SHTATË QIEJT E HAVZI NELËS

NGA MEHMET ELEZI

Pa Havzi Nelën disidenca e letrave shqipe do të ndihej pa kurorë. Një disidencë kaq e shpaluar dhe e ndershme, kaq e pakompromistë, si e Havzi Nelës? Do t’i bënte nder cilësdo letërsi në një atdhe me liri të mbytur.

Është i vetmuar, “i fundmi i mohikanëve”. Disidenca e hershme qe kalbur në tokë ose në burg. Po kush mbijetoi? Lazër Radi ka katër vargje, dendësia tragjike e tyre ta çon kripin përpjetë. “Kur më futën në burg/ Lashë gruan me gjithë vajzë/ Kur dola nga burgu/ Gjeta gruan në burg dhe vajzën të vdekur!”.

Shumë herë është thënë se Havzi Nela është poeti i mbramë i vrarë në Europën ish-komuniste. Por, me sa dimë:

-është i vetmi poet i varur në krejt botën, qysh nga mesjeta;

-është i vetmi poet me kryet e prerë për së vdekuri, qysh para kohëve homerike.

Atë Zef Pllumi shkruan për një të denuar në burgun e Ballshit, ia sharruan këmbët kur ndërroi jetë, pasi arkivoli zyrtar, një arkë e sajuar, ishte me dërrasa të shkurta, sa për një foshnjë. A thua koka e Havzi Nelës doli tepër lart mbi dhé, gropa e një shtylle ku e rrasën kambas nuk qe mjaftueshëm e thellë, dhe për këtë arsye e prenë, kushedi ku e degdisën për të mos u gjetur kurrë? Ishte shfryrje mllefi, sepse në të gjallë kryet e tij çohej nalt mbi pushtetin, mençurisht dhe trimërisht?

Qe tri mijë vjet ndërgjegja e njerëzmit e qorton Akilin, që përdhosi shtatin e Hektorit të vrarë jo aq me trimërinë e vet, se sa me ndihmën e zotave. Në të drejtën dokesore shqiptare, e lashtë sa bota, trajtimi me nderim i kufomës së armikut është detyrim, vetëm detyrim, pa kurrfarë shtegu tjetër. Kadareja shkruan se shqiptarët “përbuznin malazezët për zakonin e prerjes së kokave, që sllavët e kishin sjellë, me sa duket, nga stepat e largëta”.

Edhe fizikisht poezitë e Havzi Nelës patën të njëjtin fat epik.

E shkuan rininë në burg, bashkë me autorin.

U arratisën nga burgu dhe u muruan si Rozafa. Dhe njësoj si Rozafa, lanë një gji jashtë, me e ushqye njeriun. Lanë jehonën e tyre.

U nxorën prej murit dhe u futën në varr të mirëfilltë, në kopsht. Në një gropë të thellë, nën rrënjët e mollës. Çelën aty, bashkë me lulet e mollës.

Havzi Nela është gjithnjë ai, i njëjti, i patjetërsuar. Në mbledhjet e popullit, në hetuesi, në krejt veprën letrare. Kurrkund nuk shfaqet sa grima i penduar. Me lypë falje a mëshirë ai? S’mund të çohet nëpër mend.

Vetëm dhjetë ditë pasi kish kapërcyer tinëz kufirin, serbët e kthyen në duart e Sigurimit të Shtetit. Shpejt, shpejt, bërzhi! Ç’qe ky ngut i pazakontë i tyre? Serbët kthenin mbrapsht vetëm ata, që s’i kishin të vetët dhe s’mund t’i bënin të vetët. Havzi Nela tërësisht Shqiptar, nuk u hynte në punë, përkundrazi. Tërësisht njeri i Lirisë, nuk u hynte në punë, përkundrazi.

Thonë fjala mort s’ba, domethënë nuk sjell. Për Havzi Nelën ndodhi ndryshe. Në mbledhje tha se fshati është i këputur, s’ka kushte me u kolektivizue. Tha se gjindja duhet me qenë të lirë me besue në Zot, unë besoj. Tha duhet me qenë të lirë me i veshë teshat kombëtare të ruajtura qindra e mbase mija vjet. Tha rinia le t’i krehë flokët si t’i duket më bukur asaj. Tha në Amerikë e në Europë jetohet më mirë, atje ka liri me u mbledhë, me folë, me protestue, me udhëtue. Tha “Unë kam disa mendime të miat, që i kultivoj e i ruaj”.

E para qe Fjala.

Fjala ia hangri kryet.

Shtatë fletoret poetike të Havzi Nelës brafullojnë. Shpalohen si shtatë qiej, duke dalë nga shtatë rrathë të skëterrës. Havzi Nela mbërrin te ne, duke u ushqyer me mishin e vet. Njësoj si djali i përrallës që ngjitet prej botës së poshtme në shpinë të shkabës, duke e ushqyer me mishin e vet.

Gjashtë fletore janë fëmijë të lindur nëpër qeli. E shtata në internim.

Shumica e poezive fillimisht janë shkruar në mbamendje. S’ka laps, s’ka letër. S’ka kushte me e lëmue artin. S’ka nge.

S’ka asnjë mundësi me e ndjekë poezinë bashkëkohore, me lexue një përmbledhje, një cikël poetik. I njeh thellë poetët shqiptarë të traditës dhe poezinë e popullit. Shkruan në vazhdën e tyre.

U përgjigjet ngjarjeve aty për aty. Në luftë gjithçka shndërrohet në armë. Edhe arti.

Për kah forma, është krejt tradicional.

Për kah kumtet, është më moderni. I kthjellët, i hapur. Drejtpërdrejt perëndimor.

Paska pasur edhe një fletore të tetë. Një qiell të tetë. Hapim sytë, ku është? Terr, vetëm terr. Në burg, në Burrel, paska shkruar një roman, Bota e bardhë. Ku gjeti fuqi me ia vu këtë titull, kur për të bota qe e zezë, vetëm e zezë? Ka mbërri vetëm titulli. A thua qe një vendim hyjnor, që vepra e Havzi Nelëz të sillej te numri biblik shtatë dhe të mbetet aty?

Në qiellin e parë kumbon një zë si i Pashko Vasës. Ndihet paralelja historike.

“Eni ju motra, eni ju o gra

Eni ju vasha, që dini me qa!».

(“Kjani ju o vasha, kjani ju o gra

Me ato lotë të bukura që dini me kja”).

Thërret me u ngritë kundër «demonit me brirë». Që «njerëzoren e bani shkrumb e hi». Që «barbaren e ngriti në piedestal». Si u bë kështu kjo Shqipëri e dashur? «Luftë klasash, diktaturë/ Midis njerëzish s’mbeti urë/ U mbush vendi me spiunë!». Sytë nga bota demokratike, se “Europa asht e jona”. Konferenca e Helsinkit vezullon si shpresë. Ani pse, në Helsinki “Nji vend bosh po rri për serit/ Vendi i Judës, i Enverit!”.

Në qiellin e dytë therin dhimbjet e burgut. Midis tyre, vargje dashurie, si lulet në borë. I ther në zemër: e ndanë, gruaja s’u bë dot nënë! Duke u kalbur nën thundrën e njeriut, kujtohet me shkrue poezi për kafshët. Nxit me i dashtë ato (o njerëz, paçi fisnikërinë e kafshëve, thotë Niçja!).

Nga qielli i tretë pyet: trimnia “ku asht strukë”?

Sepse “shtatë pashë nën dhé u varros Liria!”.

Dhe po “zhduken djem pa nam, nishan”.

Dhe jeta është bërë “Puno fatkeq e ha barkdreq”.

Trimnia megjithatë rron. “N’Spaç iu hap nji shteg Lirisë”. Spaçi asht vorr me të gjallë, por ata “nuk vdesin kurrë/ Dhe në u bëfshin dhé e gurë”.

Kapton qiejtë përmbi krahina e qytete, ua prek nervin atdhetar, ua kujton kodin e nderit. Vende-vende mjaft kritik.

Fletorja e katërt, poemë për qëndresën e 7 prillit 1939. Ndihet ndikimi i Lahutës së Fishtës.

Tek e pesta dhe e gjashta: Kosova. “Kosova, gjaku që nuk falet” (Ali Podrimja). Sa ka Havzi Nela vargje për Kosovën, s’ka tërë letërsia e Shqipërisë në pesëdhjetë vjet. Gjëmojnë nëpër to demostratat e studentëve. Rithirren poetikisht heronjtë e mëdhenj: Hasan Prishtina, Isë Boletini… Naltësohen “djemtë luanë, çikat drenusha”, që sfidojnë tanket serbe. Në mes të zezonës veton besimi. Madje profecia: “piramidat rrëzohen!”.

Fletorja e shtatë, ditar artistik i internimit. Vetëm katër vjersha. Ndoshta më të ngjeshurat. Ndoshta pjesë e një testament poetik të papërfunduar. Në tri është “Arrni me arrna”. Shqipëria me arrna. Mjerimi hollësisht, gati si në një kronikë.

Në fletoren e shtatë mëdyshet me i dhanë fund jetës. E gjen veten në rrugë të drejtë. “Si jeta dhe vdekja duhen meritue/… Liria më thërret…”.

Në këngët e moçme epike trimat i thërrasin mikut, shpirtit të vet binjak: «A po vjen me dekë me mue».

Liria i thirri Hafzi Nelës «A po vjen me dekë për mue».

Ai iu përgjigj, si burrë e si poet.

Vdiq për të.

———————

(Kumtesë në përurimin e veprës së plotë të Havzi Nelës (Havzi Nela, Shtatë Fletore, vepra e plotë poetike, Klubi i Poezisë, Tiranë, 2018), 22 shkurt 2019)