Arbëreshët me famë  në Itali dhe në Botë

Shkruan Fahri Xharra

Se sa pak i njohim arbëreshët e Italisë kjo dihet, por kur të lexoni më poshtë në këtë shkrim se kush ka dalë nga ata, atëherë do të bindemi se  na kanë lënë shumëmbrapa  me informim për gjakun tonë të shprishur   (të shpërndar) nëpër botë.

Aty gjejmë shqiptar nga Morea të ikur në shekujt 14 dhe 15-të, shqiptarë të ikur  pas vdekjes së Skënderbeut, por më e madhja është se aty kishte shqiptar ( etrusk edhe ilir ) edhe para formimit të Perandorisë së Romës.

Eshtë interesante të përmendet se pse ne pranonim një dezinformatë (italiane ) se aty pas vdekjes së Skënderbeut kishin ikur 500 mijë shqiptar ! Pse u tha kjo? Me qenëse numri i arbëreshëve autokton ishte ende i madh ( në shekujt 14-15-të), atëherë për të na dhënë statusin e ardhacakut numri i tyre ishte fryrë aq shumë sa edhe ne i besonim. Nga shenimët e Vatikanit del se numri i të ikurve nga Shqiperia e pushtur nga osmanët ishte jo më i madh se 31 mijë.  Fatkeqësia e ikjes së kohës si nga Morea ashtu edhe pas Skënderbeut ishte ikja e trurit të kombit, fisnikëria  pra elita e kohës. Dëm i madh që i duhen disa shekuj për t`u arritur ai nivel.

Të nxitur nga dashuria për atdheun e të parëve dhe nën ndikimin e interesit që shfaqte në gjysmën e parë të shek. XIX shkenca gjuhësore evropiane për gjuhën shqipe, intelektualët arbëreshë filluan të merreshin me studimin e historisë, të folklorit dhe të gjuhës së këtyre kolonive, si dhe në përgjithësi me historinë e mëmëdheut të tyre të dikurshëm. Në kohën kur filluan të bëheshin hapat e parë të gjuhësisë krahasuese dhe u zbuluan lidhjet gjenealogjike të një vargu gjuhësh, studiuesi arbëresh.

Në kolonitë arbëreshe, sidomos të Kalabrisë dhe të Sicilisë në Itali, filluan të dukeshin shenjat e para të një lëvizjeje në përkrahje të çështjes kombëtare shqiptare. Ngjarjet që po zhvilloheshin në këtë kohë në Shqipëri, kryengritjet e njëpasnjëshme, përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për arsimin dhe kulturën kombëtare tërhoqën vëmendjen e një vargu intelektualësh të dalë nga gjiri i kolonive arbëreshe. Intelektualët arbëreshë ndiqnin me vëmendje ngjarjet që po zhvilloheshin në vitet 30-40 të shek. XIX në Shqipëri. Veprat e tyre jo vetëm u bënin jehonë këtyre ngjarjeve, por edhe, duke evokuar të kaluarën, ngrinin probleme të rëndësishme, si ato të luftës së armatosur për liri, të bashkimit të popullit shqiptar etj.)
Politikë

• Giorgio Basta – gjeneral i Perandorisë së Shenjtë Romake (1591–1606.)
• Antonio Gramsci – filozof, shkrimtar, politikan dhe teoricien politik – anëtar themelues dhe drejtues i Partisë Komuniste të Italisë.
• Juan Pedro Aladro Kastriota – fisnik, arbëreshe spanjoll, diplomat dhe pretendent i fronit të Shqipërisë
• Giuseppe Salvatore Bellusci – politikan.
• Nicola Barbato – doktor dhe politikan, ndër themeluesit e Lëvizjes së Punëtorëve Sicilianë.
• Joseph J. DioGuardi – ish-kongresmen Amerikan.
• Stefano Rodotà – politikan italian.
• Antonio Rodotà – drejtor i Përgjithshëm i Agjencisë Evropiane të Hapësirës (ESA), që e drejtoi nga 1997 deri në 2003
• Victor Hugo Schiro – kryetar në dy mandate (17 korrik 1961 – 2 maj 1970) i ​​New Orleans, Luiziana
• Terenzio Tocci – politikan
• Sal Albanese – politikan
• Mario Tanassi – politikan italian, i cili ishte disa herë Ministër i Republikës Italiane
• Richard Caliguiri – politikan
• Basilio Giordano – politikan, gazetar italian dhe kanadez

Shkencë dhe kulturë

• Girolamo de Rada – Jeronim de Rada, shkrimtar dhe figurë e rëndësishme e Rilindjes Kombëtare Shqiptare
• Giulio Variboba – Jul Variboba, poet
• Giuseppe Serembe – Zef Serembe, poet lirik.
• Carmine Abate – novelist dhe shkrimtar i tregimeve të shkurtra.
• Domenico Bellizzi a.k.a. Vorea Ujko – Prift dhe poet
• Mario Bellizzi – poet
• Bernardo Bilotta – prift, poet dhe folklorist
• Demetrio Camarda – Dhimitër Kamarda, meshtar i ritit bizantin, studiues i gjuhës shqipe, historian dhe filolog
• Nicola Chetta – Nikola Keta, prift i ritit bizantin, etnografik, shkrimtar dhe poet
• Giuseppe Crispi – Zef Krispi, prift dhe filolog, një nga figurat kryesore të komunitetit arbëresh të Siçilisë së kohës së tij.
• Giuseppe Schirò – Zef Skiroi, poet, gjuhëtar, publicist, folklorist dhe atdhetar shqiptar, ndër figurat më përfaqësuese të letërsisë arbëreshe të shekullit XIX
• Gabriele Dara – politikan dhe poete, e vlerësuar si një nga shkrimtarët e hershëm të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
• Leonardo Lala – shkrimtar italian
• Giuseppe Schirò Di Maggio – Zef Skiroi di Maxho, poet, gazetar, eseist, dramaturg dhe shkrimtar, ndër eksponentët më me ndikim dhe më të frytshëm të letërsisë bashkëkohore arbëreshe
• Eleuterio Francesco Fortino – prift i Kishës Italo-Shqiptare në Kalabri dhe shkrimtar i kulturës Bizantine dhe Shqiptare
• Angelo Masci – shkrimtar
• Luca Matranga – Lekë Matranga, prifti i ritit bizantin, një nga shkrimtarët e parë në gjuhën shqipe
• Francesco Antonio Santori – shkrimtar, dramaturg dhe poet i Rilindjes Kombëtare Shqiptare
• Laura Mersini-Houghton – kozmologe amerikane
• Ferruccio Baffa Trasci – peshkop, teolog dhe filozof
• Tom Perrotta – shkrimtar dhe skenarist amerikan
• Marco La Piana – studiues italian me origjinë arbëreshe
• Maria Antonia Braile – shkrimtare italiane arbëresh dhe gruaja e parë shkrimtare shqiptare, që botoi ndonjëherë letërsi në gjuhën shqipe
• Francesco Altimari – Françesko altimari, studiues italian në fushën e albanologjisë
• Pasquale Scutari – Passkual Shkodra, gjuhëtar dhe albanolog italian
• Giuseppe Schirò (i ri) – Zef Skiroi, studiues dhe historian italian

Letërsi

• Daniela Gioseffi – poete, shkrimtare, kritike letrare, eseist
• Ernesto Sabato – shkrimtar argjentinas, eseist, piktor dhe fizikan i etnisë arbëreshe dhe italiane
• Pema Browne – artiste e artit abstrakt amerikan

Ushtri

• Mercurio Bua – (kapiten stradiot) dhe komandant i ushtrisë veneciane
• Theodore Bua – kapiten shqiptar i regjimenteve straiote të Republikës së Venecias
• Demetrio Reres – fisnik Kalabri
• Graitzas Palaiologos – komandant i garnizonit bizantin
• Khoja Zufar – kapiten, guvernator, tregtar dhe gjeneral
• Demetrio Capuzzimati – kapiten i stratioti në Pulja

Biznes dhe shoqëri civile

• Enrico Cuccia – bankier, themelues i „Mediobanca“ dhe figurë e rëndësishme në rindërtimin industrial italian pas luftës.
• James J. Schiro – afarist amerikan
• Nicolas Berggruen – filantrop dhe investitor
• Anselmo Lorecchio – avokat, gazetar, politikan, poet dhe shkrimtar italian
• Luigi Giura – inxhinier dhe arkitekt.
• Ercole Lupinacci – peshkop i Kishës Italo-Shqiptare të Eparkisë së Lungro.
• Ofelia Giudicissi Curci – poete dhe arkeologe italiane
• Vëllezërit Vaccaro – biznesmenë italo-amerikanë

Religjion

• Papa Klementi XI – Papë nga 23 nëntori 1700 deri në vdekjen e tij në 1721
• Sotir Ferrara – ipeshkëv i Kishës Italo-Shqiptare të Eparkisë së Piana degli Albanesi.
• Donato Oliverio – peshkopi i Eparkisë së Lungro, dioqezë e Kishës Katolike Italo-Shqiptare në Kalabri të Italisë
• Giorgio Demetrio Gallaro – peshkop i Eparkisë së Piana degli Albanesi, një dioqezë e Kishës Katolike Italo-Shqiptare në Siçili, Itali
• Nikollë Filja – prift i ritit bizantin arbëresh dhe shkrimtar i shekullit të XVIII.
• Antonio Ciliberti – kryepeshkop katolik romak.
• Alessandro Albani – jurist dhe administrator i shquar i papës.
• Annibale Albani – kardinal, Itali.
• Gian Girolamo Albani – kardinal katolik-romak, Itali.
• Giuseppe Schirò (kryepeshkop) – Zef Skiroi, shkrimtar arbëresh i shekullit të 18-të
• Gian Francesco Albani – kardinal katoliko-romak
• Giuseppe Albani – kardinal katoliko-romak
• Ferruccio Baffa Trasci – peshkop italian, teolog dhe filozof italian
• Eleuterio Francesco Fortino – prift italian i Kishës Katolike Italo-Shqiptare
• Pietro Parente – teolog me shërbime në Zyrën e Shenjtë të Kishës Katolike
• Raffaele Castielli – peshkop italian
• Famullia Arbëria – Famullia e Krishterë Ortodokse Lindore
  •Guxeta (1682 – 1756), lindi tek Hora e Arbëreshëve, ishte prift bizantin, apostull i shqiptarëve të Sicilisë.

Film

• Regis Philbin – personalitet i mediave amerikane, aktor dhe këngëtar.
• Aleksandër Moisiu – aktor teatri, Austri.
• Bettina Moissi – aktore gjermane e skenës dhe e filmit.
• Gedeon Burkhard – aktor gjerman i filmit dhe televizionit.
• Nick Mancuso – aktor kanadez dhe dramaturg.
• Alan Barillaro – regjisor, animator dhe shkrimtar kanadez.
• J. J. Philbin – producent dhe skenarist amerikan.
• Aroldo Tieri – aktor italian.
• Mario Sábato – regjisor dhe skenarist i filmit argjentinas.
• Mike Bongiorno – moderator i televizionit italo-amerikan.
• Mitchel Musso – aktor, muzikant dhe këngëtar amerikan.
• Tracee Chimo – aktore amerikane.
• Greg Cipes – aktor amerikan, aktor zëri, këngëtar, muzikant dhe surfer profesional.
• Antonio Albanese – komedian, aktor, regjisor dhe shkrimtar italian.

Arte dhe argëtime

• Renzo Rubino – kantautor,  këngëtar i popit italian.
• Michele Perniola – këngëtar italian, i njohur për përfaqësimin e San Marinos në Junior Eurovision Song Contest 2013.
• Joe Lala – perkuzionist dhe aktor amerikan.
• Bino – perkuzionist dhe aktor amerikan.
• Tito Schipa – tenor italian.
• Tito Schipa Jr. – kompozitor italian i lindur në Portugali, këngëtar, tekstshkrues, producent, shkrimtar dhe aktor.
• Marco Basaiti – piktor i Renesancës.
• Francesco Albani- piktori i barokut.
• Cosimo Damiano Lanza – pianist italian, klaviçembalist dhe kompozitor.
• Olivier Berggruen – historian i artit dhe kurator gjermano-amerikan.
• Nik Spatari – piktor, skulptor italian, arkitekt dhe studiues i artit.
• Soledad Onetto – prezantues i TV-së kiliane.
• Gabriella Cilmi – kantautor australian.
• Kara DioGuardi – kantautore, këngëtare amerikane, producente, editore e muzikës, A&R, komponiste dhe personalitet i TV-së.
• Drita D’Avanzo – personalitet televiziv.
• Michael Bellusci – muzikant dhe baterist.
• Steven Parrino – artist dhe muzikant amerikan i lidhur me nihilizëm punk energjik.
• Bobbi Starr – aktore pornografike.

Modele

• Cecilia Bolocco – aktore kiliane, udhëheqëse  TV dhe mbretëresha e bukurisë Miss  Çile 1987 dhe Miss Universi 1987.
• Diana Bolocco – gazetare kliliane, e njohur si motra e Cecilia Bolocco, Miss Universi 1987.
• Valeria Mazza – supermodele dhe biznesmene argjentinase.
• Graciela Alfano – artiste, modele, dhe aktore argjentinase.
• Maria Perrusi – mbretëresha dhe modelja italiane e bukurisë, Miss Italia 2009.

Sport

• Tatiana Búa – teniste argjentinase
• Giuseppe Bellusci – futbollist italian
• Mateo Musacchio – futbollist argjentinas
• Luca Rizzo – futbollist profesionist italian që luan për klubin e Bolonjës Seria A.
• Darío Benedetto – një futbollist profesionist argjentinas që luan si sulmues për Boca Juniors.
• Daniel Caligiuri – futbollist profesionist gjerman, që luan si mesfushor për Schalke 04 në Bundesliga.
• Marco Caligiuri – futbollist gjerman.
• Tomás Guidara – futbollist profesionist argjentinas.
• Stefano Fiore – menaxher i futbollit italian dhe ish-lojtar, i cili luajti si një mesfushor sulmues ose anësor.
• Andy Varipapa – lojtar profesionist bouling.
• Francesco Pianeta – boksier profesionist italian.
• Antonio Giovinazzi – shofer italian i garave me makina.
• Nicola Legrottaglie – futbollist në pension italian, që luajti si mbrojtës qendror dhe është asistent menaxher aktual në Cagliari Calcio.
• Luigi Mastrangelo – volejbollist italian.
• Andy Parrino – ish-lojtar profesionist amerikan i bejzbollit.
• Andrea Tripicchio – futbollist profesionist i Italisë.

Arbëreshët nuk e kanë harruar vendin e të parëve dhe ruajnë të gjalla zakonat e tyre të pasura, si gjuhën, veshjet dhe ritet e doket që kishin në Mëmëdhe. Një nga veçoritë që karakterizon shumë këtë popull është, përveç gjuhën dhe veshjet popullore, që ruajtën me heroizëm deri sot edhe ritin fetarë krishterë ortodoks-bizantin. Gjatë shekujve arbëreshët kanë arritur të ruajnë dhe zhvillojnë identitetin e tyre, në sajë të këmbënguljes së tyre dhe vlerave kulturore të ushtruara kryesisht nga dy komunitete fetare të Kishës Arbëreshe Bizantine-Ortodokse: bazuar në Kalabri “Kolegjin Korsini” (1732) në Shën Benedhit, pastaj “Kolegji Shën Adriani” transferuar në 1794 në Shën Mitri, dhe në Sicili “Seminarin Italo-Shqiptar” të Palermos (1735), që u transferua në Horën e Arbëreshëvet në 1945. Shumica e pesëdhjetë komuniteteve arbëreshë ruajnë fenë krishtere ortodokse. Ata i përkasin dy dioqezave: Ungra për arbëreshët e Italisë jugore dhe Hora e Arbëreshëvet për arbëreshët e Sicilisë. Lidhur historikisht me komunitetin arbëresh është Manastiri i Grotaferratës në Romë, ku ka shumë murgj arbëreshë. Eparkit bizantine, me murgjit dhe priftërinjtë e tyre, me nga një bashkësi shqipfolëse në Itali, janë pjesa më e rëndësishme për të ruajtur dhe për të mbajtur traditat etnike, gjuhësore, fetare, tradicionale dhe identitetin e pakicës etnike shqiptare.

Në shekujt e shtatëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë ka pasur një rigjallërim të përgjithshëm të jetës kulturore në komunitetet arbëreshe, sidomos ndër arbëreshët e Sicilisë. Intelektualë, kryesisht kishtarë, u interesuan për të kaluarën historike të atdheut, për të mbledhur dëshmi folklorike, fakte dhe shifra lidhur me traditat dhe zakonet e tyre. Ndryshim tjetër i madh në këtë periudhë historike është lulëzimi i letërsisë, në formën e poezisë popullore që u bë një zhanër shumë i popullarizuar dhe u bë pjesë e folklorit tradicional.

Pas Luftës së Dytë Botërore letërsia shqiptare e arbëreshëve merr përsëri fuqinë dhe vitalitetin. Nga gjysma e parë e shekullit të njëzetë dhe në vazhdim ka një vëmendje në rritje për një ngjallje kulturore që u zgjerua në vitet gjashtëdhjetë
Referimet :
– Lis Bukuroca (https://letersi-perkthime-artikuj.blogspot.com/2019/12/lista-e-arberesheve-te-famshem.html
– Kellner, Heidrun : Die albanische Minderheit in Sizilien: eine ethnosoziologische Untersuchung der Siculo-Albaner, dargestellt anhand historischer u. volkskundlicher Quellen sowie eigener Beobachtung in Piana degli Albanesi. (=Albanische Forschungen. 10), Wiesbaden 1972.                                                                                                                                                        -Giovanni Armillotta : The Arbëreshët. The Christian Albanian emigration to Italy. In: L’Osservatore Romano, Jg. 141, Nr. 139 (20. Juni 2001)                                                                                       –https://iltorinese.it/italiani-origine-albanese-si-distinti-secoli/                                                                          –https://www.genealogy.com/forum/regional/countries/topics/italy/36735/                                                 – Fahri Xharra: Roma fliste shqip, 2019
I lus lexuesit , se nënes vërejnë qëmungon  ndonjë emër në listën e më sipërme ,  ta shkrujanë në komentet e tyre.

Fahri Xharra,20.01.22
Gjakovë