ODISEU I KOHËS MODERNE – XHEJMS XHOJSI

Kam frikë prej fjalëve të mëdha të cilat të gjithëve na bëjnë kaq të dëshpëruar – Xhojs

Nga Xhelal Zejneli

Xhejms Xhojsi (James Augustine Aloysius Joyce, 2.2.1882-13.1.1941) është shkrimtar irlandez. Lindi në Ratgard afër Dublinit, vdiq në Cyrih. Babai Xhon kishte dymbëdhjetë fëmijë. Dy djem i vdiqën nga tifoja. Pos tyre, Xhojsi kishte gjashtë motra dhe tre vëllezër. Xhojsi ishte më i madhi. U edukua në një familje nën frymën rigoroze katolike. Nëna dëshironte që i biri të bëhej klerik. Në moshën 16-vjeçare u shkëput, si nga religjioni, ashtu edhe nga familja. Ishte dëshmitar i rënies së prijësit irlandez Çarls Stjuart Parnelit (Charles Stewart Parnell). Irlandezët, nën ndikimin e një pjese të klerit, u kthyen kundër prijësit të tyre. Më 1891 shkroi poemën për vdekjen e Parnelit.

Si hero dhe si prijës shpirtëror të vetin, Xhojsi zgjodhi Odisenë. Një pjesë të madhe të jetës e kaloi nën ndikimin e theksuar të filozofisë së Toma Akuinit. Më 1898 u regjistrua në University College Dublin. Diplomoi për gjuhët moderne – angleze, frënge dhe italiane. Në vitin 1900 shkroi një ese për dramën e Henrik Ibsenit, e cila ishte një program poetik që ngre lart “lëshimin e ajrit të freskët” në konventat letrare të amullta. Në vitin 1901 shkroi artikullin “Teatri letrar irlandez”. Shkrimi nuk iu botua, d.m.th. iu censurua. Në vitin 1902 la Irlandën përgjithmonë. U kthye vetëm dy herë për të qëndruar për pak kohë. Itakën e vet e kërkoi në Trieste, në Paris dhe në Cyrih. Pas diplomimit, më 1902 vajti në Paris për të studiuar mjekësinë. I ndërpreu studimet për t’u kthyer në vendlindje ku i kishte vdekur e ëma nga kanceri.

Më 16 qershor të vitit 1904 njoftohet me Nora Barnakl, gruan e tij të ardhme. Ajo luajti rol të rëndësishëm në jetën dhe në krijimtarinë e Xhojsit. Këtë e dëshmojnë letrat e shumta që ia kishte dërguar. E dëshmojnë edhe veprat e tij. E lanë Dublinin, vajtën në Cyrih. Duke u shpërngulur nëpër qytete të ndryshme të Evropës, jetoi ndaras nga gruaja dhe nga dy fëmijët e tyre. Në çaste dëshpërimi i shkruante asaj letra me shumë dashuri dhe sinqeritet, me  pasion dhe erotikë. “Ti më ke bërë njeri” i thotë Xhojsi Norës. Ajo e pranoi rolin e zonjës së pashkolluar në shërbim të gjeniut. Martesën e zyrtarizuan në vitin 1931, d.m.th. 27 vjet pasi ishin njoftuar. Tani Xhojsi kishte fituar famë botërore. Përkundër faktit se shpeshherë jetonin të ndarë dhe ballafaqoheshin me rrethana jetësore të vështira, dashuria e tyre ishte një prej më të mëdhave që mbahen në mend në botën letrare.

Më 1904-1905 punoi si profesor i anglishtes në Pullë. Si profesor anglishtes punoi 10 vjet edhe në Trieste. Më 1905 i lindi djali Xhorxh, ndërsa pas dy vjetëve – vajza Lucia. Më 1909 u kthye në Dublin për ta botuar përmbledhjen me tregime “Dublinasit”, por nuk ia doli. Vepra mbeti e pabotuar. Më 1915 vajti në Cyrih ku gjeti mbështetjen financiare të Viverit (Harriet Shaw Weaver). Më 1920 shkon në Paris ku qëndron njëzet vjet. Semjuel Beketin e kishte sekretar joformal. Qëllonte që me orë të tëra të qëndronin bashkë në studion e Xhojsit, pa këmbyer ndër vete as edhe një fjalë të vetme. Vajza e Xhojsit – Lucia e adhuronte autorin e Godosë, por Beketi e refuzoi.

Vajza e Xhojsit, Lucia u vendos në një klinikë neuropsikiatrike. Pas vdekjes së babait, atë e vizitoi vetëm një herë i vëllai, ndërsa nëna – asnjëherë. Me kalimin e kohës, Xhojsi iu paraqitën probleme me sytë. Pas disa operacioneve u verbua plotësisht. Më 11 janar 1941 u operua dhe ra në komë. Pas dy ditëve u zgjua dhe i kërkoi fëmijët e vet. Vdiq pa i parë. U varros në varrezat Fluntern të Cyrihut. Pranë tij u varrosën edhe gruaja Nora e cila ndërroi jetë më 1951. Aty  pranë u varros edhe i biri Xhorxhi.

*   *  *

Në aspektin letrar, Xhojsi u formua nën ndikimin e Homerit (shek. VIII para K.), të poetit italian Dante Aligier (Dante Alighieri, 1265-1321), të filozofit dhe teologut dominikan italian të traditës skolastike Toma Akuin (Tommaso d’Aquino, rreth 1225-1274), të babait të tragjedisë moderne Shekspir (William Shakespeare, 1564-1616), të dramaturgut norvegjez – realistit dhe natyralistit Henrik Ibsen (Henrik Ibsen, 1828-1906), të filozofit, astronomit dhe okulistit italian që e dogjën si heretik – Gjoradno Bruno (Giordano Bruno, 1548-166), të filozofit dhe shkrimtarit italian Gjanbatista Viko (Giambatistta Vico, 1668-1744), të novelistit dhe dramaturgut rus Anton Pavlloviç Çehov (1860-1904), të prozatorit, dramaturgut dhe publicistit rus Llav Nikollaeviç Tolstoj (1828-1910) dhe të poetit e dramaturgut irlandez Uilliam Batler Jejts (William Butler Yeats, 1865-1939).

*   *   *

Jeta e Xhojsit dhe vepra letrare e tij determinohen:

– nga lidhja obsesive me Irlandën, e cila, përkundër mërgimit vullnetar në të cilin jetoi që nga fillimi i lidhjes së tij me Nora Barnakle, ka qenë temë e përhershme e veprave të tij;

– nga protesta kundër provincializmit dhe ngushtësisë shpirtërore të mjedisit të vet; si dhe

– nga rezistenca që i bëhej për ta legalizuar lidhjen e vet me Norën, që është pjesë e kësaj revolte.

Lidhur me krijimtarinë letrare të Xhojsit ka pasur polemika të ashpra. Megjithëkëtë, ai ka ushtruar ndikim të jashtëzakonshëm në zhvillimin e prozës letrare të shekullit XX. Me eksperimentet në teknikën narrative dhe në strukturën e romanit si dhe në përdorimin e përroit të ndërgjegjes i dha një drejtim të ri letërsisë moderne.

Në fillim, Xhojsi i përkiste grupit të imazhinistëve, me poetin dhe kritikun amerikan Ezra Paund (Ezra Pound, 1885-1972)dhe me poetin, kritikun e dramaturgun amerikan, laureat i Çmimit Nobel – Elliët (Tomas Stearns Eliot, 1888-1965).

Katolik, i cili me non serviam të vet e flaku religjionin, por pa e shlyer nga vetëdija e vet, me veprat e veta dëshmoi synimin që me çfarëdo kushti të arrijë lirinë, duke u ngritur mbi çdo gjë – mbi familjen, mbi shoqërinë dhe mbi religjionin – të cilat e pengonin që në veprat e mëvonshme, vlerën më të madhe ta gjente në vitalitetin e njeriut të vogël të rëndomtë.

Por ajo që e bën të veçantë dhe të pakrahasueshëm, është aftësia e tij që katarzën t’ia kalojë gjuhës, duke luajtur me të, në rrafshin e strukturës së veprës, të renditjes së fjalëve në fjali, e në fund me zgjedhjen dhe me renditjen e shkronjave në fjalë.

*   *   *

Veprat kryesore të Xhojsit janë:

Përmbledhja me 15 tregime “Dublinasit” (Dubliners,1914) është shkruar në manirin natyralist-simbolist. Vepra bazohet në ngjarjet nga jeta e Norës, gruas së Xhojsit. Këtu flet për format e ndryshme “të paralizës shpirtërore”të njeriut të vogël irlandez. Ka përdorur teknikën e epifanisë (përshkrim i ndonjë tabloje apo situate që në shikim të parë duket trivial, që simbolikisht përmbledh thelbin e frymës së kohës apo të psikës së personazhit). Për ta botuar përmbledhjen, i duheshin tetë vjet. Botuesit kërkonin nga autori që një pjesë të tekstit, ose ta ndryshojë, ose ta heqë plotësisht. Fjala “bloody” (e përgjakshme), kryeredaktorëve u dukej e papërshtatshme. Flakja e kësaj fjale ishte kusht për botimin e veprës. Në këtë përmbledhje tregimesh pasqyron përditshmërinë dhe gjendjet shpirtërore të ndryshme të heronjve të vet.

Romani “Portreti i artistit në rini” (A Portrait of the Artist as a Young Man, 1916) është një autobiografi shpirtërore tipike në të cilën përshkruan procesin e rritjes dhe të çlirimit shpirtëror të artistit në një mjedis konvencional, që në aspektin religjioz dhe kombëtar është i hipersensibilizuar. Në këtë vepër Xhojsi për herë të parë e përdor teknikën e monologut të brendshëm.

“Uliksi” (Ulysses, 1922) është një ndër romanet më të rëndësishme të shekullit XX.   Veprën filloi ta shkruajë që në vitin 1914. E shkroi për tetë vjet. Bëri përpjekje të mëdha për të gjetur botues. Duke e konsideruar veprën si kontraverse, botuesit nuk pranonin ta botojnë. Më në fund, më 1922 romani u botua. Edhe pas botimit, vepra hasi në vështirësi të mëdha. Pesëqind kopjet që më 1922 u dërguan në ShBA, u dogjën ose u asgjësuan. Index librorum prohibitorum i mesjetës, vazhdonte të ishte gjallë edhe në shekullin XX.

Romani shënoi kthesë në letërsi për arsye se autori përdor stil të ri të pasur me teknika letrare siç është “përroi i ndërgjegjes” (stream of consciousness). Vepra ka edhe parodi dhe humor. Karakteristika themelore e romanit është të shkruarit kaleodoskopik dhe struktura e formës. Libri përbëhet prej 18 kapitujve. Çdonjëri prej tyre përshkruan nga një orë të 16 qershorit dhe çdonjëri është i ngjyrosur me ngjyra të ndryshme. Përpos kësaj, ato përputhen me nga një episod të “Odisesë” së Homerit.

Në të flet për njeriun e rëndomtë dhe për përpjekjen e tij për ta tejkaluar banalitetin e jetës dhe për t’i dhënë kuptim asaj. Mënyra tradicionale e të rrëfyerit shndërrohet në fishekzjarr virtuoz të stilit që imiton teknika të ndryshme të rrëfimit, që nga ato realiste deri te përroi i ndërgjegjes. Ky roman është një prej kërcimeve më të mëdha në teknikën romaneske, por edhe sintezë e synimeve moderniste. “Uliksi” konsiderohet bibla e modernizmit evropian në prozë.

Gjashtëmbëdhjetë qershori është dita kur zhvillohet veprimi te “Uliksi”. Ndër ithtarët e Xhojsit të shtrirë në mbarë botën, kjo ditë njihet si Bloomsday, dita e Blumit. Në mbarë botën, në Irlandë e sidomos në Dublin, për nder të “Uliksit” organizohen manifestime të shumta. Dublinasit dhe turistët shëtisin nëpër rrugët nëpër të cilat ka ecur Leopold Blumi, hanë e pinë nëpër kafeteritë në të cilat ka qëndruar ai më 16 qershor 1904. Është dita kur Odiseu i kohës moderne takoi Penelopën e tij – Norën, ditë që mbeti në përjetësi. Asociacionet xhojsiste në mbarë botën organizojnë edhe leximin publik të “Uliksit”.

Romani “Zgjimi i Fineganit” (Finnegans Wake, 1939) që e shkroi për 15 vjet, është vepra më intriguese e Xhojsit. Veprimi në roman zhvillohet natën dhe pjesërisht është vazhdim i “Uliksit”. Të gjitha teknikat e sapokrijuara të Xhojsit janë përdorur skajshmërisht. Janë braktisur të gjitha konventat për rrjedhën e veprimit, për ndërtimin e personazheve, madje edhe për përdorimin e gjuhës së paramenduar. Vepra bazohet në lojën e thellë të fjalëve. Libri përfundon me fillimin e fjalisë së parë, ndërsa fillon me fundin e saj. Libri në të vërtetë ka një rrjedhë rrethore. Xhojsi thotë se lexuesi ideal do të duhej të vuante nga “pagjumësia ideale” dhe kur ta lexonte librin do të kthehej përsëri në fillimin e tij, për ta lexuar sërish, duke u futur kësisoj në një rreth ideal. Në këtë roman autori arrin kulmin në përdorimin e teknikave narrative si dhe në shtresimin polisemik të gjuhës në boshtin sintagmatik dhe paradigmatik, madje që në rrafshin e fjalës. Me titullin aludon për vazhdimësinë e traditës irlandeze, ndaj kjo mund të interpretohet si: Irlandezët zgjohen përsëri. (Fini ka qenë prijës i ushtrisë së lashtë irlandeze, Fianna).

Sipas Gjanbatista Vikos, titulli “Zgjimi i Fineganit” mund të sugjerojë edhe vështrimin mitik të historisë si rrotullim qarkor. Në roman ndërthuren e larta dhe e ulëta, seriozja dhe komikja. Me këtë roman Xhojsi arrin kulmin e gjenialitetit krijues të vet. Sapo u botua, romani u shpall si një ndër veprat më të mira në Evropë dhe në Amerikë.

*   *   *

Me teknikën narrative, Xhojsi ushtroi ndikim mbi modernistët, sidomos mbi autorët e romanit të përroi të ndërgjegjes, sikundër janë prozatorja dhe eseistja angleze Virxhinia Vulf (Virginia Woolf, 1882-1941, përfundoi me vetëvrasje) dhe prozatori amerikan, laureat i Çmimit Nobel – Fokner (William Faulkner, 1897-1962).

Duke e paraqitur ritmin e mjedisit urban, Xhojsi frymëzoi shkrimtarin dhe eseistin gjerman Deblin (Bruno Alfred Döblinin, 1878-1957) dhe shkrimtarin amerikan Pasos (John Dos Passos, 1896-1970).

Me temën e ekzilit dhetë subversitetit ndaj idiomës së gjuhës angleze, ushtroi ndikim mbi shkrimtarët irlandez, sidomos mbi dramaturgun dhe romancierin Semjuel Beket (Samuel Beckett, 1906-1989).

Xhojsi ushtroi ndikim edhe mbi romancierin dhe eseistin anglo-indian Selman Ruzhdi (Sir Ahmed Selman Ruchdie, 1947-),tregimtarin, poetin dhe eseistin argjentinas Horhe Luis Borhes (Jorge Luis Borges, 1899-1986),prozatorin meksikan Karlos Fuentes (Carlos Fuentes, 1929-2012),tregimtarin dhe eseistin peruan, laureat i Çmimit Nobel Mario Vargas Losa (1936-),teoricienin, kritikun dhe romancierin italian Umberto Eko (Umberto Eco, 1936-2016),shkrimtarin amerikan Filip Rot (Philip Roth, 1933-2018),poetin, dramaturgun dhe kritikun letrar të Karaibeve, laureat i Çmimit Nobel – Derek Volkot (1930-2017),shkrimtarin dhe mendimtarin anglez Entoni Barxhis (Anthony Burgess, 1917-1993)dheshkrimtarin amerikan Filip K. Dik (Philip Kindred Dick, 1928-1982).