FOLË QAFË BOTË DHE TI KLLOGJER

Përsiatje

Martirëve të Çamërisë

Ribotim, në kujtim të 27 qershorit, Dites erkujtimore të genocidit grek në Çamëri.

NGA RESMI OSMANI

Njëzet e gjashtë qershor 2012. Mesnatë. Pragmuzgu. Motori i autobuzit zukat lehtë. Drita e bardhë e fenerëve gris errësirën e zezë. Autobusët janë të mbushur plot. Jemi nisur për në Qafën e Botës. Mijëra zemra që dhembin, shpirtra që angështohen, sytë e tyre që duan të shohin, mendje që sjellin në kujtesë përfytyrime të llahtarshme, që kujtojnë atë që nuk mund të harrohet. Janë këtu etër e nëna, bij e bija, nipër dhe mbesa dhe tufat me trëndafila të kuq si gjaku i pafajshëm i derdhur dhunshëm. Askush s’bëzan. Fëmijët dremisin. Të moshuarit, prindërit fisnikë, flokëthinjur, meditojnë. Kujtesa e tyre e pashlyer shkon larg në vite, në atë pragmuzgu të asaj dite të kobshme të njëzet e shtatë qershorit të vitit 1944. Gruri ishte zverdhur në ara, bujqit mprihnin drapërinjtë për të korrat, qershitë kuqëlonin në degë, Zerva mprehte hanxharët, për të korrur jetë njerzore.

Udhëtojmë drejt Qafës së Botës, që të përkujtojmë, të mos harrojmë.

Ku t’I gjej fjalët për të rrëfyer? Sado e pasur shqipja, ato nuk mjaftojnë! O kob, o mjerim, o lemeri, o tmerr, o dhimbje njerzore e pafund, o zi! Mizoria, urrejtja e etur për gjak, u turr në Paramithi: mbi të pafajshmit, mbi të pambrojturit, fëmijët, vashazt e gratë, burrat, pleqtë e plakat. Motrat na i përdhunuan. Sanie Bollatin e dogjën të gjallë. Ishte pishtar i ndezur, tregues i barbarisë. Gjaku shqiptar rrodhi lumë nëpër shkallët e shtëpive, oborret, kokat u rrokulisën kalldrëmeve e sokakëve, në oborrin e xhamisë. U çanë me kamë barqet e shtatzënave, u nxorën fëmijët, u flakën në pluhur. Djajtë vranë ëngjëjt. Dora gjakatare, këputi gonxhet e jetës pa i lënë të çelnin e të bëheshin lule. U prenë veshët dhe hundët, u nxorën dhe u flakën në pluhur sytë, u vra drita! U derdh gjaku ynë i pafajshëm, ishte pija për të shuar etjen gjaksore të barbarëve, për të shuar etjen e perëndive greke të ferrit. O tmerr, o lemeri, o mynxyrë që iu turre Çamërisë së bukur, martire! Zjarri i gjakshëm që nisi në Paramithi ndezi tmerrin në gjithë krahinën. Veli i përzishëm mbuloi qiellin e Çamërisë.

Kishin një faj: ishin shqiptarë! Dhe njerzit si në kohët apokaliptike, duke kapërcyer mbi pellgjet e gjakut, trupat e të vrarëve dhe zjarret e shtëpive, duke e lënë Çamërinë në flakë, të shkallmuar e të handakosur, të zhuritur e të shkretë, morën arratinë për në veri, në Shqipëri. Askush nuk tha “Lamtumirë Çamëri” Kokat ishin të kthyera  prapa, me shpresën e rikthimit.

Rrugëtojmë drejt Qafës së Botës.

Jemi bërë njësh me kujtimet, me mallin zhuritës, por edhe me ëndrrat e frikshme, me makthet. Kujtojmë me dhimbje shpirti, martirizimin dhe tragjizmin tënd Çamëri……Dhe iknim vargan, me këmbë të gjakosura, me një mal dhimbje mbi shpinë, monopateve, shtigjeve, të ndjekur nga plumbat. Veshjet të kthyera në zhele, zbathur, të uritur e të etur për një pikë ujë, trupat gjithë plagë, në zhegun e ditëve, të ftohtat e netëve. Ecnim nën dritën e yjeve, të shpëtonim jetën. Vdekja na ndiqte pas. Të vdekurit mbeteshin udhëve, pa varr, pre e korbave, eshtrat e tyre u zbardhën në diell, shpirtrat e tyre të paprehje morën arratinë. Të gjallët, s’kishin as fuqi, as mundësi ti varrosnin, por kishin shumë lot për t’i vajtuar. Toka çame u nginj me lot e gjak, më shumë se në gjithë historinë e saj të zanafillës. U qanin dhe rrobat e trupit, por dikur edhe lotët u shterrën, i thau shkretëtira e dhimbjes. Dhe ecnim e ecnim për të arritur tek ti Qafa e Botës, që ishe pragu I mëmdheut të ndarë, shpresa e shpëtimit të jetës.

Udhëtojmë  për në Qafë Botë, drejt kujtesës së dhimbjes sonë. Rrezet mëngjesore spërndritën majëmalet. Poshtë në lugina mjegulla shtyhet për t’I lënë vendin gjelbërimit. Muzgu ja la vendin ditës së re, që nis e qesh. Qetësi, bukuri, por ne s’e vemë re këtë agim të ndritur……Ndofta i tillë ishte edhe ai i njëzet e shtatë qershorit 1944, plot diell e bukuri. Ajo ditë që bisha zerviste, e mbarsur me urrejtje shovene,  polli atë shëmtim të përgjakur: Vrau ditën e re, vrau dritën, vrau bukurinë e asaj stine, i spërkati dhe i leu me gjak njerzor. U drodhën nga llahtaria dhe shëmtia e egërsisë, gurët dhe drurët. Çamërinë fisnike, të dashur, punëtore, paqësore e të pafajshme, atë mëngjes qershori po e vrisnin po e digjnin. Ditë tragjike. Era, bashkë me kutërbimin e shkrumbit dhe kufomave të djegura shpërndau lajmin e kobshëm. Tymi i zjarreve errësoi qiellin, mbuloi diellin. Bujku la parmendën, korrësi draprin në arë, bariu tufën në kullotë, fëmijët lodrat, amvisat brumin në magje. Si kalorës i apokalipsit, po vinte vdekja! Në vend të rrëkeve të ujit, në Kalama dhe Aheronin mitik derdheshin rrëketë e gjakut……

Rrugës sonë po i afrohet fundi. Autobusët ndalen. Kemi mbërritur në Kllogjer.

Kllogjeri, fushëtirë rrëzë kodrës. Në perëndim deti, midis moçalet, në lindje vargu I kodrave dhe maleve të Çamërisë. Zbresim nga autobusi. Ndalemi para një pllake të vogël përkujtimore që kumton një zi të madhe. Vemë lulet, ndezim qirinjtë. Kllogjer, plagë e hapur, që vazhdon ende të na dhembësh. Nga stacion i shpresës, u ktheve në fushë e vdekjes, u mbolle me varre. Ky vend u mbush me kasolle. Qëndruam se na mbante shpresa për t‘u kthyer në Çamëri. Ky truall u kthye në ferr: Të ftohtit e dimrit, kequshqyerja, uji i kripur e i rëndë, duhma e kalbësirës së moçalit dhe malarja vazhduan krimin e Zervës. Mbi një mijë të vdekur! Kjo është varreza më e madhe e viktimave të Çamërisë. Pesë janë të familjes sime. Qëndroj më këmbë, i trallisur, në gjëndje thuajse haluçinante, me një dhimbje  gërryese, si në jerm. Ndofta gjendem mbi eshtrat e varreve të njerëzve të mi. Shoh me ankth: Ku duhet të ketë qenë vallë kasollja e familjes sime, ai truall i përbaltur ku dhanë shpirt njerzit e mi? Ku janë varret e tyre? Ku duhet ti ve trëndafilat, ku duhet ti ve qirinjtë e ndezur? Me një zë të brendshëm, drithërues, si një klithje thërras: Ku je ti gjyshe Merjeme, fisnike e trime, që kur tu vra burri në Bezhan për Shqipërinë, hodhe në sup pushkën dhe u dole zot fëmijëve të tu. Vdiqe këtu, në Kllogjer nga malli për shtëpinë, për Çamërinë. A kishin një pikë ujë që të ta lagnin buzën, a kishin fuqi të qanin me ligje mbi krye? Çfarë amaneti le? Askush nuk e di, se ata që i dëgjuan ikën pas teje. Ku jeni ju, xhaxhallarë të mirë e fjalë ëmbël, Mameç me gjithë djalin Izetin gjashtëmbëdhjetë vjeç dhe ti xhaxha Qamil, që i latë xhaxheshat të veja dhe fëmijët jetimë, në mes të dallgëve të rrëmbyera të detit të jetës? Po ti motra ime që vdiqe nga të ftohtit, e sapolindur dhe pa emër, që me siguri je kthyer në ëngëll? Ku jeni ju qindra e mijëra bashkvendës të mi? Eshtrat tuaja dergjen nën këtë tokë-varr dhe shpirtrat tuaj të munduar, ndofta sillen rreth nesh të thirrur nga ofshamat, rënkimet, dhimbja dhe lutjet që ju të preheni në paqe. Nuk mjaftojnë qirinjtë e tërë botës që tu bëjnë dritë shpirtrave tuaj.

Kllogjer, o tokë e pafajshme, që nuk arrite të na mikpritje, por u dhe strehën e fundit të vdekurve, tokë që të shenjtërojnë të vdekurit tanë, që historija të ktheu në tokë të dhimbjes. Nëntoka jote, si minierë e vdekjes, ka më shumë eshtra se rrënjë bimësie, është e mbjellë me kokallat e atyre që erdhën nga dheu i Çamërisë, që në vend të shpëtimit gjetën vdekjen dhe ne na lanë zinë e rëndë dhe lotët e pashterrur. Prandaj në këtë ditë vijmë tek ti, për të rikujtuar atë që nuk ka harrim.

Medet për çamët, medet për Çamërinë!

Por çamët rrojnë, rron Çamëria. Jemi si bari i livadhit, që pas kositjes del më i plotë, më i dendur, më i fuqishëm, djalë pas djali e vajzë pas vajze! Jemi këtu që të përjetojmë atë që ndodhi, të dëshmojmë barbarinë, ta kujtojmë brez pas brezi, të kërkojmë drejtësinë, të kërkojmë atë që është e jona dhe që të mos harrojmë!.

Arrijmë në Qafë Botë. Me qindra. Na prin flamuri kombëtar. Sa s’më ndalet fryma: Matanë, e përndritur nga dielli, e zhytur në gjelbërim, si një ëndërr, është e Bukura e dheut, Çamëria jonë, Çamëria ime. Kaq afër, kaq e largët.

Qafa  e Botës, ti s’ishe veç një emër vend, një kapërcyell ku udhëtari zbriste për në fshatrat dhe qytetet e Shqipërisë së Poshtme. Në vitin 1913, lapsi kuq I fuqive të mëdha shënoi vijën e ndarjes. Ajo nuk ishte një vijë e kuqe në hartë, por një e prerë e thellë e bisturisë diplomatike në trupin e dheut të Shqipërisë, një plagë e thellë, që ende kullon gjak. Mbeti ajo plagë e papërtharë, e hapur që dhemb si plagët e vjetra, kur vetëtin e bubullon. Aty u vendosën gurët e kufirit që ndanë shqiptarët nga shqiptarët. Gurët e sinorit që shënuan kufirin e ri, kishin peshën e robërisë për ne që mbetëm  m’at’anë, peshën e dhimbjes dhe ndarjes për së gjalli të një pjese të kombit. Më pas erdhën telat me gjemba, qentë-roje dhe bajonetat e ushtarëve. Te ti vdekja u ul këmbëkryq. U bëre pikndarje e dy botëve!

Ato dy vite të kobshme, 1944-1945, të dënimit tonë kolektiv, të paprovokuar, por thjesht ngaqë ishim shqiptarë, drejt teje rrodhi lumi njerzor i të përndjekurve, i të sëmurëve, i të plagosurve, për të kërkuar shpëtimin e jetës. Dashuria për jetën është më e fortë se frika, më e fortë se vdekja. Ishin mijëra. Fol Qafbotë! Çfarë ke parë, çfarë ke dëgjuar? Rrëfemë për të lodhurit e të dërrmuarit, që mezi hidhnin këmbët e gjakosura, për të uriturit dhe të eturit për një pikë ujë, për pleqtë e drobitur dhe fëmijët e llahtarisur, për rënkimet dhe ofshamat e nënave, që qanin djemtë, të  motrave që qanin vëllezërit, të nuseve që qanin burrat. Prapa kishin lënë Çamërinë, vendlindjen, pragjet e dashura të shtëpive, varret e dhunuara të të parëve. Mbartnin mbi shpinat e krrusura malin e dhimbjeve, por imazhin e Çamërisë e kishin të pashlyer: Në sy, në zemër, në shpirt e në mendje, ato mund ti shuante vetëm vdekja.

Fol, Qafë Botë! Më rrëfe për atë ditë të acartë shkurti të vitit 1945 kur familja ime e gjysmuar, me babanë të vrarë e të pavarrosur në Filat, bashkë me shtatdhjet e katër të tjerë (ishte tridhjet e dy vjeç), duke u hequr zvarrë shkeli në sinorin tënd. Kishim përjetuar aktin e fundit të tragjedisë e pabesisë, që nisi dhe u mbyll me gjak. Më mban mend mua? Nuk kisha bërë ende pesë vjeç. Askush nuk kishte fuqi të më mbante në krahë. i kapur për dore ecja fuqiprerë. Ku janë gjurmët e këmbëve të mija të vogla e të zbathura? Ku janë ato mijëra gjurmë të këmbëve që shkelën në udhëzat e tua? Mbi to ka mbirë bari, por koha nuk i ka shlyer, ato janë aty si fosile të gjurmëve tragjike të dramës çame.

I shohim me sytë e mendjes. Kaptuam vijën e vdekjes për në tokën e shpresës, por nuk mundnim më, aty u rrëzuam…… Më shkëput nga përjetimet zëri i oratorit. Ka filluar mitingu. Valëviten flamurët, buçet kënga “Unë e dua Shqipërinë”.

*       *       *

I afrohem sportelit të pikës kufitare dhe i jap oficerit pasaportën. Dua të hidhem deri në Filat, në vendin që quhet Vanar dhe të vë një tufë me trëndafila të kuq, atje ku u vranë im atë dhe shtatdhjetë e tre martirët e tjerë. Nuk kanë varre, por e dimë ku u derdh gjaku I tyre.

Oficeri shqyrton pasaportën, lexon, e rrotullon nëpër duar. E kalon nëpër kompjuter pastaj ma kthen:

– Çamëria oqi, Çamëria pethane![1]

Nuk lejohem të hyj në shtetin grek. Kam lindur në Mazërek të çamërisë. Paraqes rrezik për rendin e atij vendi! Kështu thotë oficeri. Nuk lejohen as bashkmoshatarët e mi.

Kjo është Greqia, ky është shteti grek, anëtar i BE, por me mendësi dhe dinakëri të vjetra e të mbrapshta të megalidesë vorioepirote.

Jo, more officer gjuhëgjarpër. Çamëria nuk ka vdekur, ajo vuan pushtimin, braktisjen e detyruar, shkretimin dhe rrënimin, por pret që ne të kthehemi, ta ndriçojmë dhe lulëzojmë. Ne jemi më të gjallë se kurrë, ne jemi qindra mijëra dhe bashkë me vllezërit tanë bëhemi miliona. Jemi këtu që t’u themi: “Njerëz,mos e harroni  Çamërinë e bukur shqiptare, atë hapsirë që zoti na e dha dhe jetuam aty mijëra vjet, nuk mund të na e grabisin të dhunshmit, zbatuesit e “Megali Idesë”, mos i harroni krimet dhe gjakun e derdhur,  jetët e pafajshme që u shuan nga barbaria dhe gjenocidi, një nga më të përgjakshmit e fundluftës së Dytë Botërore. Atje kemi rrënjët tona dhe  varret e të parëve. Mos i harroni pasuritë dhe begatinë e grabitur, Një ditë, edhe po të jetë  e largët, me siguri do të kthehemi, në mos ne bijtë e nipërit tanë. Është amaneti i të parëve dhe amanetin s’e tret as dheu!

Çamëri – Tiranë, qershor -2012-2021

[1] Çamëri nuk ka, Çamëria ka vdekur