Edward Lear në territoret e Shqipërisë së sotme

Nga Dorian Koçi

Njohja dhe rizbulimi i Ballkanit në shekullin XIX dhe fillimet e shekullit XX  në Evropë është një proces i cili nuk u zhvillua vetëm si një rizbulim gjeografik por dhe si një zbulim kulturor. Ky konstatim është akoma dhe mëse i vërtetë sidomos kur flasim për territoret shqiptare në Ballkan  pasi në kuadër të Grand Tour-it destinacioni i zakonshëm ishte Greqia që krijonte një tërheqje të veçantë me kulturën e lashtë antike dhe pak a shumë këto territore ishin rrahur dhe më parë nga udhëtarë evropianë qoftë si diplomatë apo dhe si turistë kulturorë. Për publikun e atëhershëm britanik, ashtu siç shkruante studiuesi Edward Gibon në veprën e vet “Dobësimi dhe rënia e Perandorisë Romake”(1807), “Shqipëria ishte po aq e panjohur sa dhe brendësitë e Amerikës” . Mirëpo zbulimi kulturor nuk shërbeu vetëm si kënaqësi estetike e zbulimit të një kulture të re etnografike por në një farë mënyre me shkrimet ku u pasqyrua ky kontakt me këtë kulturë u bë përgjegjës dhe për njohjen dhe perceptimin e Ballkanit dhe popullsive të tij në Evropë. Një sërë ndryshimesh fondamentale në vetvete në Evropë, si Revolucioni Francez, fenomeni i udhëtimit, Romanticizmi, Ekzotizmi, Orientalizmi e Filohelenizmi e shoqëruan këtë njohje duke lënë pak a shumë gjurmët e tyre në këtë rinjohje dhe ritakim të Ballkanit me Evropën pas ndarjes së pariparueshme në dy kampe armiqësore që kish pësuar bota e Mesdheut pas daljes dhe protoganizmit të Islamit në këtë rajon. Ndërmjet burimeve më interesante dhe relativisht të pakta për studimin e historisë sociale të popujve të Gadishullit Ballkanik janë një varg veprash të udhëtarëve britanikë të cilët udhëtuan në rajon në kërkim të kënaqësisë apo kuriozitetit dhe dëshirës për të mësuar më shumë për rajonin  ose për t’i shërbyer vendit të tyre si diplomatë.

Territoret shqiptare si pjesë e Ballkanit zgjojnë interesin e udhëtarëve të huaj kryesisht në fillim si territore fqinje me ato greke vende ku kishte lindur kultura e lashtë që i kish magjepsur. I pari që e ndërmerr këtë rrugë i nisur thjesht për arsye diplomatike është oficeri anglez i zbulimit William Martin Leake më 1805 dhe pas tij është udhëtimi i njohur i Lord Byron dhe Hobhouse në 1809.  Sidomos ky udhëtim i dy aristokratëve të rinj anglezë hapi siparin e një sërë udhëtimesh të tjera nga mjekë, pastorë protestantë, ushtarakë etj., shtresa të popullsisë, të cilët shkruan një sërë veprash dhe shënimesh udhëtimi që bënë të mundur krijimin e një situate orientaliste dhe ekzotizmi në imagjinatën angleze. Mirëpo udhëtimeve të Leake në Shqipëri dhe Greqi dhe të Lord Byron dhe Hobhouse, përpos përshkrimeve shumë të sakta gjeografike, historike dhe kulturore apo dhe përshkrimeve poetike do t’u mungonte paraqitja grafike dhe panoramike origjinale e viseve që ata vizituan. Vetë Leake mesa duket nuk ka patur talent për të pikturuar pasi kur ai skicon një hartë topografike të brigjeve shqiptare dhe ia dërgon Shtabit Britanik të Luftës, kërkon ndjesë “për ndonjë gabim apo pasaktësi, pasi siç e dini unë nuk jam një skicograf i mirëfilltë por rrethanat më kanë detyruar ta bëj punën e tij” . Gjithsesi kur u botuan veprat e tij dhe shënimet udhëtimit të Hobhouse dhe vepra poetike e Bajronit, ato u shoqëruan me skica dhe panorama që i korrespondonin më shumë imagjinatës sesa realitetit.

Edward Lear-i në territoret e Shqipërisë së sotme

Mes piktorëve të tjerë që ilustruan veprat voluminoze të Leake ishte dhe Edward Lear (1812-1888), peisazhist, piktor dhe poet i periudhës Viktoriane në Britani . Pavarësisht sepse është i përmendur më shumë sot për “vargjet e tij origjinale e pa kuptim për fëmijët në letërsinë angleze” , Lear në fushën e studimeve ballkanike përmendet për ditarin e vet “Journal of a Landscape Painter in Albania” i botuar për herë parë më 1851. Ditari është pasqyrim i mbresave dhe shënimeve të udhëtimit që Lear ndërmori në Shqipëri më 24 shtator – 4 nëntor 1848. Janë të shumtë udhëtarët dhe piktorët të nxitur dhe të joshur nga ekzotizmi i veprave të Byron dhe veprës së Hobhauzit, “A journey  through Albania and other European provinces of  Turkish Empire”, që vizituan dhe skicuan Epirin dhe Greqinë por asnjëri prej tyre nuk vizitoi veriun e Shqipërisë dhe ish-kryeqendrën e rezistencës shqiptare në shekullin XV, Krujën. E veçanta e  Lear-it nuk është vetëm fakti se ai hyri nga lindja e Ballkanit (porti i Selanikut) por se udhëtoi gjatë e thellë në drejtimin jug-veri. Vetë Lear ndihet krenar për udhëtimin e ndërmarrë pasi thekson në ditarin e vet se është i “vetmi anglez që jep të dhëna për disa vende si pjesa e maleve Akrokerane, Kruja e rrethinat e Ohrit” .

Një nga karakteristikat e udhëtarit britanik në gjysmën e shekullit XIX ishte se ai zakonisht e zgjidhte kauzën  të cilën dëshironte të përkrahte përpara se të fillonte udhëtimin . Lear bënte pjesë në këtë kategori udhëtarësh, pasi duke qenë para së gjithash një peisazhist dhe ilustrues me një ambicie të madhe, ai vazhdimisht ishte në kërkim të piktoreskes dhe sublimes të inspiruar nga panoramat e Mesdheut . Për 10 vjet Lear kish jetuar në Itali duke krijuar pamje të mrekullueshme nga provincat gjithë diell të Italisë, ndërsa një njohje e rastësishme me presidentin e universitetit të Korfuzit Mr. Bouen e bën atë fillimisht të vizitojë ishullin dhe pastaj Athinën e Kostandinopojën. Pasi kthehet në Greqi planifikon të vizitojë Malin e Shenjtë por në Selanik e njoftojnë se rrugët për të shkuar aty janë mbyllur për shkak të kolerës kështu që vendos të udhëtojë në të vetmin drejtim rruge të hapur, nëpër Maqedoni dhe Shqipëri. Është pikërisht ky moment kur ai i shkruan së motrës së vet Anës “se më tepër jam i prirur ndaj një udhëtimi në Shqipëri e cila është përsosmërisht e qetë” . “E qetë” është një mbiemër që tërheq vëmendjen në këtë frazë. Gjatë gjithë udhëtimit të tij nëpër Shqipëri Lear do të përpiqet vazhdimisht që të gjejë sa më shumë kohë e qetësi për të përmbushur kauzën e vet dhe do të jetë indiferent ndaj zhvillimeve në rajon. Ai përmend, aty-këtu se në vend ka pasur një kryengritje nën prijësin Zuliki (Gjon Leka), çka i ka detyruar otomanët të ndërmarrin masa duke mos e lejuar më popullsinë e jugut të Shqipërisë të mbajnë armë, por është komplet indiferent të përshkruajë apo të japë detaje se cilat janë shkaqet e kësaj kryengritje. Si një profesionist skrupuloz që është, qëllimi i tij është thënë me fjalët e veta në një letër që i dërgon mikut të tij Fortiskju në 1848 që të “aftësohem për të përkryer pamjet e ndjenjat e panoramave që e di se janë brenda meje” .

Lear ia del mbanë vërtetë që të krijojë panorama të mrekullueshme madje njëra nga to “The mount Tomor” frymëzon dhe poetin e madh anglez Alfred Tennison që të shkruajë një poezi kushtuar Lear .

“The mount Tomor”

ILLYRIAN woodlands, echoing falls

Of water, sheets of summer glass,

The long divine Peneïan pass,

The vast Akrokeraunian walls,

Tomohrit, Athos, all things fair,

With such a pencil, such a pen,

You shadow forth to distant men,

I read and felt that I was there:

And trust me while I turn’d the page,

And track’d you still on classic ground,

I grew in gladness till I found

My spirits in the golden age.

For me the torrent ever pour’d

And glisten’d—here and there alone

The broad-limb’d Gods at random thrown

By fountain-urns;—and Naiads oar’d

A glimmering shoulder under gloom

Of cavern pillars; on the swell

The silver lily heaved and fell;

And many a slope was rich in bloom

From him that on the mountain lea

By dancing rivulets fed his flocks

To him who sat upon the rocks,

And fluted to the morning sea.

Reference

1) Poema drejtuar Eduart Lir-it nga Alfred Lord Tennyson, është marrë nga faqja “PoemHunter.com.

Mali i Tomorrit

Kumbojnë pyjet iliriane

Një xham ujëvare dritat shkund

Si vend hyjnor kjo grykë Peniane

Dhe Vetëtima- mur pa fund

Tomor e Athos, fron magjik

Vjen hije e argët gjer tek ne

Një laps e një penel i bije

E ndjej si t’isha vetë atje

Kur shoh peisazhet, jam pranë teje

Atje ku dheu klasik nganjëdhen;

Gëzimi rritet brenda meje

Dhe kohra të shpirtit gjen

Rrëkeja rrjedh e ndrit mes pllajës

Atje-këtu për mua flet;

Gjymtyrë hyjnish, zëri i Najadës

Një enë burimesh hedhur shpejt

Kolona shpellash gjysmëhijet

Mbi supe derdhen si mister;

Ndër ujra vjollca ulet, ngrihet,

Një shpat me lule jep e merr

Atje livadhi rrit kopetë,

Vallëzon përroi kristalor,

Ti, ulur mbi një shkëmb të sertë,

Me fyell zgjon detin mëngjezor.

Përktheu në shqip: Xhevair Spahiu

Por qoftë pikturat  apo dhe ditari i mëvonshëm shërbejnë për të përcjellë një perceptim artistik dhe panomarik të Shqipërisë në publikun britanik. Shqipëria e asaj kohe madje në këto piktura dhe stili tërheqës i ditarit përcjellin një  “peizazh idilik e vendas piktoresk (….) me të gjitha komfortet e aristokratëve” . Për më tepër duke qenë një personalitet i formuar me poezinë e romantikëve dhe veçanërisht atë të Lord Byron, tek ditari i Lear gjenden gjurmë të sublimes që është e “bukur, e egër dhe frikëndjellëse” . Sa e vështirë është të shkulesh – shkruan kur është në rrugën mes Elbasanit dhe Tiranës – nga ky peisazh i mrekullueshëm malor, nga këto cepe e vende të zgjedhura të një bote plot hire, nga pamje prej të cilave shpirti i piktorit nuk do të lodhej kurrë. Edhe sot e kësaj dite, ato pyjet valëzuese që dallgëzojnë derisa të ha syri; atë luginë përjetësisht të ndarë nga lumi gjarpërues; atë fushë të qetë me Tomorin në mes, si një ishull qiellor mes një deti pa kufi – të gjitha i kam të gjalla dhe ma ngatërrojnë të tashmen me vegime të së shkuarës . Pejsazhet e bukura e shoqërojnë edhe në Tiranë. Ai do të shkruajë në ditar: Lagjet në të dalë të Tiranës janë të mrekullueshme. Sapo del jashtë qytetit shijon skenat e mrekullueshme të qetësisë, mes rrapeve madhështorë dhe përrenjeve me ujë të kulluar sa më s’ka. Gjithë mbasditen e kalova duke vizatuar në rrugën e Elbasanit, nga ku pamja e qytetit është shumë e bukur .

Tablo të vendeve të ndryshme në Shqipërinë e sotme

Mirëpo kjo formë e sublimes nuk shërben vetëm për pasqyruar peizazhet piktoreske të Shqipërisë por duke qenë një udhëtar që ra në kontakt me popullsinë shqiptare pasqyron në veprën e tij dhe në skicimet dhe tablotë një pjesë të rëndësishme të trashëgimisë sonë kulturore. Kontaktin më të shumtë ai e pati me “shtresën e lartë”: doktorë të huaj, staf konsullatash, priftërinj dhe më së shumti qeveritarë otomanë dhe pronarë tokash. Edhe pse ai ankohet se këta bejlerë dhe pashallarë (…) të humbin shumë kohë me ceremonira (faqe 60), ata i ofrojnë Lear-it jo vetëm rastin për të biseduar, ushqim dhe strehim të përshtatshëm – lukse jo shumë të vlerësuar në vende të egra si këto (faqe 69) – por gjithashtu dhe një mbrojtje të sigurtë duke e pajisur atë me letra rekomandimi dhe shoqërimin e një kafazi të armatosur . Pritja që i bëhet atij në Krujë nga qeveritari Ali Beu është e denjë si një pritje aristokratike në çdo vend tjetër, madje në të ka dhe gjurmë qytetërimi pasi “i interesuar të mësonte ca më shumë nga Evropa, djaloshi zyrtar i Krujës e pyeti për anijet pa vela e karrocat pa kuaj” . Por në të njëjtën kohë gjatë udhëtimeve të tij në Shqipëri ai pati mundësinë që të njihej dhe të skiconte kostumet popullore shqiptare që vishnin fshatarët. Në rrugën mes Elbasanit e Tiranës ai pati mundësinë të skiconte kur pohon se vargu i gjatë i fshatarëve, që ktheheshin në shtëpi nga pazari, më dha mundësinë të skicoj shumë prej kostumeve të tyre teksa kalonin. Pjesa më e madhe e grave kishin veshur jelekë ngjyrë burnoti, qëndisur anash me rozë ose të kuqe, funde të bardha, e përparëse të qëndisura, ngjyrë çokollatë ose të kuqe, ndërsa ca të tjera kishin veshur kapota .

Pas Krujës Edwar Lear vizitoi Shkodrën, kryeqendrën e veriut. Gjatë rrugës për në Shkodër ai kalon në Lezhë ku nuk haron të përmendë heroin kombëtar të shqiptarëve, Gjergj Kastriot Skënderbeun. Në majë të kodrës është një xhami, dhe legjenda thotë se këtu, nën rrënojat e një kishe të krishterë, prehen eshtrat e Skënderbeut . Pas vizitave të kortezisë te Pashai i Shkodrës dhe drekës së shtruar për nder të tij, ai nxitoi që të nesërmen të pikturonte pejsazhet e mrekullueshme të Shkodrës. Përveç pejsazheve Lear skicoi dhe portretet e të njohurve të rrethit miqësor të Spiridon Bonattit që ai takoi në Shkodër.

Ditën e katërt të qëndrimit në Shkodër Lear-i e kish planifikuar për të pikturuar për miqtë. Që herët shkoi në shtëpinë e Konsullit përt të vizatuar një kapedan gegë, Abdullah Beun, i veshur aq mrekullisht në ato kostume në të kuq e me ar . I mrekulluar nga kostumet popullore shqiptare, Lear pikturoi Kaliopi Bonnatin, vajzën e dytë të zvkonsullit britanik në Shkodër, z Spiridon Bonatti, të veshur me kostum tradicional shkodran. Kostumi popullor shkodran që veshi Kaliopi Bonnati për të pozuar për Lear, ishte një kostum që përdorej nga aristokracia e Shkodrës e të dy besimeve fetare.

Pas Shkodrës Edward Lear-i udhëtoi drejt Shqipërisë Qendrore dhe Jugore. Stacioni i parë i rrugëtimit të tij ishte qyteti i Durrësit. Lear u frymëzua sërish nga panorama e qytetit me histori të pasur antike. Ai shkruan në ditarin e tij se u nisa menjëherë për të kapur një pamje të mirë të Durrësit. Nga pamja kështjella duket ndërtesë e stilit norman, ndonëse me plot arna e meremetime. Fortifikimet e saj shtrihen tëposhtë faqes së kodrës, deri buzë ujit, ku bashkohen me muret e qytetit. Në disa pjesë të tyre vura re disa mburoja të parzmuara, me ca basoreliefe në formë bufash të gdhendur. Kombinimet e peisazheve përqark janë shumë elegante e të mrekullueshme nga çdo peisazh shqiptar që kam parë . Në datën 12 tetor ai ndodhet në Kavajë ku bujt në shtëpinë e priftit ortodoks të Kavajës, Andrea Ikonomi. Prej Kavajës ai na ka lënë një skicim të varreve monumentale të Kavajës që shtrihen në qendër të saj. Lear shkruan për bukurinë rurale të rrethinave të Kavajës që përbëhet nga ullinj të mëdhenj që shtrijnë degët mbi shtigje e brigje të thyera, rrugica, ca xhami e një kullë e lartë  sahati, figura gegësh të veshur me ngjyra të forta-të zeza, të kuqe, të bardha; varreza me varre xixëlluese; pastaj pemë kopshti që ngriheshin mbi çatitë e kuqërrema dhe oxhaqet e bardhë të lartë; valëzime ullishtash në ngjyrë të gjelbër në të kaltërt; më tej livadhe të rrafshët e të pafund deri në det, me tufa të pafund bagëtish; ndërsa linjate kodrave të ulëta e të zbehta në jug-perëndim, si dhe Adriatiku i kaltër me Durrësin në kepin e vet shkrihen ëmbël në horizont.

Më andej ai vazhdon drejt Lushnjës, Çermës e për të mbërritur në Berat në 14 tetor. Duke hyrë në Berat ai shkruan: Nga mbrëmja, vijat e purpurta të Tomorit dukeshin mrekullisht fine. Çdo rrudhë e hulli në faqet e tij madhështore përvijohej në mënyrë të përkryer;

Ditën e mbylla në një varrezë në lindje të qytetit nga ku kalaja dhe lumi dukeshin jashtëzakonisht madhështore. Në grykën e Beratit mbizotëronte një atmosferë vetmitare dhe e sertë, që e bënte skenën edhe më interesante.  Në Berat ai gjen një atmosferë miqësore i pritur nga guvernatori i qytetit Hysen Pasha që nuk është tjetër veçse Hysen Pashë Vrioni përfaqësues i familjes së njohur feudale shqiptare. Edward Lear realizon shumë piktura në Berat, kryeqendrën e Shqipërisë së Poshtme. Ai shkruan në ditarin e vet se kisha vendosur që këtë ditë ta kaloja në brigjet e Apsusit duke bërë skica të Tomorit, kështu që më doli gjumi dhe u ngrita nga shtrati që në orën tre. Teksa zbardhte dita, mali filloi të farfuriste si kristal i kulluar….. Një shirok i përhimët i kishte mbuluar të gjitha bukuritë e ngjyrave me një perde resh. Megjithatë, forma e Tomorit është gjithmonë pikturë në vetvete, me Beratinon e gjerë në shtratin e gurtë, me brigjet dhe shkrepat e thepisu-r dhe kalanë e largët të Beratit majë kodrës shkëmbore. … . Edward Lear si njohës i mirë i antikitetit shfrytëzoi rastin për të vizituar Apoloninë e lashtë dhe rrënojat e saj. Ai shkruan në ditar se përshkon gjithë fushën e butë të Myzeqesë. Tani po shkojmë drejt një grumbulli kodrash të ulëta ku dikur ka qenë Apolonia e lashtë, duke kaluar përsëri nëpër toka të pasura e të lëmuara të mbuluara me lëndina. Rreth orës dymbëdhjetë arritëm përsëri në një pyll të vogël rrapesh, me vargje të gjata bimësh të hijshme kacavjerrëse që u vareshin nga degët dhe i bënin hije kuvendit dhe kishës së ndërtuar nga kryedinaku, Ali Pasha . Kuvendi manastir që përmend është Manastiri i Shën Kozmait prej ku merr një udhërrëfyes. Ai magjepset sërish nga natyra shqiptare dhe shkruan: Mora një fshatar një kuvendi si udhërrëfyes dhe u nisa me të aguar tek kolona e vetmuar dorike, e vetmja shenjë e Apolonisë që ngrihet mbi tokë. Ajo lartohej mbi një kodër të vogël e të zymtë, të mbuluar me barishte të gjata dhe ferra. Kujtim më melankolik e i mjerë i kohëve të lashta nuk kishte si bëhej kolona ishte prej guri ranor të ashpër dhe në të dukeshin qartë të gjitha shenjat dhe përmasat e qelave dhe te tempullit. Kolonat e tjera i kishte bartur prej atje një farë pashai për të zbukuruar Beratin. Sa të madhërishme dukeshin objektet në largësi rreth e përqark kësaj relikeje të vetmuar të madhështisë: në lindje dhe në veri, Tomori madhështor, kuvendi i Apolonisë dhe kodrat e Durrësit, si dhe fushat e gjelbra dhe të lëmuara në jug që shtriheshin deri në rrëzë të vargmalit të maleve të Vetëtimës .

Pas Beratit, Lear vendos të vizitojë Vlorën dhe Himarën për t’u njohur dhe pikturuar pejsazhet e maleve të Vetëtimës, malësisë së Himarës dhe detit. Ai bujt tek dy tregtarë të njohur në Vlorë që i japin për udhërrëfyes Anastas Kasnecin, nga familja e njohur e Kasnecajve të Vunoit. Lear na ka lënë një përshkrim të bukur të  peisazhit  në të hyrë të Vlorës. Majat e argjendta të minareve nxirrnin kokat përmes gjelbërimit të Vlorës, që rrethohet nga një amfiteatëer shumë i bukur malesh të veshura me ullinj, ndërsa qyteti i Kaninës, që ngrihet hijerëndë në lartësitë tutje në horizont, i jep penelatat e fundit kësaj tabloje nga më të bukurat. Vetë qyteti është plot me elementë artistikë (aty arrita nga ora katër). Atje ka xhami, dyqane, fole lejlekësh, dhe një shkreti piktoreske; . Më andej pasi ka hyrë dhe është sistemuar në Vlorë ai e përshkruan gjërësisht qytetin si ka përshkruar më herët dhe qytetet e tjera shqiptare.  Vlora shtrihet në një pjesë të futur, apo në një gji mes malesh që këtu krijojnë një hapësëirë të rrafshët një dy a më shumë milje nga rrëza e tyre e deri në det. Pjesa më e madhe e qytetit shtrihet rrëzë një harku shkëmbor, por edhe faqet janë të spërkatura me shtëpi, ndërsa në dy brinjët e këtij amfiteatri natyror bien në sy shumë varre dervishësh me arkitekturë të bukur, rrethuar nga korije qiparisash. Që këtu syri sheh Vlorën, mes kopshteve me rrape dhe ullinj, ndërtesat e saj kryesore, pallatin e mrekullueshëm të beut të ndjerë dhe disa xhami të mira, që duken si të punuara në basoreliev, me rrafshinën e gjerë të kripës dhe detin përtej si sfond. Gjiri, nga njëra anë i mbyllur nga një mal i gjatë i quajtur La Lingueta (Karaburuni), dhe në anën tjetër nga ishulli i Sazanit, ka tamam pamjen e një liqeni, kështu që efekti i të gjithë tablosë është më se i plotë dhe i mahnitshëm . Ai viziton gjithashtu dhe rrethinat e bukura të Vlorës ku Kanina i lë një përshtypje të veçantë. Pasi kaluam një fortesë të rrënuar buzë detit dhe tokat e mbjella me ullinj në periferi të jugut të Vlorës, filluam një ngjitje të fortë përpjetë, nëpër një rrugë që kalonte buzë honesh të llahtarshme që binin thikë, rrugës për në Kaninë. … Pak nga pak iu afruam kalasë, e ngritur në një nga pozicionet më komanduese që kam parë në Shqipëri. Nga njëra anë, shihet deti i gjerë i Vlorës, gjiri i saj dhe ishulli i Sazanit; nga ana tjetër, Tomori dhe Kudhësi, me përrenj e pyje e lugje pa fund . Në mes të vjeshtës shqiptare Lear vendos të vizitojë Himarën. Rruga kalon mes fshatit Tragjas ku Lear ka bërë disa skicime dhe përshkruan panoramën sublime që shikon. Në skajin e ngushtë të gjirit hapej një pamje e mrekullueshme, me detin si liqen i palëvizshëm dhe i errët nën murin e lartë të maleve të territorit të Himarës. Tragjasi, që mund të quhet edhe porta për në Malet  e Vetëtimës, ngrihet mbi një lartësi mu përpara nesh, kurse mbi gjithë peisazhin mbizotëron maja madhështore e Çikës, e mbuluar nga dëbora. (maja më lartë e Çikës duket qartë nga Korfuzi, kurse në jug të saj shtrihen fshatrat e vërteta himarjote.) Nuk më kujtohet të kem parë shpesh pamje më sublime e më të veçuar nga bota se kjo . Më andej ai vazhdon drejt Dukatit. Edhe këtu ai bën disa skicime dhe mahnitet sërish nga bukuria e egër e natyrës. Në pjesën më të lartë të grykës hapet një pamje e rrallë. Spektatorit i duket sikur është majë një muri të lartë dhe nga buza e kësaj lartësie marramendëse sheh mbi një basen tmerrësisht të thellë, mu në fund të malit. Nga ana lindore dhe jugore ngrihet me gjithë madhështinë e vet Çika gjigante e mbuluar nga dëbora, kurse rrëzë saj në një si gropë të gjebër e të errët me pyje e kopshte, shtrihet qyteti ose fshati i Dukatit .

Pas Dukatit Lear arrin më së fundi në krahinën e Himarës. Ai shkruan se ashtu si Dhërmiu edhe Vunoi shtrihet përballë detit rrëzë maleve, në një lloj zgavre në formë patkoi majë një shpati. Shtëpitë ngrihen mbi një varg tarracash shkëmbore, me sfond kodrat e mrekullueshme në formë harku ose gjysmërrethi, ndërsa, në drejtim të detit, terreni shkon teposhtë deri një rrip toke i sheshtë, që ndoshta këtu poshtë Vunoit është më i gjerë se sa në pjesët e tjera të Himarës nga kam kaluar .

Për më se një orë pasi ikëm nga Vunoi ndoqëm një shteg që kalonte mes humnerave me shkëmbinj ranorë. Pastaj arritëm një qafë të egër mes malesh, që këtu dilte afër detit. Lart, mes qiellit e reve, ishte një nga fshatrat himarjote, Piluri, ndërsa nga të gjitha anët nga rrethonin gremina të paarritshme. …

E gjithë qafa kishte një natyrë të egër dhe shtigjet që kalonin nëpër të ishin edhe më të këqij akoma nga çkisha parë deri më tani në Himarë. Ata ishin thjesht si parvaze apo zgripe toke të thërrmueshme, që kalonin diku në gjysmën e lartësisë së shkëmbinjve thikë, ose mes pirgjesh me gurë të rrëzuar. Shtrati i gjerë i përroit, ose humnera ku përfundonte qafa e malit, u zgjerua gradualisht mes kodrash të ulëta dhe pas pak hapi para nesh një pamje të mrekullueshme të vetë Himarës mbi një shkëmb të lartë e të vetmuar, me përroin që rridhte poshtë deri në det dhe Korfuzin si sfond të pikturës . Ai bujt në shtëpinë e Kasnecajve dhe përveçse peisazheve ai na ka lënë dhe disa pasazhe në ditarin e tij, shumë interesante për Himarën.Të gjitha shtëpitë e Himarës janë prej guri të errët dhe duken sikur dikur kanë parë ditë më të mira. Gjithandej shihje pirgje rrënojash dhe shumë plehra. Muret që datojnë nga epoka të ndryshme tregojnë se ky Akropolis i mahnitshmë dikur ka qenë një vend goxha i konsiderueshëm . Lear pasi lë Himarën drejtohet drejt Tepelenës vendlindjes së Ali Pashë Tepelënës. Ai ndjek rrugën e luginës së Vjosës që ishte një nga rrugët më të rëndësishme të Shqipërisë së Jugut. Ajo lidhte skelën e Vlorës me një varg krahinash në thellësi si me Mallakastrën, Tepelenën, me luginën e Drinosit (degëzim nga Tepelena), me Përmetin e me Greqinë tek tri urat. Nga Përmeti rruga e luginës së Vjosës lidhej me rrugën e Kolonjës, që çonte në Korçë e prej këndej në Maqedoni e Greqi. Rruga e luginës së Vjosës kalonte majtas lumit nëpër këto pika: Vlorë-Kishbardhë-kalonte Shushicën tek Ura e Penkovës-Peshkopi-Gorisht-Sefaj-Hani i Sevasterit-Hani i Shkozës-Gryka e Ylenecit-Dorëz-Sinanaj-Martalloz-Fusha e Salarisë-Dukaj-Turan-Veliqot-Tepelenë . Lear është i mahnitur nga bukuria e luginës së Vjosës dhe shkruan në ditarin e vet. Nga kodrat e veshura me ullishta sipër Vlorës mora rrugën për në vendin e lindjes së të mahnitshmit Ali Pasha. …. na u desh të kalonim një luginë të gjatë, të ngushtë e gjarpëruese, pastaj një përrua, pastaj një kodër të pafund nga maja e së cilës shihej Vjosa e gjerë që turrej drejt detit mes kodrash të mbjella, në faqet e të cilave xixëllonin fshatra të shumta si Gradishta, Karbunara, etj, ndërsa sipër të gjitha këtyre lartohej Tomori gjigant. …Vjosa rrjedh nëpër një grykë të ngushtë mes shkëmbinjve rrëzë malit të Kudhësit, kurse mbi grykën e errët ngrihen malet e bukura dhe të ndara të Trebeshinës dhe Hormovës. Në këmbët e spektatorit, deri sa të sheh syri, shtrihet shtrati i gjerë shkëmbor në të cilin Vjosa, tashmë e çliruar nga kufijtë e ngushtë, rrjedh gjerësisht e shpenguar e në shumë degëzime, për në det. Ujërat e saj të errëta vezullojnë si mijëra fije gjarpëruese në një tokë të bardhë që të merr sytë . Ai bën disa skicime e pejsazhe gjatë rrugës derisa arrin në Tepelenë në 31 tetor. Ishte gati ora tre e pasdites kur gjarpërimet e fundit të lodhshme të luginës na nxorën përpara malin e madh të Trebeshinës dhe fqinjin e tij, malin e Hormovës, që tani dukeshin qartë nga rrëza deri në majë. Të dy lartoheshin qetësisht me nuanca vjollcë të ndezur nënë majat e mbuluara nga dëbora vezulluese. Nën ta bashkimi i dy lumenjve të Vjosës dhe Bënçës, krijon kepin e Tepelenës, ku pallati me muret e rrënuara e xhamia me tone të argjendta i japin skenës (një nga sublimet e më të thjeshtat në Shqipëri dhe, pa dyshim, e ngarkuar me lidhje historike të lashta e të reja), një aureolë të çuditshme romantizmi ëndërrimtar . Pasi bën disa skicime të hyrjes për në Tepelenë dhe të rrënojave të pallatit të Ali Pashës ai bujt një ditë në Tepelenë. Rruga që ndjek të nesërmen është në drejtim të Gjirokastrës. Nga Tepelena një degë e rrugës së Vjosës ndiqte luginën e Drinosit nëpër Hundëkuq-Kaziun-Valare-ura e Lunxhërisë-Gjirokastër . Sërish ai skicon disa panorama dhe përshkruan natyrën e bukur. Gjatë gjithë mëngjesit ecëm përgjatë luginës së lumit Drino, që ka plot tipare të bukura, por jo të lehta për t’u vizatuar apo me ndonjë karakteristike të veçantë. Lumi rrjedh në një shtrat të thellë poshtë rrugës, që këtu është e mirë dhe e gjerë dhe kalon në ca brigje të larta mbi nivelin e lumit . Pas disa orësh ai arrin në Gjirokastër. Qyteti i gurtë është pasqyrar në disa tablo të bukura por Lear e ka përshkruar dhe në ditarin e vet. Pamja e përgjithshme e Gjirokastrës është shumë mbresëlënëse. Zona trekëndore me shtëpi vezulluese, e cila nga larg duket si një piramidë banesash mbështetur pas faqes së malit, kur afrohesh, ndahet në tri pjesë. I gjithë qyteti është ndërtuar mbi tri kreshta malore, ose maja shkëmbore, që dalin nga kodra në lartësi të konsiderushme dhe që zgjerohen, të ndara nga rrëpira të thella apo nga shtretër pëërrenjsh – deri sa zbresin në luginë. Qyteti ngrihet kryesisht në anë ose në zgrip të këtyre brinjëve të ngushta malore, por ka edhe shumë ndërtesa të shpërndara në mënyrë shumë piktoreske teposhtë faqeve të malit, futur mes pemësh të bukura, siç ndodh rëndom në qytetet shqiptare. Kreshta qendrore dhe më e lartë, e shkëputur nga mali prind që lidhet me të vetëm me anë të një akuedukti, kurorëzohet me tiparin më mbresëlënës të këtij vendi; një kështjellë e errët dhe e rrënuar, që zë të gjithë majën e malit dhe që ngrihet krenare edhe ashtu e rrënuar, mbi shtëpitë vasale të shpërndara nën të . Pas Gjirokastrës, Lear dëshironte të vizitonte Janinën. Kontaktin e fundit që ka me territoret e Shqipërisë së sotme ai i ka në fshatin Peshkëpi. Ai ka vizituar dhe kishën e Peshkëpisë dhe lë shënimin e vet në ditar ….. arritëm tek fshati i vogël e i bukur i Peshkëpisë, me kishën në majë. Që këtej shihej e gjithë lugina e gjerë e Gjirokastrës – një brez toke i qeshur e i kultivuar, por me cilësi të mangëta si peisazh, kryesisht për shkak të mungesës së variacionit në trajtat dhe detajet e kodrave, të cilat nuk paraqitnin asnjë interes .

Ditari i Lear  “Journal of a Landscape Painter in Albania” është një libër udhëtimi klasik i cili la një gjurmë të veçantë në krijimin e imazhit dhe perceptimit të Shqipërisë në Angli. Si i tillë ai meriton një vëmendje të veçantë jo vetëm për të identifikuar tablotë e mrekullueshme që e shoqëruan por dhe forcën e fjalës së shkruar që krijoi imazhe të caktuara dhe pati një impakt të madh në botën anglosaksone.

Bibliografi:

1- Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel writing,1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82, No.3 (Jul.,2004).

2- Afrim Q. Karagjozi. “Eduard Liri”. Botimet Enciklopedike. Tiranë: 1997,

3- Barbara Jelavich. “The British Traveller in the Balkans: the Abuses of Ottoman Administration in the Slavonic Provinces” The Slavonic and East Review, Vol.33, No. 81(June.,1955).

4- Edward Lear. “Journal of a Landscape Painter in Albania”. New Edn, London, 1988.

5- Edward Lear në Shqipëri. Ditar udhëtimesh 1848-1849. Plejad, Tiranë: 2008.

6- Oxford English Dictionary edited Bt Catherine Soanes, Oxford University Press 2002.

7- Suzan Hyman(ed.) Edward Lear in the Levant: Travels in Albania, Greece and Turkey in Europe 1848-1849, London 1988.

8- Valter Shtylla. Rrugët dhe urat e vjetra në Shqipëri. Tiranë:1998, Shtëpia Botuese Toena.

9- William Martin Lik. “Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve”. Migjeni. Tiranë: 2008.