Dita e Shën Gjergjit në Preshevë
Krroi i Keq tek Mëhalla e Derrajve të Preshevës
Nga Xhemaledin Salihu
Hyrje
Festimi i Ditës së Shën Gjergjit në Preshevë dhe gjetiu, tek shqiptarët ndodhi dy ditë, fillon në mbrëmje, më 5 maj dhe gjithë ditën, më 6 maj.
Dita e Shën Gjergjit, sipas kalendarit gregorina festohet më 6 maj,ndërsa sipas kalendarit Julian festohet më 23 prill.
Dita e Shën Gjergjit është festë tradicionale e shqiptarëve nëpër të gjitha viset etnike, e cila është përcjellur brez pas brezi, duke i ruajtur ritet dhe ceremonitë që ndodhin këtë ditë.
Shqiptarët e Preshevës, pos festave kombëtare, shtetërore, fetare, kanë dhe kremtojnë edhe festa tradicionale siç janë: Shën Mitri, Shën Gjergji, Dita e Verës, Dita e Shën Markut, Dita e Aligjynit, Dita e Shën Mitrit.
Pos Shqiptarëve, Festën e Shën Gjergjit e kremtojnë edhe shumë popuj në Ballkan, serbët, romët deri vonë, turqit, e tjerë. Festohet edhe në Turqi, e shumë vende të tjera.
Ditën e Shën Gjergjit , gjatë historisë deshtën ta përvetësojnë klerikët e krishterë, të cilët me rastin e kësaj dite përdorën kryqin, për ta bë simbol të Ditës së Shën Gjergjit. Mirëpo edhepse deshtën t’i japin karakter fetar, prap se prap kjo festë mbeti festë pagane, e lindur dhe e lashtë sa vet lashtësia ilire e shqiptarëve.
Pra, Festa e Shën Gjergjit mbeti pagane, pa ngjyrime fetare, festë tradicionale edhe e shqiptarëve, jo vetëm e romëve, siç dojnë ta paraqesin disa klerikë radikalë islamë. Pra, festa e Shën Gjergjit tradicionale e pagane, para krishtere dhe para islame i tejkaloi ndikimet fetare, ideologjike.Kjo Ditë i përballoi shumë furtunave pushtuese, të cilat me vete donin të ndikonin edhe në ritet dhe ceremonitë të kësaj feste, duke i dhënë dhe dëshiruar që secili pushtues t’ia jap ngjyrimet e veta.
Kështu pushtuesit edhepse shkatërronin, eliminonin dhe zhduknin traditën tonë popullore dhe në vend të saj bënin shtrirjen e traditës së vet popullore, prap se prap mbeti Dita e Shën Gjergjit, festë tradicionale e Shqiptarëve, me ritet dhe ceremonite deri në mbarim të shekullit XX.
Dita e Shën Gjergjit se nuk ka karakter fetar, shihet nga origjina e emrit: fjala Gjergj rrjedh nga greqishtja e vjetër që do të thotë bujk. Pra festa e Shën Gjergjit ka të bëjë me kultin e pjellorisë dhe të bujqësisë, që do të thotë se ritet e kësaj feste kanë të bëjnë me blegtorinë, bimësinë dhe mirëqenien e njeriut që vjen nga to.
Në Preshevë, më tepër festohen ritet që kanë të bëjnë me mirëqenien, jetën, shëndetin, dashurinë e njeriut dhe të rinjve, e më pak ritet që kanë të bëjnë me blegtorinë.
Prof. dr. Vebi Bexheti, shkruan:
„Festa e Shën Gjergjit festohet në të gjitha vendet dhe krahinat shqiptare, nga Shqipëria veriore, e mesme, ajo jugore e Çamëria, Arbëreshët e Italisë, Kosova, Ulqini, Presheva e Maqedonia. Vet historiku i kësaj feste, karakteri pagan i saj, shtrirja gjeografike dhe mbi të gjitha mënyra e festimit nga shqiptarëte cilës do anë qofshin ata, sot nuk i jep të drejtë askujt ta nënçmojë këtë festë, ta konsiderpjë si të huajën, madje edhe si anti islame. Nëse disa kombe, këtë festë e shohin nëpërmjet prizmit fetar të krishterë, gjë që dëshmohet edhe me përdorimin e kryqit që i zëvendësoi elementet pagane, apo si festë që sjell verën që i jep fund acarit dhe vuajtjes së anëtarëve të familjes gjatë kohës së dimrit, për shqiptarët me më shumë besime fetare, e ruajti karakterin pagan duke gjetur edhe shtrirje tjera me vlera të mëdha etnokulturore, për të treguar kështu lashtrësinë e vet në këto troje dhe ruajtjen e vlerave shpirtërore e materiale si pjesë e rëndësishme e etnokulturës shqiptare. Ashti siç nuk pati sukses kleri i krishterë për ta zhdukur karakterin pagan të Shën Gjergjit, ashtu nuk do të ketë sukses edhe ai ekstrem islam në tendencën e margjinalizimit të kësaj vlere që në botën shqiptare emërtohet me emrin e bukur dhe të pastërt shqip-Shën Gjergj.
Kjo festë aq e dashur për shqiptarët dhe me rrënjë të lashtësinë e vet kombit, tanimë është e pranishme në këngën popullore, në mitologjinë tonë dhe në kujtesën e të rinjve, sepse Shën Gjergji tek shqiptarët, përveç karakterit ritual, përtërirjes së natyrës, atij praktik të prodhimtarisë dhe atij kalendarik, fitoi edhe karakterin e festës së të rinjve, u bë pjesë e jetës së tyre.“
Poashtu, Për Ditën e Shën Gjergjit, shkruan Prof.dr. .Mustafa Ibrahimi:
„Shën Gjergji është kufiri kohor ndërmjet dimrit dhe verës. Është e kremte me rite të thuash krejt pagane. Sipas kalendarit julian bie më 23 prill, ndërsa sipas kalendarit gregorian më 6 maj. Emri Gjergj rrjedh nga greqishtja e vjetër që do të thotë bujk. Pra, në origjinë kjo festë ka të bëjë me kultin e pjellorisë e të prodhimtarisë bujqësore, porse festa për nder të Shën Gjergjit është më pak e njohur në kohën tonë.“
Dita e Shën Gjergjit në Preshevë e gjetiu
Ditën e Shën Gjergjit, më 5 maj, pas dite dhe më 6 maj, Ditën e Shën Gjergjit, djemtë dhe vajzat shkonin për t’i kryer disa rite dhe ceremoni tek Kroi i Keq.
Kroi i Keq /Çezmë sot-autori/ gjendet te Mëhalla e Derrajve, te Vreshtat e Preshevës, te Furrat e Qyreçit, në veri të qytetit. Kroi i Keq është i njohur shumë dhe i popullarizuar, sepse më 6 maj, Ditën e Shën Gjergjit , për çdo vit, populli, sidomos vajzat e gratë shkojnë për të kërkuar shëndet, duke i lajtë sytë me ujë Kroi dhe duke i mbushur enët e ndryshme për në shtëpi, ku i stërpikin anëtarët e familjes. Poashtu vajzat e reja, aty shkojnë për të kërkuar njohje dhe dashuri. Kohëve të fundit, Kroi i Keq më shumë vizitohet nga Romët, të cilët atë ditë e kanë festë të tyre, edhepse nuk qëndron ky mendim, ka literaturë të bollshme se Shën Gjergjin e festojnë edhe Shqiptarët dhe popuj të tjerë.
Ditën e Luleve, pra më 5 maj të rinjtë, vajzat dhe djemtë shkonin te Kroi i Keq, mblidhnin degë pemësh, sidomos shelgjeve dhe me këto i stolisnin derën e shtëpive, dritaret e shtëpive si dhe mbushnin ujë të Kroit të Keq që ishte i shëndetshëm, i mirë për pije, por më shumë përdorej për Ditën e Shën Gjergjit, në mëngjes kur nënat i lajshin fëmijët me këtë ujë për shëndet, duke i qitur edhe lule e degë të pemëve.
Nënat shqiptare ngriteshin herët në mëngjes, e fshinin shtëpinë, oborrin e saj dhe merrnin hithe me të cilët i ngritnin fëmijët herët që të mos bëhen dembela, por të zgjohen herët dhe të bëhën të zot.Për fëmijët që ngriteshin vonë i quanin gjumasha, dembela.
Poashtu nënat shqiptare te Kroi i Keq mblidhnin kungull të egër, të cilin e bënin qafore dhe ia venin fëmijëve që mos t’i marrë mësyshi dhe syri i keq. Kjo sidomos vlente për nënat që kishin vetëm nga një djalë hasreti.
Kroi i Keq, ku shkonin për Ditën e Shën Gjergjit, është vend ku lirshëm u jepet mundësia si djemëve dhe vajzave të takohen e të shikojnë njëri-tjetrin nga afër. Këtë afërsi kurrë nuk e kanë pasur dhe këtë takim si mundësi nuk e patën thuajse një vit në vendbanim, por këtë ua mundësoi Kroi i Keq, ku në këto takime njihen, dashurohen, ndodhin edhe fejesa e martesa të rinjve.
Ditën e Shën Gjergjit të rinjtë, sidomos djemtë venin litarë në pemë, në Preshevë në mana, i cili është i fortë, për ta mbajtur luhatjen e të rinjve në luhaja dhe garonin se cili prej tyre qëndronte më shumë në luhajë dhe cili më shumë i jepte luhajës.
Në Ditën e Shën Gjergjit, nëpër shtëpia gratë, zonjat e shtëpisë ngriheshin herët i bënin punët e shtëpisë dhe fillonin gatimin e flijave, që ishte një traditë e hershme, por edhe e sotme ndër shqiptarët.
Në Ditën e Shëngjergjit nënat i lanin fëmijët me ujë të Kroit nën trandofile apo karanfile, për t’i ardhur fëmijëve aromë trandafili e karanfili.
Gjatë Festës së Shën Gjergjit ndodhin rituale që lidhen me shëndetin, me punën, me përtacinë, shërimin e sëmundjeve, me fatin, me bukurinë, me dashurinë e tjerë.
Romët e Preshevës festonin Ditën e Shën Gjergjit deri vitet e 70-ta, ndoshta edhe më vonë në shekullin XX, kur në mënyrë të organizuar, thuajse familjarisht, sidomos vajzat dhe djemtë shkonin te Kroi i Keq, më 5 maj dhe mblidhnin lule, degë të shelgjeve, me të cilat i zbukuronin dyert, dritaret e shtëpive, ndërsa të nesërmen me këngë e valle e festonin Ditën e Shën Gjergjit. Në këto manifestime shkonin edhe ne të rinjtë shqiptarë, për të shikuar gazmendin e tyre.
Shqiptarët e Preshevës më herët e braktisën festimin e Ditës së Shëngjergjit dhe ritet gjatë kësaj feste, edhepse aty-këtu disa familje shqiptare festonin, apo me thënë më saktë gjatë Ditës së Shën Gjergjit i kryenin vetëm disa rite të Festës së Shën Gjergjit.
Këngët e poshtëshënuara pasqyrojnë një realitet dhe ritet e ceremonitë e ndodhura gjatë Ditës së Shën Gjergjit që i praktikonin të rinjtë /djemtë dhe vajzat/ e Preshevës.
KËNGËT E SHËN GJERGJIT
(Lirika të shkurtëra)
Rri or t’pi sonte jasht
Syni keq mos të paftë
Se të ruan shelnja ty
Mushesh nesër me bylmet
T’lyen e xhizë për lezet
Nana pite neve na qet.
***
Kungulli egër prehet mirë
Për fëmitë me dëshirë
Prehet në qesme shumë
Vihet në pej t’kuq e t’bardhë
Për Shingjergj që ka ardhë
Krejt fëmijët t’ken’ shnet
Për motmot pa sy të keq.
***
O mulli, o mulli
Solle uji nga jazi ti
E shumë pika i tubojmë
Ftyrën ton’ta bekojmë
Edhe larukes t’ia kërkojmë
Me do krunde ta ushqejmë
Për bylmet ta ushqejmë
Ton’ ni vjet të kemi bylmet
Kurr sofra shpazt mos t’jet.
***
Peni i kuq e peni bardh
Te murrizi a te dardha
Le ta lidhin fëmija
Që të ket gaz shtëpia.
***
Gjethi i trëndafillit
Era e karajfilit
Pak bari Shëngjergji
Pak lvozhga t’vesë kuqe
Të lahet secili fëmij’
Se Shëngjergji na erdhi
Ta ham ne t’shishmen fli.
***
Petlla petlla, renda renda
Mua flijën ma ka anda
Paçim gjithë ne bylmet
Pak ma tepër se vjet
Na u shtoftë bereqeti
Hambarin plot drith
Në fllanik bylmetin
Secila sh’pi pastë lumtuni
Kurr mos e marrtë uria
Paçin shnet edhe argatia.
***
Galë, oj e zeza galë
Ti në Shëngjergj ke dal
Të pret bari në livadh
Edhe t’pini ma i madh
Mbushe tpinin ti me tamël
Gëzoj fëmit’ edhe nanën.
***
N’Krue t’ Keq në i lanë syt’
S’ka me të zanë kurr mësyshi,
Kështu kanë thanë edhe vjet
Kështu dhe tash e përsëriti
***
Shumë lutje tek ti bahen
Çikat fatin kërkojnë tek ti
Lajnë sytë, pijnë ujë
Që të kenë fat e lumtuni.
Kroni i Kqe o kroni i Keq
Pranoj lutjet sikur vjet…
Këto këngë i mblodhi dhe i shënoi Jonuz Fetahaj gjatë viteve 1967-68, atëherë student i gjuhës dhe letërsisë shqipe në Prishtinë, ndërsa këngët i kënduan grupet e vajzave nga Rahovica e Rainca e Preshevës dhe Letovica e Bujanocit.
Jonuzi pos këngëve që m’i përcolli, ai më shkroi edhe disa rreshta për Festën e Shën Gjergjit
“Shëngjergji si festë pagane ka pasur për qëllim të kremtohet, sepse që nga kjo ditë (6 maj) veç çdo gjë i takon stinës së pranverës së plotë me ndjellamirësinë që të mbillet gjithçka dhe të lutet për bereqetin dhe gjitha të mira që i sjell jeta rurale.
Kungulli i egër, peni i bardhë dhe i kuq, bërja e qaforeve të vajzave dhe fëmijëve të vegjël ka për qëllim shëndetmirësinë e tyre. Pastaj, larja me ujë të vakët dhe me gjethe pemës dhe lulesh, me gëzhoja të kuqe të ruajtura nga festa e Pashkëve e që nënat na i ruanin me xhelozi për të na i derdhë në kusi uji, dhe prekja e trupit, gjymtyrëve të këmbëve dhe duarve me nga një fije hithi që të djeg pak, ka pasur për qëllim që shëndeti të jetë për tërë vitin i mirë…
Shqiptarët e Preshevës nëpër shtëpia bënin flija, pite, por nuk therrnin qingja, që ishte rit i Ditës së Shën Gjergjit vetëm për Romët e Preshevës.”
Mantifalli në Preshevë e gjetiu
Për këtë rit të Festës së Shën Gjergjit mësova nga biseda që pata me Mersine Ethemi-Veliun e Mëhallës së Kamberëve.
Ajo më informoi se Ditën e Luleve, më 5 maj vajzat shkonin te Kroi i Keq, mblidhnin lule dhe mbushnin ujë, të cilat lulet si tufë i futnin në qypin që e zgjidhnin vajzat e Mëhallës. Vajzat, Qypin e mbushnin me ujë dhe i qitnin pos luleve edhe unazat, hallkat, vothët, zinxhirët. Pastaj e mbulonin me shami dhe kështu e lenin deri në mëngjes. Në ndërkohë fillonin të këndonin e luanin valle e të festonin këtë ditë. Të nesërmen kur prap mblidheshin vajzat e Mëhallës dhe fillonin t’i nxjerrnin sendet e qitura dhe kuroret e luleve nga qypi. Ato, vajzat , secila prej tyre e njihte tufën e luleve, nëpërmjet të të cilave shikonin fatin e vet. Secila Mëhallë organizonte vajzat, djemtë, të rinjët për t’i nderuar ritet e kësaj feste.
Poashtu vajzat natën kur binin në gjumë, ndër jastuk venin fije prazi/puri/ dhe nesër kur zgjoheshin nga gjumi nëse kishte ndonjë ndryshim në fijet e prazit, ateherë vajzat pritnin fatin e tyre, fejesën apo martesën.
Bashkëbiseduesja e jonë, Mirsine Veliu, amvise në moshë, më informoi se këtë ceremoni me qyp, të mbushur me ujë dhe lule e quanin Mantifall.
Duke hulumtuar literaturën për Shën Gjergjin hasa se këtë rit e ka trajtuar edhe Momçillo Zlatanoviqi. Ai këtë rit e quan Manatafa e Shën Gjergjit.
„Për çdo vjet, Turqit festojnë HIDIRELLEZ, e cila është simbol e gjelbërimit, mugullimit të natyrës.
Etnologu turk shumë i njohur Gokbilgin thotë: Festimi i Hiderellez-it është e përhapur në të gjitha vendet e Anadollisë, Altajës, Krimesë, Azerbejxhanit, dhe tek turqit e Ballkanit. Ceremonia që festohet në Turqi në kopshtije quhet me emra të ndryshëm: martaval, mantifar e tjerë. Kremtohet në Azinë e vogël dhe në Ballkan dhe këndohen mani, këngë që sipas rregullit kanë vetëm katër vargje. Pra kryesisht këndohen këngë me motive të dashurisë.Ndërsa në faqen 24, vazhdon:
„Në Vranjë është quajtur mantafa, për të cilën këndoi edhe shkrimtari i njohur Bora Stankoviqi, në veprën e tij „Shën Gjergji“. Thuhet se lulet i përzinë dhe i vejnë në qyp, në të cilin ka ujë, qypin e mbulojne më shami dhe i lidhin me pe, skajet i mbyllin me çelës përmbi kryetë të ndonjë vajze të pamartuar, për t’ia mbyllur thashethnietë e dushmanëve dhe se do të fejojet dhe martohet shpejtë. Dikush që dinë ndonjë poezi mantafa e këndon, ndërsa vajzat një nga një fusin dorën për të nxjerrë lulet e fatit. Kur nxirren tufat e luleve, e zgjidhin kurorën, që simbolizon zgjidhjen e fatit.
Vranjanët thojnë se mantafa ka ndodhur në fund të shek.XIX dhe fillim të shek XX edhe ate në mëngjesin e Ditës së Shën Gjergjit.“
Mantafa është kultivuar në Vranjën e vjetër, diku deri kah vitet e 50-ta.
Preshevarët për Ditën e Shën Gjergjit
Plaka 97 vjeçare Lutfije Jusufi-Kamberi /1918-2015/ e Mëhallës së Sheh-Halilëve të Preshevës. lindi më vitin 1918, e kreu shkollën fillore në gjuhën serbe dhe është një ndër më të shkolluarët e kohës së vet. Edhepse e plakë, fol rrjedhshëm gjuhën shqipe, gjuhën serbe dhe turqishten.Plakën Lutfije Jusufi e vizituam në familje më 7 qershor të vitit 2014 dhe me këtë rast bëmë një bisedë lidhur me Preshevën, historinë, të kaluarën.Ajo ka kujtesën shumë të zhvilluar, mban në mend dhe ka memorie të fortë.Në prani timen dhe të familjarëve recitonte vjersha, të mësuara në shkollë në gjuhën serbe e shqipe.
Për Ditën e Shëngjergjit thotë se Gugutkat këndonin me sabah, ndërsa na i jepnim fëmijëve sheqerka për jetë më të ëmbël.Fëmijëve ia lajshim sytë me ujë të Kroit të Keq, shpesh ia vejshim nga një pe për mësysh, atë ditë bajshim flija. Fëmijëve i vejshim rruza nga kungulli i egër për shëndet. Bile na vërtetonte se ajo të gjitha këto veprime i kryente Ditën e Shëngjergjit edhe te fëmijët e vet.Kështu thotë plaka Lutfije, djalit të madh ia lajsha sytë e këmbët dhe e ngritsha herët me hitha deri sa u martua. Pastaj na tha se djali e mëshelte derën dhe më nuk lejonte.
Këtë përvojë dhe këto të thëna më herët m’i kishte treguar nëna ime e ndjerë, e cila po të njëjtat veprime i kryente në mua,sigurisht shumica e nënave kështu vepronin me fëmijët e tyre, për t’i ruajtur nga syri i keq dhe të këqijat të tjera. Nënat plaka në Preshevë e gjetiu, të gjitha i përjetuan dhe i dijnë shumë mirë këto. Ata që nuk besojnë, le t’i pyesin gjyshet e veta.
Për ritet e Ditës së Shën Gjergjit shkruan edhe Metush Berisha:
„Në Malësi, ditën e parë të lërimit të arës, për dreka gatuhej krelanë, për Shëgjergj fli, ndërsa për kohën e kositjeve therrej qingji.“ Vazhdon më tutje dhe shkruan:
„Ditës së Shëngjergjit i kushtohej rëndësi e veçantë. Këtë ditë fshatarët zgjoheshin herët në mëngjes. Garonin se kush do të zgjohet i pari nga fqinjtë, ndërsa fëmijët herët para lindjes së diellit laheshin me ujë, në të cilin më parë hudheshin gjethe hithi dhe kungull të egër, sepse besohej se kështu ata do të kenë shëndet edhe stërkatja e njerëzve dhe çdo gjëje në shtëpi, duke përfshirë këtu edhe shtallën ku mbaheshin bagëtit.“
Për Shën Gjergjin shkruan edhe Sami Qerimi:
„Është edhe Kroni i Keq, te vreshtat në verilindje të Preshevës. Te Kroni i Keq, një ditë para Shën Gjergjit ushtrohej një lloj riti pagan me besim në hyjni të ujit të atij kroni që ishte i shëndetshëm për fëmijë dhe të rritur. Në vigjile të festës së Kryemotmotit, pjesa dërmuese e shqiptarëve myslimanë e të krishterë, e sidomos romët kanë ushtruar këto rite, ku gratë, vajzat, fëmijët dhe burrat e sidomos rinia ngjiteshin shpatit dhe shkonin te Kroni i Keq. Te Kroni i Keq duke gjetur mugullimin e pemëve me lule, lidhnin penj të kuq dhe të bardhë dhe me atë ujë lanin faqet në mëngjesin e Ditës së Shëngjergjit. Në pus të Kronit të Keq hidhnin para të metalta. Kjo ishte një traditë e vjetër pagane.
Dita e Shëngjergjit në një mënyrë festohej nga të gjithë qytetarët e të gjitha etniteteve:shqiptarë, serbë, jevgjë. Sidomos për jevgjit Shëngjergji-Edërlezi, siç e quanin ata,ishte festë e madhe që kremtohej me pompozitet, muzikë e valle, ku argëtoheshin i madh e i vogël.“
Abdullah Bilalli, mësimdhënës i gjuhës dhe letërsisë shqipe në pension më informon se për Ditën e Shën Gjergjit, të rinjtë, djemtë dhe vajzat e fshatit Miratoc, pasi i venin qaforet me kunguj të egër në qaf, i mbanin një kohë dhe të nesërmen i lëshonin në lum që shëndeti i tyre të ecte si lumi. Tek ne fëmijët e vegjël kur i lajnë i thojnë“Uji teposhtë, djali përpjetë“ tri herë.
Demush Berisha, poet më informon se vajzat e martuara për Ditën e Shëngjergjit në Karadak shkonin në gjini, ku mblidheshin, bisedonin, qanin hallet, këndonin dhe vallëzonin si dhe e heqnin përmallimet secila për gjininë e vet.
Saqip Rexhepi, mësimdhënës i gjuhës dhe letërsisë shqipe informon se në Miratoc në Ditën e Shëngjergjit kafshët nuk i merrnin për punë bujqësore, se frikonin se do t’i dëmtonin.Poashtu thotë se shkonin deri në Kozak, mal përmbi Miratocin, ku mblidhnin një lloj bari të butë, qumështor, të cilin ia jepnin kafshëve, për të qitur më tepër tambël.
Festa e Shën Gjergjit në disa vise shqiptare
Autorët e librit, Sali Salihu dhe Nehat Ramizi shkruajnë dhe e trajtojnë Festën e shën Gjergjit:
“Shën Gjergji ishte një ndër festat që deri vonë është predikuar nga besimtarët muslimanë, bile deri në ditët tona. Për këtë festë familjarët i bënin ca rite që vërtetë njeriu duhet të habitet se si janë festuar edhe ate me shumë përkushtim. Shën Gjergji bie në 6 maj dhe për këtë ditë nuk është punuar, por është festuar në forma të ndryshme.Ky ishte muaji i gjelbërimit.Për këtë ditë plakat dhe amviset zgjoheshin si zakonisht më herët, i kryenin shumë rreth pastërtisë, ndërsa plakat e stolisnin tëpinin me kunguj të egër, si shenjë të sjelljes së bereqetit, ndërsa nuk guzonin që t’i gjejë dielli në shtrat anëtarët e familjes.
Nuset e reja merreshin me pastërtinë e oborrit dhe Brenda në shtëpi, kurse fëmijët së pari i pastronin me gjethe të njoma nëpër govata, bile kishte edhe hithra. Mandej ia varnin në qafë radhë të kungujve të egër, për t’i ecur shëndeti sa më mirë…
Pas dite grupe njerëzish, familjarësh të rinj e të reja, por edhe më të vjetër vizitonin Kroin e Xhurrumelit, që ishte Përroi i Kishës.”
Larja e syve me ujë Krroi ishte me rëndësi për shëndetin që do na përcillte gjatë gjithë vitit. Pastaj pas dite venin litarë në pemë dhe bënin Lulaja, ku luhateshin të rinjtë.
Në Tërrnoc sipas autorëve në fjalë Dita e Shën Gjergjit është festuar deri në vitet e 70-ta. Atëherë nuk paska pasur ndalesa fetare dhe e paskanë festuar edhe popullata shqiptare. Këto ndalesa erdhën me ardhjen e klerikëve të rinjë, të cilët morën arsimim, studime në disa shtete arabe muslimane dhe në Turqi dhe menjëherë shpallën ndalesën e festimit jo vetëm të Shëngjergjit, por edhe festave të tjera; disa nga kombëtare, disa nga shtetërore, sidomos ndaluan festat tradicionale shqiptare: Shën Mitrin, Shën Gjergjin e tjerë. Nuk pajtohem me autorët se festimi i Shën Gjergjit është festë e krishterë dhe nuk duhet ta festojnë edhe shqiptarët e fesë islame.Me ardhjen e këtyre klerikëve u ndaluan të gjitha festat kombëtare, shtetërore, sidomos ato tradicionale që në vete përmbanin gëzimin, harenë, lumturinë e botës reale, filluan të prapagandojnë festimin vetëm të festave myslimane edhe ato me lutje, këndim fetar dhe sollën vetëm fanatizëm, misticizëm të tepruar tek të rinjtë dhe fëmijët për jetë.
“Sa i përket Tërrnovci besoj thellë se ka përfunduar koha e krishterimit, sepse islamizmi është realitet, që nuk mund të mohohet. Islamizmi i ka vu në përdorim doket dhe zakonet islame, ky është realiteti i kohës. Kjo mund dhe duhet të vleje vetëm për ceremonite fetare, ndërsa për ato popullore të shqiptarëve kemi traditën tonë shumë shekullore, pa marrë parasysh a janë këto festa pagane, të krishtera apo muslimane.” shkruajnë autorët e përmendur.
Në popullatën shqiptare në Tërrnoc e Luginë të Preshevës është realitet islami, por nuk pajtohem se doket dhe zakonet islame mund të jenë edhe doke dhe zakone të Shqiptarëve, si traditë popullore, sepse populli shqiptar i Luginës së Preshevës i praktikon këto tradita popullore edhe kohëve të fundit, sikur edhe më herët. Doket dhe zakonet islame nuk mund ta shlyejnë traditën dhe festat tradicionale të Shqiptarëve që janë bartë brez pas brezi dhe janë kultivuar me xhelozi më të madhe. Doke dhe zakonet islame mund të praktikohen vetëm në traditën që kanë aspekt fetar.
Se ritet e festës së Shën Gjergjit janë praktikuar edhe nga popullata shqiptare, por edhe në vise të tjera shqiptare, vërteton dhe shkruan për këtë festë edhe medvegjasi Ismail Muharremi:
„Me siguri se kjo festë ka të bëjë me një traditë të lashtë parakristiane dhe është e lidhur më një stinë të caktuar të vitit, që simbolizon fillimin e ringjalljes së natyrës dhe të plleshmërisë, dhe të gjelbërimit. Përveç elemneteve të paganizmit, gjatë shekujve ka marrë tipare të dogmave fetare, kristinane e myslimane etjerë.
„Nata e Shën Gjergjit fillon me mbledhjen e bimëve të ndryshme/hithi, lakra të livadheve, bari tëlyeni, bari kolli, burga-një lloj repe e zezë etj./ Të gjitha këto grihen, përzihen me krunde e kripë si ushqim i veçantë që u jepet kafshëve ditën e kësaj feste. Po ashtu natën e Shën Gjergjit rrema të shelgjeve dhe të plepave dhe drunjvë të tjerë të mugulluar vihen nëpër dyerë të shtëpive, simbolikë e fillimit të verës dhe e frytshmërisë. Në mbrëmje mblidhen hithra, të cilët përdoren në mëngjes për ngritjen e fëmijëve si dhe stërpikën me ujë nëpërmjet hithave, me qëllim të shëndetit dhe qëndrueshmërisë.
Pastaj me hitha nënat i zgjojnë fëmijët dhe u lajnë fytyrat me ujë të Krronit të Keq, për shëndet dhe mos të bëhen dembela, por të zgjohen herët.
Gjatë Ditës ë Shën Gjegjit pastrohen shtëpitë dhe oborret, rrobat e tjerë.
Në Medvegjë popullata shqiptare festonte Ditën e Shën Gjergjit në një vend të caktuar, në Trojet e Tupallës, ku mblidheshin nga të gjitha katundet shqiptare, diku deri në vitet e 70-ta dhe zhvilloheshin gara tradicionale ndërmjet të rinjve:hedhje guri, gjuajtje e tjerë.
Dita e Shën Gjergjit , pas viteve 70-ta u zëvendësua me festën e 1 majit.”
„Dita e shën Gjergjit ka të bëjë më një trashëgimi kulturore të vjetër të popujve të hershëm të Ballkanit, në rend të parë të paraardhësve tanë, ka të bëjë me besimin e vjetër ilir. Nga ato mote
vazhdimisht është pasuruar më përmbajtje të reja dhe është përcjellë me rite, këngë, valle e gëzime.“
Për festën e Shën Gjergjit shkruan edhe Hysen Këqiku:
„Kjo festë kremtohet edhe sot kudo ndër shqiptarë, pra edhe ne Velegllavë. Në manifestim marrin pjesë të gjithë pjesëtarët e familjes, i madh dhe i vogël. Për asnjë festë nuk janë gëzuar fëmijët me rroba të reja sa për Shën Gjergj ngase dita ditë para kësaj feste prindërit u blejnë fëmijëve ose nëna u thurr me kërrabëza rroba të reja.“
„Ditën e Shëngjergjit, në vende të caktuara, organizohen gara të ndryshme, në vrapim të kuajve, në „përlamjen“ e qenve, në gurapesh, në kërcim në një hap, në tre hapa, në vrapim të të rinjve, etj., në mes lagjeve dhe të fshatrave në mes veti. Me këtë rast për fituesit, deri vonë janë ndarë dhurata.
Vajzat si dhe djemtë veshen me rroba të reja që kryesisht i kanë punuar vetë, mblidhen bashkë tek ndonjë shtëpi që ka vend të përshtatshëm për t’u luhatur. Ato mund të këndojnë edhe ndonjë këngë që ka mundur të ruhet si:
Hul-hu-laja
shkojmë te daja
rrijmë dy net
vijmë apet.“
Një Legjendë për Ditën e Shën Gjergjit
Më poshtë po shkruajë një legjendë që ma tregoi Enver Sahiti i Mëhallës së Derrajve në Preshevë: Baba Nikollë-Staka si tregtar i madh udhëtonte në vende të ndryshme të Gadishullit Ballkanik, duke përfshirë edhe Turqinë e sotme dhe vendet e Lindjes së Afërt-Levantit që asokohe ishin nën sundimin e Perandorisë Osmane. Staka sa herë që kthehej nga ato vende të largëta, me vete sillte fryte dhe shorte të pemëve si dhe fara të luleve të rralla.
Këto i mbillte në vendin që sot njihet me emrin “Kroi i Keq”, por për çudi asnjëra prej tyre nuk zinte. Ai ishte shumë i durueshëm dhe përsëri mbillte. Më në fund biu një bimë e rrallë, e cila pas disa vitesh filloi të lulojë, mirëpo bima me lulet ishin të panjohura për këte vend.
Sipas legjendës, që përcillet brez pas brezi në familjen Staka/emir i fundit katolik i familjes së Derrajve/ pas konvertimit në fenë muslimane morën mbiemrin Sahiti, që përsëritet me gjenerata në këtë familje të Derrajve/.
Historia e ujit të “Kroit të Keq” lidhet me sëmundjen e një vajze të bukur me emrin Nika/sipas të gjitha gjasave shkurtesë e emrit Veronika/ e cila vite me radhë shkonte pas dite me të gjyshen në kopshtin që tash njihet me emrin “Kroi i Keq” për shetitje dhe freskim. Në moshën e pjekurisë filloi të lëngonte nga një sëmundje e rrallë, e përcjellur me alergji dhe temperatura të larta. Kështu, ajo filloi të shkonte për çdo ditë, në agim, për tu flladitur, për tu shpërla me ujë të kroit, për të medituar, për të marrë ajër të pastër dhe erë luleve të pemës së rrallë. Lulet e pemës kishin ngjyrë të kaltërt me nyansa të lules vjollcë, ndërsa për cilën pemë me lule bëhet fjalë, legjenda heshtë. Ajo rastësisht filloi ti përdor këto lule,që binin në ujë e lëshonin një lloj ngjyre,për të përgatitur një lloj çaji, e pavetëdijshme për cilësitë e saj kuruese të çajit nga lulja.
Uji i kroit që buronte nën rrënjët e kësaj peme, fillimisht përdorej vetëm për pije, e pastaj pasi tek vajza panë disa ndryshime, asaj filloi ti ndryshojë lëkura, duke i përdorur lulet si çaj.Ajo filloi të bëjë çaj dhe të përgatisë më shpesh këtë çaj deri sa u shërua plotësisht. Pas një kohe u përhapën fjalët për vetitë kuruese të ujit dhe çajeve të asaj luleje te Kroi i Keq.
Pema rritej në lartësi prej 2 metrave, madhësia e luleve ishte sa ato të trandofilles, ndërsa era e saj ndihej në largësi të mëdha.Karakteristikë e kësaj luleje ishte se petalet e saja ishin të hapura vetëm natën deri në mëngjes si dhe lëshonte erë deri në lindjen e diellit.
Kështu u përhap legjenda se djali apo vajza që donte të shihte bukurinë e lules dhe të shijonte erën e saj duhej të shkonte para agimit te Kroi i Keq, ndërsa ata që dëshironin që ti përmbushej ndonjë dëshirë për tu lutur. Atyre që ishin të dashuruar marrëzisht thuhej se në petalet e lules i shfaqej fytyra e vajzës apo djalit të dashur. Kjo ishte një sekret për shumë banorë të qytezës, por e dishin vetëm disa banorë. Mirëpo filluan të përhapën legjenda të ndryshme, se aty natën shetisin lugatë dhe zana të malit si dhe shumë mite të tjera. Për këtë shumica e të rinjve një kohë prituan të shkojnë dhe nuk kishin guzim për të shkuar te Kroi i Keq. Një ditë, një djalë i një varfanjaku, i cili ishte i dashuruar në vajzën e begut, duke mos pasur guxim të shkojë para agimit, kur shkoi te Kroi nuk e pa lulen të hapur dhe nuk e ndjeu erën e lules si dhe i dëshpëruar se nuk do ti plotësohej dëshira, i mllefosur e shkul lulen dhe ia vuri zjarrin dhe e dogji lulen. Vajza e begut vendosi ta vizitoje kroin dhe për ta gjetur kismetin, por nuk e gjeti lulen dhe mallkoi ate që e kishte shkul lulen. Kështu banorët e kësaj qyteze, duke e ditur historinë e kroit, lules, vashave, filluan të besojnë se uji pos fuqisë shëruese, ka edhe veti të tjera, kroi ka edhe lotë të dy vajzave të reja, Nikës dhe bijës së virgjër të begut.
Kështu, në ditët e sotme, në Ditën e Shën Gjergjit, të Rinjtë e vizitojnë Kroin e Keq, ku nënat mbushin ujë, për ti pastruar fëmijët, bile është adet që fëmijëve ti varrin në qafë edhe kungull të egër, kundër syrit të keq, i cili rritet te kroi. Të rinjtë i lajnë sytë dhe fytyrën dhe për ata që marrëzisht janë të dashuruar, duke i larë fytyrën shohin në ujë fytyrën e vajzës apo djalit të dashuruar. Deri më tash askush nuk e argumentoi këte.
Të gjithë mbushin ujë për ta pirë për shëndet dhe për tu mbrojtur dhe ruajtur nga të këqijat. Disa hudhin para, për të patur fat në jetë dhe për t’i dalë kismet.Raste të tilla ka edhe në vende të tjera, sikur në Romë, në “Fontana di Trevi” ku çdo turist hudh në ujë një monedhë për të pasur fat.
Kroi i Keq më së shumti vizitohet nga Romët, të cilët në grupe, para agimit në Ditën e Shën Gjergjit shkojnë dhe e vizitojnë këtë vend të shenjtë për ta. Ndërsa disa vasha dhe djemë shqiptarë që ndiejnë simpati dhe dashuri të ndërsjelltë spiunojnë njëri tjetrin se kush çfarë ngjyre të penit po lidhë aty.
Te Kroi i Keq, në shkurret për rreth lidhen penjë të kuq për dashuri, të kaltërtë për mësysh, të bardhë për pastrimin e shpirtit, të gjelbërtë për shëndet personal dhe të familjes.Kohëve të fundit, gjeneratat e reja, gjithnjë e më pak e vizitojnë këtë vend, për Ditën e Shën Gjergjit, duke i harruar adetet e mëparëshme,
Në vend të përfundimit
Këtu më poshtë, në vend të përfundimit tim, po i jap disa mendimetë arta, të Prof.dr. Vebi Bexheti, lidhur me festën e Shën Gjergjit, si Festë pagane e qytetërimit të lashtë:
„Ndër shumë festa të motmotit që deri vonë festoheshin e që në mënyrë më të zbehur festohen edhe sot, festa e Shën Gjergjit ishte dhe mbetet festa më e dashur për shqiptarët në tërë shtrirjen gjeografike të kombit tonë. Ashtu si çdo festë tjetër pagane që me vështirësi i përballuan ndikimet e ndryshme fetare, edhe kjo festë arriti deri në ditën e sotme për të dëshmuar një civilizim të hershëm të historisë sonë. Ritet e kësaj feste me histori parakrishtene që kishin të bëjnë me ringjalljen e natyrës, me botën bimore e shtazore, origjinën e kishin nga hyjnitë vendase të lashtësisë. Këto rite pagane e kanë kryer me sukses misionin e vet, duke qenë gjithmonë në shërbim të njeriut dhe dëshirës së tij për mirëqenie e jetë të lumtur, rite këto që kishin të bëjnë me kultin e zjarrit, që sipas mitologjisë së hershme i jepte forcë diellit. Edhe me vonë, me paraqitjen e krishterizmit, këto vazhduan ta bëjnë jetën e vet, pa iu nënshtruar presioneve fetare që këtë festë pagane të shndërrojnë në festë fetare.“
„Aspekti pagan, si element me rëndësi për autoktoninë dhe lashtësinë e kombit tonë, ai mitologjik si vlerë shpirtërore që na rradhit mes kombeve me civilizim shumë të hershëm dhe shumë elemente më të reja që u bënë pjesë e kësaj feste, mbeten vlera universale të paluhatshme që gjatë historisë përveç rolit të përbashkët me popuj të vjetër dhe qytetërimet e tyre të bazuara në besime e shumë qenie mitike, luajtën rol të rëndësishëm edhe në afirmimin e veçorive dalluese të shqiptarëve. Këtë festë aq të rëndësishme dhe me vlera të pakrahasueshme duhet ta respektojmë, ta kultivojmë, ta ruajmë ashtu siç reflektoi ajo me kontributin historik për t’i ruajtur vlerat shpirtërore të bazuara në mitologjinë popullore shqiptare, të rëndësishme për etnokulturën e kombit tonë.“
