FRANÇESKANËT NË ARBËRI – ALBANIA NË SHEKULLIN XIII

Frontespici i dorëshkrimit të Galvannus Di Levanto Januensis, autori i kodikut të vitit 1295, ku një kapitull ia dedikon “Neophyta doctrina  de Inferno, Purgatorio et Paraddiso ad Principes Albaniae”.

Nga Dr. Lutfi ALIA, Siena – Itali

Françeskanët e nisën ungjillizimin e Albanisë, që në vitet e para të themelimit të urdhërit Françeskan, madje me vetë Françeskun, i cili gjatë kthimit nga Siria, në vitin 1220 u ndal në Kuvendin e Shen Maria në Lezhë, ku vuri themelet e urdhërit të pagëzuar me emrin e tij. Gjatë vizitës në Lezhë Françesku mori një filiz pishe të egër dhe një filiz ulliri dhe kur u kthye në Itali, filizin e pishës e mbolli në ishullin Desertino të Venecias, e njohur nga populli “Pisha e Shen Françeskut”, ndërsa filizin e ullirit e mbolli në Vatikan. ^{[1, 3, 4, 5]}

Shumë historianë dhe kronista të mesjetës dhe të vonshëm, bazuar në mbishkrimin e gdhendur në arkitraun e portës të Kuvendit të Shen Maria në Lezhë: “Hoc templum fratrum Minorum aedificatum est anno MCCXL – Ky tempull i fratënve minor është ndërtuar në vitin 1240” e lidhin fillimin e misionit Françeskan në trojet arbërore, me vitin 1240 kur u rindërtua ky kuvend antik, ndërsa prania e urdhërit të Fratënve Minorë ishte më e herëshme. [Marcellino da Civezza: “Storia universale delle missioni francescani”, Roma 1861, pp. 12 – 31]

At Bonaventura Akuaviva nga Marke, në vitin 1861 ishte misionar në Albania dhe duke treguar për vizitën në seline e Prefektit Apostolik të Urdhërit të Fratëve Minorë në Lezhë, dëshmon se kish lexuar një dorëshkrim të vjetër, ku theksohet: “La detta Chiesa è stata edificata per i Frati Minori, pochi anni dopo la morte del nostro Santo fondatore, che segui anno 1226, addi 4 di ottobre – Kjo kishë ishte ndërtuar për freterit Minorë pak vite pas vdekjes të Shenjtit tonë Themelues, që ndodhi në 4 tetor 1226”.^{[1, 2, 5, 6]}

Aktiviteti i urdhërit Françeskan në trojet albaneze para vitit 1240, vertetohet dhe me një dokument tjetër të rëndësishëm, me bulën e vitit 1235 të Papa Gregori IX, i cili kishte miratuar kërkesën e disa fretënve Minorë, për të shkuar delegatë apostolik në Albania: “Disa pjestarë të urdhërit françeskan të Minorëve, kanë shkuar në Albania me dëshirën e tyre”. [Daniele Farlati: Illiricum Sacrum. 1751, VII, f. 35]. [Francesco Gonzaga: De origine seraphicae religionis franciscanae. Progressibus, de regularis observantie institutione. volume 1. Documento II, Typographia Domenici  Imberti, anno 1603, pp. 624]. [Donato Fabianich. Storia dei frati minori dai primordi della loro istituzioe in Dalmazia e Bosnia. Tipografia Fratelli Battara, Zara, 1863, pp. 7 – 29].      Viti 1235 i bulës, sugjeron qartësisht se Urdhëri Françeskan i Minorëve (OFM), ishte aktiv në trojet tona pak vite pas vdekjes së Shen Françeskut, pra françeskanët ishin në trojet arbërore para vitit 1240. Historiani Donato Fabianiç shkruan: “Këtyre rrëfimeve të shkurtëra, i shtoj ato që më treguan Raffaele D’Ambrogio, arkipeshkëvi i Durrësit; Imzot Dario Buçiarelli, arkipeshkëvi i Prizrenit dhe At Serafino Da Fresonara, misionari apostolik në famullinë e Troshanit. [Fabianich f. 337 -339]

Sipas një dorëshkrimi të vitit 1720 të At Lorencos, dëshmohet se kuvendi i Shen Maria në Lezhë ishte më i vjetër, i themeluar nga urdhëri Benedektin dhe fillimisht mbishkrimi ishte i gdhendur në greqishte të vjeter e më vonë u përkthye dhe u gdhend në latinisht në arkitraun e portës të kishes së rindërtuar në vitin 1240.  Wadding shkruan: “Në Albania françeskanët u përhapën në mënyrë të mrekullueshme dhe i bindën shumë albanezë, të veshin rrobën e fretënve françeskanë”. [Wadding. Annales anno 1366, nr. 15 e 16].

Për hershmërinë e urdhërit françeskan në trojet tona para vitit 1240, krahas D. Farlati, G. Gonzaga, M. da Civezza, dëshmojnë shumë autorë të tjerë si Wadding [Annales anno 1366, nr. 15 e 16], [De Gubernatis (Orbis Seraphicus, 1682, lib. I , f 109 dhe libri V, f. 414]; [At D. Fabianich, Storia dei frati minori, 1863, v. II, f. 337]; [Sirdani. Françeskanët, f. 12], [Primaldo Koko OFM. Miscellanea. I francescani in Albania. Rivista Studi Francescani Nr XXX; 1940, f. 229-247], [Thallòczy von Ludwig: Illyrisch-Albanische Forchungen, Munchen 1926], [Anastasi L.M, Bartolini R: “Breve storia della famiglia Francescana”, Roma  2013, p 80] etj, etj.

Historiani i krishtërimit Donato Fabianich e rrëfen më qartë vizitën e Shën Françeskut në Lezhë dhe për Kuvendin e Shen Maries: “Në udhëtimin e tretë, Shen Françesku, kur u kthye nga Siria, kaloi në Albania, ku vizitoi një kuvend të vjetër në këto troje … Provinca Serafike e Albanisë, tani e kthyer në mision, administrohet nga Fratë Minorë dhe drejtohet nga një prefekt apostolik dhe është me zanafillë nga koha e Shenjëtorit Themelues. Është e qartë se disa kuvende të bregdetit dhe pse ishin jo shumë të lashtë dhe as shumë të shquar, vareshin nga Kustodia e Raguzës dhe bënin pjesë në Provicën Dalmate, me të cilën mbetën të lidhur për deri sa kohë këto troje ishin në varësi të Republikës Venete. Dorëshkrimet të ruajtura në Kuvendin e Lezhës thonë: “Provinca e Minorëve Oservantë të Albania është ndër më të vjetrat e këtij Urddhëri, që rezulton me themelimin e Kuvendit të Shen Maaria në Lezhë, përmbi lumin Drin, ku në aarkitraun me mermer travertin në portën e kësaj kishe, gjendet i gdhendur shkrimi në latinisht, i përkthyer nga një shkrim i vjetër në greqisht: Hoc templum fratrum Minorum aedificatum est anno MCCXL. Kjo kishë është rindërtuar nga fratët minorë, pak vite pas vdekjes të Themeluesit Tonë, që ndodhi më 4 tetor 1226 .….”

“La provincia serafica della confinante Albania, ora conversa in missione, amministrata dai frati Minori, diretta da un prefetto apostolico, essa pur vanta la sua origine dall’epoca del Santo fondatore. È certo che alcuni conventi del suo litoriale nè meno antichi, nè meno celebri dei finora da noi toccati, erano agregati alla custodia di Ragusa e facevano parte della Provincia Dalmata, a cui rimasero uniti fino a che visse la Repubblica Veneta. Le memorie manoscritte, che tutto oggi si conservano nel convento di Alessio riportano: “La Provincia dei Minori Osservanti di Albania è delle più antiche dell’Ordine, come si sorge dalla fondazione del convento di Santa Maria di Alessio, oltre il fiume Drino, dove nell’architrave di travertino della porta dell’annessa chiesa, si trova quest’iscrizione latina tradotta da greco idioma: “Hoc templum fratrum Minorum aedificatum est anno MCCXL”. Si ricava da ciò essere stata la detta chiesa edificata pei frati minori, pocchi anni dopo la morte del nostro fondatore, che segui l’anno 1226 addi 4 ottobre. È tradizione, prosegue, che il serafico Patriarca tornando dalla Siria, passasse per l’Albania, ove toltosi a bastone un ramo di pino selvatico (pianta di cui il paese abbonda), sel recò sino a Venezia, quivi conficcandolo in terra appresso all’eremo di detta città, che attecchito, crebbe prodigiosamente a smisurata grandezza. E sino ad oggi, se vogliamo stare alla tradizione popolare, se ne conserva il fusto disseccato, cinto tutto all’intorno di ripari, perchè non venga tagliato e portato via, indicato col nome di pino di San Francesco. Le cronache di Albania paion quì di essere concordi colle notizie che attingemmo dagli scrittori di Ragusa. [Donato Fabianich. Storia dei frati minori dai primordi della loro istituzioe in Dalmazia e Bosnia. Tipografia Fratelli Battara, Zara, 1863, pp. 7 – 29].

Në vitet 1245 – 1248 urdhëri i Minorëve Françeskanë ishte tepër aktiv në Ipeshkëvinë e Durrësit, e cila mbulonte Arbërinë qendrore, me dioqezat shufragane të Krujës, Skampës, Kunavisë, Ohrit dhe Shkupit.^{[6, 8, 9]}  Në vitin 1273, Albania u trondit nga një tërmet i fuqishëm, sidomos Durrësi, ku shkatërroi shumë banesa dhe shkaktoi mbi 25 000 viktima. Rrënimi i qytetit i detyroi banorët të transferohen në Berat, ku qëndruan deri në rindërtimin e banesave. Për rindërtimin e banesave dhe rikthimin e banorëve në Durrës kontribuan në veçanti fratënit françeskanë të Durrësit. Dëmet dhe viktimat e tërmetit në Durrës janë përshkruar në kronikën e pelegrinit Simeon Simeonis. [G.  Campobasso. 2016. Idem].

Përhapja në trojet arbërore e besimit katolik dhe sidomos e Urdhërit Françeskan të Minorëve, u përkrahën nga princat Progoni të Shtetit të Arbërit. Pas rënies të princit Gulam Progoni të Shtetit të Arbërit më 1255, në skenën e historisë tonë doli Mbretëria e Albanisë – Regum Albaniae (1272 – 1373), me mbret Karli I Anzhuin “Carolus I, dei gratia Rex Siciliae et Albaniae”. Mbretëria e Albanisë u shpall zyrtarisht si formacion politik më 21 shkurt të vitit 1272, me kryeqendër Durrësin. [Acta Albaniae 1913, vol. I, doc. 268, 270]. [Ducellier A. 1981, p. 238 – 239]. [Carabellese 1911, p. 49, nota 2]. [Gianvito Campobasso. Alcune fonti per lo studio del Regnum Albaniae degli Angiò: documenti, epigrafi, araldica e visual evidences. 2016. Melangès e l’ècole Francaise de Rome].

Në konkretizimin i negociatave të Karlit I me princat arbëror, ndërmjetësuan klerikët benedektinë dhe sidomos françeskanët, sidomos dy klerikë albanezë, murgu Nicola d’Albania, të cilit mbreti Karli I i akordoi një shpërblim vjetor prej 12 onçe ari, për meritat e kalimit të Durrësit në sovranitetin anzhuin dhe prifti Giovanni di Durazzo (Gjon Durrsaku), i cili gjatë vitit 1271 udhëtoi disa herë në Pulja, si mediator në bisedimet ndërmjet palëve, për kalimin e Durrësit nën varësinë e mbretërisë anzhuine”. [Gianvito Campobasso. Alcune fonti per lo studio del Regnum Albaniae degli Angiò: documenti, epigrafi, araldica e visual evidences. 2016. Melangès e l’ècole Francaise de Rome].

Katolicizmi në trojet e banuara nga albanezët u fuqizua gjatë viteve të Shtetit të Arbërit të dinastisë Progoni dhe u zgjerua gjatë Regnum Albaniae me mbretin kaltolik Karli I Anzhu. Në shekullin e XIII, Kryeipeshkevia e Tivarit ishte e ekspozuar ndaj rreziqeve, që i kanoseshin si nga kryeipeshkëvia e Raguzës dhe nga interesat e Serbëve, që ishin tepër aktiva dhe agresiva në përhapjen e ortodoksisë. Qendra kryesore e urdhërit françeskan në trojet arbërore ishte Tivari, ku ndodhej ipeshkëvia nga rrezatonin të gjitha aktivitetet misionare dhe nga këtu e shtrinë aktivitetin misionar në Albania, Bosnie, Kroaci dhe Serbi. ^{[8, 9, 10, 11, 12]}

Në vitin 1248 Papa Inoçenti IV emëroi arkiipeshkëv metropolitan të Tivarit Fra Giovanni da Pian Carpino OFM, i cili u impenjua për të ripërtëritur ndjenjat katolike ndër arbërorët, duke luftuar me vendosmëri kundër ortodoksizimit serbo-grek, kundër sllavizimit dhe kundër bizantizmit, kësisoj Ai u bë pengesa serjoze kundër shizmës. Problemi shqetësues në ato vite ishte se urdhëri benedektin nuk po i rezistonte presionit të ortodoksisë serbe, andaj për t’iu kundërvënë këtyre presioneve, kryeipeshkëvi Gjon Plan-Karpino OFM, dërgoi misonar fretërit e Urdhërit Minor në provinca të ndryshme albaneze, ku krahas liturgjive ungjillore, morën në dorëzim kishat dhe manastiret benedektine, kësisoj shmangën rrezikun të merreshin nga prifterinjtë dhe murgjët ortodoksë, që bridhnin nëpër trojet arbërore.

Sipas historianes E. Lala, “… Kur At Giovanni Plan-Karpino u emërua kryeipeshkëv i Tivarit, ishte koha kur pas përpjekjeve të shumta për autonomi nga Raguza, veriu i Albanisë po piketonte ndjenjat e shqetësimit jo vetëm kundër Raguzës, por edhe kundër Papës, i cili kishte shkishëruar disa ipeshkëv të Tivarit, vetëm sepse ato nuk i ishin nënshtruar kryeipeshkvisë së Raguzës”. Në kustoden e Raguzës bënin pjesë Raguza, Durrësi, Ulqini, Kotorri, Shkodra, Tivari, Dakse dhe Korxulla. ^{[8, 9, 12, 13]}

Të tre urdhërat françeskanë u mirëpritën dhe u përqafuan shpejt nga arbënorët. Nga gjysma e dytë e shekullit XIII e në vazhdim, françeskanët përbënin numërin më të madh të klerikëve në trojet tona, madje ata hynë në thellësi të zonave malore, ku zevendësuan benedektinët dhe domenikanët, të cilët nën presionin e shizmatikëve serbë, i braktisën kishat dhe manastiret. Virgilius Greiderer në veprën “Storia dei frati minori, dai primordi dalla loro istituzione fin al 1777. Libro primo”, duke komentuar kishën arbërore thekson se sipas historianëve të Raguzës, kisha katolike u fuqizua në periudhën e Regnum Albaniae me mbret Karli I Anzhuin.  Françeskanët fituan admirimin e besimtarëve, të cilët tregonin rrëfenja dhe legjenda për Shen Françeskun, për devotshmërinë e Shën Antonio i Padovës dhe të shumë klerikëve françeskanë. ^{[8, 9, 12, 13]}

Sipas dokumentave të Kongregacionit të Shenjtë të Propogandes Fide, në gjysmën e dytë të shekullit XIII, në trojet arberore u ngriten disa kuvende fretësh minorë, sidomos në dioqezat shufragane të ipeshkëvive të Tivarit, Ulqinit, Shkodrës, Durrësit, Ohrit, Shkupit. Krahas kuvendit të Lezhës, në vitet 1288 – 1297, në trojet arbërore ishin dhe 27 kuvende të urdhërit Serafik, ndër të cilët Shen Maria në Shkodër, Shën Antonio në Tivar, Shen Xhiovani ne Ulqin, Shen Maria e Engjujve në Durrës, Shen Antonio në Laç, Shen Serxhi dhe Shen Baku në Shirgj – Shkodër, Shen Martini dhe Shen Kiara në Kunavi etj, si dhe 12 kuvende në trevën e Matit, të gjithë të Urdhërit Françeskan të Minorëve. [Fabianich, p. 61]

Në propagandimin e ungjillit në gjysmën e dytë të shekullit XIII, misionarët françeskanë të Urdhërit të Minorëve u akivizuan shumë fretër minorë albanezë, ndër të cilët rendisim disa më të shquarit: ^{[2, 6, 16, 17, 18]}

– At Nikolla Abacia OFM nga Velia, ipeshkëvi në dioqezën e Drishtit.

– Misionari At Françesku OFM nga Shkodra, ipeshkëvi i Ulqinit.

– Dy misionarë OFM Andrea dhe Tomasi nga Durrësi.

– Dy misionarë OFM me emërin Françesk nga Shkodra.

– Frati Nikola d’Albania OFM (Nikolla shqiptari), në kishën e Shen Maria në Durrës.

– Giovanni di Durazzo OFM (Gjon Durrsaku), i shquar si mediator në bisedimete Karlit I Anzzhuin me princat arbëror për themelimin e Mbretërisë së Albanisë.

– Nicolaus Durrachio OFM (Nikolla Durrsaku). Në bulën e 2 shtatorit 1254 të Papës Inocenti IV, drejtuar John d’Aversa, ministri Provincial i Fratënve Minorë të Kalabrisë, e njoftonte për emërimin Nikolla Durrsakut OFM, Ipeshkëv i Krotone, për të cilin shprehet: “I shquar për cilësi të shkëlqyera kulture, politike dhe ekspert i gjuhës latine dhe greke: Dilectum filium magistrum Nicolaum de Durrachio, camerae nostrae clericum, in latina e et grecum lingua peritum”.  Imzot Nikolla Durrsaku, përmendet në një letër të viti 1263 të Michael VIII Paleologu, i cili ia dёrgonte Papёs Urbani IV, ku i shkruan me konsiderata për aktivitetin apostolik tё imzot Nikolla Durrsakut.

– At Cipriani OFM nga Tivari në vitin 1288, të cilin Papa Nikolla IV e dërgoi për bisedime me mbretereshën Helena, gruaja e Car Urosh Milutinit. Caresha Helena, kishte kontribuar në ripërtritjen e besimit katolik dhe në rindërtimin e kishës të Shenjëtorëve Serxhi dhe Baku në Shirgj -Shkodër.

– Ne vitin 1295 shquhet Fra Domenicus Albanensis OFM (Fra Deda), nipi i Andrea Topia.

– At Shtjefni OFM nga Shkodra në vitin 1300, ishte vikar i kuvendit Male Braçe në Dubrovnik. etj, etj.

Papa Bonifaci VIII me bulën “Cupientes Cultum” të 11 korrikut 1295, i lejoi të Tretët Rregulltarë, të krijojnë institucionet e kultit dhe të intensifikojnë misionet me udhëtimet apostolike, për propogandimin e ungjillit në besimtarët. Aktiviteti i Urdhërit të Tretët Rregulltarë u shtri në Albania, si e dëshmon Minoriti Galvanus di Levanto Januensis, që ishte mjeku personal i Papa Bonifaci VIII (Al Santissimo Pontifice, Galvano di Levanto, di Genova, una volta medico). Galvanus di Levanto Januensis, është autori i shtatë dorëshkrimeve, të mbledhur në vëllimin: Manuscritum Latin N. 3181; Biblioteque Nacionale Paris, fol. 28 r. Dorëshkrimi i gjashtë i vitit 1295 është traktati dedikuar fisnikëve albanezë: “Neophyta doctrina de inferno, Purgatorio et Paradiso ad

Principes Albaniae – Doktrina e re e ferrit, purgatorit dhe e parajsës, për princat Albanezë”. ^[15]

Në parathënien e dorëshkrimit dedikuar fisnikëve arbëror, Galvano di Levante thekson se traktatin për albanezët e shkruajti me kërkesat insistuese të fratit françeskan Domenico Albanese OFM, i cili atë kohë ishte shugruar prift i kishës katolike. Fra Domeniko (Deda) ishte nipi i princit albanez Andrea Topia. Galvano shkruan se Fra Domeniko ia përsëriste kërkesën të shkruante për besimtarët arbëror “Impara, o medico cristiano, impara dal medico che è disceso dal Cielo qui de celo descendit ut sanaret egrotos, ne differas”. ^[15]

Fra Deda jetonte në Genova me familjen dhe disa familje arbërorësh ikanakë. Gjatë udhëtimeve apostolike në Albania, Frati Deda u kishte dorëzuar princave dhe klerikëve arbëror, kodin e shkruar nga Galvano, si shkruan në parathënie: “Agli illustri uomini di onore dell’Albania, ai signori Bardo Matarango, Mauro Duci, Alessio Comiti, Demetrio Olfano, Demetrio Scura, al conte Giovanni, figlio di Zaccaria Scurra, Giovanni Sbramuno, Canestio Blevestio, ai cavalieri, Michele Cachoraga ed a tutti gli altri baroni neofiti della nazione Albanese, per la restaurzione della fede ortodossa e la riconciliazione per il buon proposito verso la Santa Chiesa Romana” “… Të shkëlqyerve burrave të nderuar të Albanisë, zotërinjëve Bardh Mataranga, Mauro Duçi, Aleks Komiti, Demetrio Olfano, Demetrio Skura, konti Xhiovanni, djalit të Zakaria Skurës, kalorësve Xhiovanni Sbramuno, Kanestio Blevestio, Mikel Kakoraga dhe te gjithe baronave rishtar të kombit albanez, që braktisën besimin ortodoks dhe më së miri janë pajtuar përsëri me Kishën e Shenjtë Romane”. ^[15]

Goluboviç thekson se ky dorëshkrim është një faqe tjetër e panjohur e historisë të apostolatit françeskan në Albania. Megjithatë, historia e këtij kodi dhe roli i Fra Dedës OFM, përmenden nga historiani Charl Kohler, në veprën e tij “Mélanges pour servir a l’histoire de l’Oriente Latin et des Croisades”, i cili përshkruan dhe komenton disa pjesë të tekstit të këtij kodi.

Në këtë dorëshkrim të vitit 1295, titujt e fisnikërisë të princave arbëror janë perëndimor, çka shpreh qartë konvertimin e tyre në katolikë, në ndryshim nga një pjesë e fisnikërisë arbërore që vazhdonte të mbante tiutj bizantinë, ose të dy bashkë, si rasti i Dhimiter Progonit, që njihej si Arkondi i Madh, por dhe “Judex Magnum” si e nderoi Papa i Romës. [Dom Nikë Ukgjini. Kisha katolike në trevat shqiptare (nga shekulli XI deri sot). Botim “Shoqata e Jezuitëve”. Tiranë 2016. f. 45 – 48].

Frati Deda (Domeniko Albanese) ishte klerik i njohur, i shquar për zotësí dhe dije, madje Selia e Shenjtë e Romës shpesh e kishte ngarkuar të ndërmjetësonte pranë princave albaneze, për t’i bindur të ktheheshin në kishën katolike, pasi kohë më parë, shumica e tyre kishin përqafuar ortodoksinë, për interesa me mbretërinë sllave, ndërsa princat e trojeve jugore, vazhdonin t’i shihnin me interes lidhjet me Bizantin dhe me Kishën e Kostantinopojës. Konvertimi i fisnikëve në katolikë, natyrisht shoqërohej dhe me konvertimin e banorëve.

Papa Inoçenci i IV, i kënaqur për aktivitetin e misionarëve françeskane në Albania, zgjodhi ndërmjet tyre më të shquarit dhe emëroi njërin Kryeipeshkëv të Zarës, tjetrin Kryeipeshkëvi i Tivarit (pas vdekjes të At Gjon Pian-Karpino), si dhe emëroi disa fratë françeskanë albanezë, ipeshkëv në disa dioqeza sufragane. ^{[4, 5, 6, 20, 21]}

Në gjysmën e dytë të shekullit XIII, Kryeipeshkëvia e Tivarit, dërgoi me misione shumë fretër minorë italianë dhe albanezë, të cilët predikuan ungjillin dhe vepruan kundër heretikëve, shizmatikëve dhe paganëve në Serbi, Bosnie, Valaki dhe në Moldavi, duke kontribuar në ripërtritjen dhe përhapjen në këto vende të besimit katolik. [Thallòczy von Ludwig: Illyrisch-Albanische Forchungen II, pag 207. Cituar nga M. Da Civezza, Roma 1861, pag 395].

Sipas Gubernatis:”Urdheri françeskan u zgjerua vazhdimisht, aq sa në dekadat e para të shekullit të XVII, misionarët minorë përbënin numërin më të madh të klerikëve në trojet albaneze. Shumica e murgjërve minorë, ishin përhapur në zonat malore, sidomos në Dardani, ku u formua Prefektura Apostolike e Maqedonisë dhe më pas Prefekturat e Serbise, e Pultit dhe e Kastratit”. ^{[8,12, 17]}

Literatura

• Marcellino da Civezza MO. “Storia universale delle missioni francescani”, Roma 1861.

Tipografia Tiberina, pp. 380 – 391

2. Tommaso Da Celano, 1. Vita prima di San Francesco d’Assisi, 1228, pp 124 – 125.
3. Gianvito Campobasso. Alcune fonti per lo studio del Regnum Albaniae degli Angiò: documenti, epigrafi, araldica e visual evidences. 2016. Melangès e l’ècole Francaise de Rome].
4. Thalloczy: Illyrisch-Albanische Forchungen II, pag 207. Cituar M. Da Civezza, Roma 1861, pag 395
5. Primaldo Koko OFM. Miscellanea. I francescani in Albania. Rivista Studi Francescani Nr XXX; 1940, f. 229 – 247
6. Fabianich Donato. Storia dei frati minori dai primordi della loro istituzioe in Dalmazia e Bosnia.

Tipografia Fratelli Battara, Zara, 1863.

7. Daniele Farlato: Illiricum Sacrum. 1751, VII, f. 35.
8. Anastasi L. M, Bartolini R. Francescani. Breve storia della famiglia Francescana. Convento di Monteripido, Perugia. Epifania 2013. f. 80
9. San Bonaventura da Bagnoregio, Leggenda minore, 1260

• Etleva Lala: Klerikët shqiptarë të mesjetës në arkivat e Dubrovnikut. Pashtriku.org, 15. 05. 2016:

11. Donato Fabianich. Storia dei frati minori, 1863, v. II, f. 337
12. Annales anno 1366, nr. 15 e 16),
13. De Orbis Seraphicus, 1682, lib. I , f 109 dhe libri V, f. 414
14. Golubovich Girolamo OFM. Della Terra Santa e dell’Oriente Francescano. Tom III (dal 1303 – 1332). Firenze. Collegio di San Bonaventura 1919, f, 90 dhe 225
15. Galvanus de Levanto Januensis. Neophyta doctrina de inferno, Purgatorio et Paradiso … ad Principes Albaniae” Biblioteque Nationale de France. Departement de Manuscrite. Latin 3181. Roma 1295, f 89
16. Giacomo da Vitry, Lettera del 1220 sulla presa di Damiata; Cronaca di Ernoul, cap. 27; Bernardo il Tesoriere, La conquista della Terra Santa, 1229-1230; Storia di Eraclio, 1230)
17. Virgilius Greiderer. Storia dei fratti minori, dai primordi dalla loro istituzione 1777. Lib I”, ff. 120.

• Dom Nikë Ukgjini. Kisha katolike në trevat shqiptare (nga shekulli XI deri sot). Botim “Shoqata e

Jezuitëve”. Tiranë 2016. f. 45 – 48

19. Franco Cardini, Francesco e il sultano. La storia e il messaggio, in Francesco d’Assisi, otto secoli di storia (1209-2009), Fondazione del Monte di Bologna e Ravenna, 2009, pag. 43-53)
20. Charls Kohler, Mélanges pour servir a l’histoire de l’Oriente Latin et des Croisades, Editè Ernest Leroux, Paris, 1906, p.18
21. Alia Lutfi. Urdheri Françeskan ne Shqiperi. I, II Zemrashqiptare 2014.