i plagosur nga betejat e saj të vjetra, ende lëviz në të njëjtën rrethore të errët—varfëri, skamje, mosmarrëveshje të brendshme dhe izolim ndërkombëtar. Një vend që dikur ëndërronte madhështinë, tani endet i vetmuar në një botë që ecën përpara, duke u përpjekur ta mbajë të kaluarën të gjallë në një kohë kur e ardhmja kërkon një tjetër rrugë.

Por rinia nuk mund të mbetet peng i këtij cikli. Ajo e di se asnjë komb nuk mund të mbijetojë vetëm me kujtime të së shkuarës. Asnjë e ardhme nuk mund të ndërtohet mbi mure të ngritura kundër fqinjëve. Ata kërkojnë një jetë të hapur, një botë pa kufij armiqësie, një shoqëri që i lejon të ecin përpara pa frikën se historia do t’i tërheqë sërish pas. Dhe ky zgjim, ky refuzim për të jetuar në një vend të përhershëm tensioni, është ajo që po dridh Serbinë nga brenda.

Sepse kur një brez nuk pranon më të mbetet i burgosur i së shkuarës, kur ai kërkon të jetojë pa barrën e luftërave të dikurshme, atëherë e ardhmja bëhet një betejë e pashmangshme. Serbia nuk mund të qëndrojë përgjithmonë në këtë udhëkryq. Ose do të zgjedhë të dëgjojë rininë e saj dhe të hapë një faqe të re, ose do të mbetet e vetmuar, e ngecur në të kaluarën që ajo vetë refuzon ta lërë pas.

Mjaft është mjaft. Ka një kufi për gjithçka, edhe për durimin e një populli. Serbia ka ardhur në një pikë ku më nuk mund të fshihet pas iluzioneve, pas premtimeve boshe dhe pas propagandës së vjetër që e ka mbajtur të zhytur në errësirë për dekada. E vërteta nuk mund të mbetet e fshehur pafundësisht, dhe në fund, nuk janë armiqtë e jashtëm ata që do t’ia thonë në sy – janë vetë njerëzit e saj, ata që jetojnë çdo ditë në realitetin e një shteti që ka falimentuar si një vend i drejtësisë, i mirëqenies dhe i të ardhmes.

Sepse shteti nuk është thjesht një flamur, një qeveri apo një fjalim i zbukuruar me premtime të mëdha. Një shtet është shpresa që u jep njerëzve të tij, rrugët që hap përpara brezave të rinj, siguria që garanton për qytetarët e tij dhe marrëdhëniet që ndërton me të tjerët. Dhe Serbia e sotme nuk është asgjë nga këto. Ajo ka falimentuar si një vend i së drejtës, sepse drejtësia nuk matet me ligje të shkruara në letra të thata, por me mënyrën se si trajtohen njerëzit e saj. Ajo ka falimentuar si një vend i së mirës, sepse një shtet që mbijeton mbi frikën, gënjeshtrën dhe manipulimin, nuk mund të jetë as i drejtë, as i mirë, as për popullin e vet, e as për të tjerët.

Dhe këtë nuk mund ta mohojë askush më gjatë. Për shumë kohë, propaganda ka tentuar të mbulojë realitetin, por fjalët nuk mund të ndryshojnë atë që njerëzit e ndiejnë çdo ditë në jetën e tyre – varfërinë, izolimin, mungesën e shpresës. Dhe tani, kur protestat po e shkundin themelet e këtij shteti, kur rinia po thërret për ndryshim, kur njerëzit po e kuptojnë se nuk mund të jetojnë më nën hijen e një iluzioni të rremë, është koha që e vërteta të thuhet me zë të lartë.

Vuçiqi dhe ata që e rrethojnë mund të vazhdojnë të mashtrojnë veten, të fajësojnë të tjerët, të kërkojnë armiq imagjinarë. Por nuk ka më kuptim. Kur një popull arrin të thotë “mjaft është mjaft”, atëherë askush nuk mund ta ndalë më. Dhe ajo që mbetet për të parë është nëse ata që janë në pushtet do të dëgjojnë zërin e këtij populli, apo do të vazhdojnë ta shtypin, duke mos kuptuar se çdo përpjekje për ta mbajtur gjallë një regjim të kalbur vetëm sa e afron më shumë rënien e tij të pashmangshme.

Historia është si një lumë që herë rrjedh qetë, e herë shpërthen si ujëvarë. Ajo i bart ngjarjet e së shkuarës, duke i përplasur në bregun e së tashmes, duke na kujtuar se asgjë nuk zhduket plotësisht, se gjithçka është një cikël që herë përmbyset, e herë përsëritet në një formë të re. Dhe kështu, sot, ndërsa Serbia po përjeton protestat e saj masive, nuk mund të mos shohim ngjashmëritë dhe kontrastet e forta me demonstratat e dikurshme të shqiptarëve të Kosovës.

Ngjashmëria e parë dhe më e madhe është vetë thelbi i revoltës. Në të dy rastet, janë studentët ata që ndezin zjarrin e protestës. Ata janë gjithmonë të parët që ndiejnë peshën e padrejtësisë, të parët që refuzojnë ta pranojnë atë si fat të pashmangshëm. Në Kosovë, studentët ngritën zërin për barazi dhe të drejta themelore, ndërsa sot në Serbi, studentët kërkojnë fundin e një regjimi të korruptuar, i cili e ka mbytur vendin në gënjeshtra dhe në errësirën e një politike të kalbur.

Të dyja demonstratat dhe protestat lindën nga nevoja për të thyer zinxhirët – në Kosovë, zinxhirët e një shtypjeje kombëtare, në Serbi, zinxhirët e një regjimi që i ka tradhtuar qytetarët e tij. Në të dyja rastet, shteti reagoi me arrogancë, me përbuzje, me etiketim dhe përpjekje për t’i diskredituar protestuesit. Në Prishtinë, studentët shqiptarë u quajtën “armiq të popullit”, “kontrarevolucionarë”, “shkatërrues të vëllazërim-bashkimit”. Në Beograd, studentët sot etiketohen si “mercenarë të huaj”, “rrugaçë” dhe “puçistë”. Fjalët ndryshojnë, por strategjia mbetet e njëjtë – çdo regjim që ndihet i kërcënuar, përpiqet ta delegjitimojë zërin e atyre që e sfidojnë.

Por mes ngjashmërive, qëndrojnë dhe kontrastet e pashmangshme. Në Kosovë, demonstratat nuk ishin vetëm një revoltë ndaj padrejtësisë së brendshme, por një betejë për ekzistencë. Studentët shqiptarë nuk kërkonin një pushtet më të mirë brenda një sistemi të padrejtë, ata kërkonin të drejtën për të jetuar si të barabartë, kërkonin ta nxirrnin Kosovën nga kthetrat e një shteti që e trajtonte si një koloni. Ata kërkonin republikën e tyre, kërkonin që Kosova të mos ishte më një hije nën hijen e Jugosllavisë. Në Serbi, protestat nuk synojnë ndarjen nga shteti, por ndryshimin e tij, rënien e një regjimi që ka manipuluar dhe varfëruar popullin e vet.

Në Prishtinë, reagimi i shtetit jugosllav ishte brutal, i pamëshirshëm. Dhuna ishte mjeti kryesor për ta shtypur zërin e protestuesve. Studentët shqiptarë u vranë, u burgosën, u përndoqën për vite me radhë. Në Serbi, edhe pse dhuna shtetërore është prezente, ajo nuk ka arritur ende atë egërsi çnjerëzore me të cilën regjimi jugosllav përndoqi shqiptarët. Megjithatë, frika mbetet, dhe historia ka treguar se regjimet që e ndiejnë rënien, janë të gatshme të bëjnë gjithçka për ta vonuar atë.

Dallimi më i madh i këtyre dy lëvizjeve është ai qendror: në fund të fundit, shqiptarët e Kosovës kërkonin liri nga një shtet që nuk i pranonte si të tijtë, ndërsa serbët sot kërkojnë një Serbi ndryshe, një shtet më të mirë për veten e tyre. Shqiptarët luftonin për të dalë nga një burg që nuk e kishin zgjedhur, serbët sot protestojnë për ta riparuar shtëpinë e tyre të dëmtuar nga brenda.

Historia e revoltave studentore, qofshin në Prishtinë apo në Beograd, na mëson një të vërtetë të thjeshtë por të fuqishme: kur një popull lodhet nga padrejtësia, ai nuk hesht. Dhe nëse zëri i tij shtypet përkohësisht, ai gjithmonë gjen një mënyrë për t’u ringritur. Në fund, nuk është çështje fati, as çështje kohe – është një ligjësi universale. Dhe Serbia sot është vetëm një dëshmi e radhës e kësaj ligjësie të historisë.

15 shkurt 2025

Prishtinë